Synagoga Izaaka Jakubowicza w Krakowie

---

Historia

Synagoga Izaaka Jakubowicza w Krakowie ma bogatą historię, która sięga połowy XVII wieku. Jej fundatorem był kupiec oraz przewodniczący kahału kazimierskiego, Izaak (Ajzyk) Jakubowicz. Po uzyskaniu odpowiedniego zezwolenia od króla Władysława IV, datowanego na 30 kwietnia 1638 roku, rozpoczęto prace nad budową tej imponującej bożnicy. Inskrypcja na jej ścianie przypisuje tę myśl jego żonie, Brajndli.

Budowa synagogi napotkała opóźnienia z powodu sprzeciwu prepozyta klasztoru kanoników regularnych laterańskich przy kościele Bożego Ciała, księdza Marcina Kłoczyńskiego. Obawiał się on, że bliskie sąsiedztwo świątyni żydowskiej z chrześcijańskimi domami może rodzić sytuacje, które byłyby dla niego nieodpowiednie, na przykład przechodzenie kapłanów z wiatykiem obok synagogi. Jednak Jakubowicz skutecznie przekonał biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika i w 1644 roku odbyło się uroczyste otwarcie bożnicy, która została zaprojektowana przez włoskiego architekta Giovanni Trevano, chociaż pojawiają się również nazwiska innych architektów, w tym Jana Laitnerna.

W 1656 roku, podczas potopu szwedzkiego, synagoga została obrabowana. Później, w roku 1679, podczas zarazy jej opiekunowie uciekli i zabrali ze sobą cenne wyposażenie do synagogi w Opatowie, z której wiele elementów już nigdy nie powróciło. W XIX wieku miała miejsce pierwsza niewielka przebudowa, przenosząc główne wejście z elewacji południowej na zachodnią. Kolejna modernizacja miała miejsce w 1924 roku, kiedy to przed wejściem zbudowano dwubiegowe schody z balustradami oraz centralnym gankiem arkadowym zaprojektowanym dla kobiet przez Zygmunta Prokeszę. Obok synagogi powstał także mały budynek pełniący rolę ochronki dla głuchoniemych. Przed 1939 rokiem znajdował się tam również obszerny plac targowy.

II wojna światowa przyniosła ze sobą ogromne zniszczenia. Po przejęciu przez hitlerowców, synagoga doświadczyła znacznej dewastacji, a cenne wyposażenie, w tym altanowa bima, zostało bezpowrotnie utracone. 5 grudnia 1939 roku Maksymilian Redlich, urzędnik gminy żydowskiej, odmówił spalenia zwojów Tory na rozkaz hitlerowców, przez co został rozstrzelany przed bożnicą. Wkrótce po tym w synagodze urządzono pracownię teatralną, a w latach 1943–1944 jako malarz dekoracji był zatrudniony Tadeusz Kantor.

Po wojnie, przez pewien czas, synagoga służyła jako magazyn miejski. W 1946 roku planowano jej przebudowę na świątynię Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego. W tym czasie nad Aron ha-kodesz zawieszono krzyż. Protests ze strony Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Krakowie udało im się jednak ocalić synagogę przed jej przekształceniem. W latach 50. XX wieku obiekt przejął Związek Polskich Artystów Plastyków, który go odrestaurował oraz zaadaptował na pracownię rzeźbiarską, funkcjonującą do 1969 roku. Jednak, w połowie lat 70. synagoga została opuszczona, co doprowadziło do jej degradacji.

W 1981 roku miał miejsce tragiczny pożar, który spalił wnętrze budynku. W roku 1989 synagoga wróciła w ręce krakowskiej gminy żydowskiej. W latach 1983–1996 przeprowadzono obszerne prace konserwatorskie, podczas których odnaleziono bezcenną polichromię z XVII wieku, zawierającą teksty modlitw oraz nazwiska fundatorów.

W 1997 roku synagoga została otwarta dla zwiedzających i od tego momentu w jej murach zaczęło funkcjonować Centrum Edukacji Żydowskiej. Realizowany tam projekt „Synagoga Izaaka” miał na celu zbieranie funduszy na utrzymanie oraz rekonstrukcję obiektów, w tym odbudowę bimy. Dodatkowo, w synagodze organizowane były różnorodne koncerty oraz wydarzenia edukacyjne, w tym pokazy archiwalnych filmów dotyczących przedwojennego życia Żydów z Kazimierza oraz ich tragicznych losów podczas II wojny światowej.

Architektura

Murowana synagoga Izaaka Jakubowicza w Krakowie została zrealizowana na podstawie prostokątnego układu i łączy elementy stylu późnobarokowego. Na jej główną fasadę składają się dwubiegowe schody z balustradami, które prowadzą do arkadowego ganku przeznaczonego dla kobiet. Te schody poddano rekonstrukcji w 1992 roku, a przed ich odbudową znajdowała się tam drewniana klatka schodowa z zadaszeniem.

Od ulicy, wejście do synagogi otoczone jest skromnym dziedzińcem z ogródkiem, co dodaje obiektowi uroku. Pomimo surowego wyglądu bryły budynku i braku zewnętrznych dekoracji, wnętrze skrywa niezwykłe bogactwo artystyczne. W XVIII wieku w narożnikach oraz na bocznych elewacjach budynku dodano szkarpy, co nadało mu dodatkowej solidności.

Sala modlitewna, która ma wymiary 12 na 16,9 metra i wysokość 14 metrów, jest przykryta sklepieniem kolebkowym z lunetami. Sklepienie to wyróżnia się bogatą dekoracją stiukową, skomponowaną z profilowanych listew, której twórcą jest prawdopodobnie Jan Baptysta Falconi. Za zachodnią częścią sali znajduje się prostokątny przedsionek, w którym na piętrze umieszczono otwartą emporę, dawniej pełniącą rolę babinca.

Oddzielenie przedsionka od sali modlitewnej stanowi pięć arkad w stylu renesansowym, podtrzymywanych toskańskimi kolumnami, a ich układ nawiązuje do krużganków renesansowych. To jeden z najbardziej okazałych przykładów architektury synagogalnej.

Na ścianach sali modlitewnej oraz babińca znajduje się bogaty zbiór polichromii przedstawiających teksty liturgiczne, umieszczonych w efektownych obramieniach. W większości odkryto je w czasie restauracji przeprowadzonych w latach 90. XX wieku. Najstarsze z nich pochodzą z okresu budowy synagogi, na przykład biblijny cytat z chronogramem 404, datującym powstanie do około roku 1643-1644. Tekst ten został odnowiony w XIX wieku, a jego pierwotny kształt uzyskano dopiero podczas ostatnich prac konserwatorskich.

Inscripcje umieszczone na południowej ścianie sali modlitewnej, poniżej tekstu modlitwy Berich szeme demare, posiadają chronogram 426, co odpowiada okresowi około 1665-1666 roku. Warto dodać, że na pozostałych ścianach najstarsze napisy są datowane na XVII wiek, zaś większość pochodzi z XVIII wieku. Wszystkie dużych rozmiarów tablice są rozłożone w równomiernym, symetrycznym układzie, co wynika z rozplanowania okien.

Inscripcje oprawione są w te ramy, które flankują kolumny oplecione roślinnym motywem, na których spoczywa tympanon z incipitem zwieńczonym koroną. Przyczółek dekorują akroterie w formie wazy z bukietem oraz roślinne woluty. Puste pola wypełniają różnorodne ornamenty botaniczne. Na niektórych inskrypcjach można również dostrzec motywy zwierzęce, jak ptaki czy parę lwów.

Na wschodniej ścianie przy Aron ha-kodesz umieszczone są dwie małe tablice z inskrypcjami odnoszącymi się do błogosławieństwa kapłańskiego, a po prawej stronie widnieje przedstawienie menory, namalowane prawdopodobnie w połowie XVII wieku. Po lewej stronie kiedyś znajdowało się dwanaście chlebów pokładnych, symbolizujących 12 plemion Izraela.

W synagodze Izaaka zachowały się nieliczne polichromie babińca, zrealizowane dzięki wsparciu zamożnych kobiet. Na dłuższych ścianach sali modlitewnej rozmieszczone są zdwojone pilastry, wspierające sklepione łęki, co nadaje wnętrzu wrażenie przestronności.

W centralnej części wschodniej ściany można zobaczyć Aron ha-kodesz wczesnobarokowy, zrekonstruowany w latach 1994-1995. Jego zwieńczenie ozdobione jest tablicami Dekalogu, które wieńczą korona i resztki pomarańczowej kotary. Dawniej arka ta była poprzedzona bogato zdobionymi schodami, prowadzącymi do metalowej bramki.

W centralnej części znajdowała się również kuta bima w kształcie baldachimu, która jest kopią bimy z Synagogi Starej. Południowa ściana synagogi zachowała dawne, główne wejście umieszczone w kamiennym portalu, który zwany jest fortecznym.

Wnętrze pochodzącej z XVII wieku synagogi Izaaka przypomina nieco nowoczesne kościoły krakowskie i dekoracje stiukowe w wyraźny sposób nawiązują do estetyki stiuków z krakowskich kościołów oraz klasztorów.

Legendy

Wokół synagogi Izaaka Jakubowicza w Krakowie krążą dwueleganckie legendy, które dodają mocy jej historycznemu znaczeniu. Obie opowieści ukazują niezwykłe wydarzenia, pełne emocji oraz tajemnic, które na zawsze wpisały się w lokalną tradycję.

Pierwsza z nich opisuje pewne zdarzenie z 1644 roku, kiedy to nowo otwarta synagoga przyciągnęła uwagę wielu odwiedzających. Wśród zachwyconych gości znajdowała się także grupa rabusiów, którzy postanowili ją obrabować. Informację o tym planie przekazano Izaakowi Jakubowiczowi, który, zaniepokojony sytuacją, postanowił zasięgnąć porady u rabina Jom Towa Hellera. Ten, chcąc zabezpieczyć synagogę, doradził, aby zamknąć bramy Miasta Żydowskiego oraz bramy poszczególnych domów. Jednak pozostawiono otwartą tę, która prowadziła na cmentarz Remuh.

Rabbi kazał również wybrać 26 Żydów, ubranych w białe szaty, z kijami w rękach, którzy mieli stanąć na straży. Kiedy rabusie zbliżyli się do synagogi od strony cmentarza, ujrzeli przed sobą postacie, które wyglądały na wstających z grobów zmarłych. Ich strach był tak olbrzymi, że natychmiast uciekli, a dzieje synagogi pozostały nietknięte przez nikogo, kto mógłby zechcieć ją obrabować w przyszłości.

Druga legenda związana z Jakubowiczem opowiada o jego skromnym życiu przed zbudowaniem synagogi. W nocy zdarzyło mu się mieć sen, w którym tajemniczy głos nakłaniał go do wyruszenia w poszukiwaniu skarbu zakopanego pod kamiennym mostem w czeskiej Pradze. Po długiej podróży dotarł do mostu, lecz okazało się, że otoczony jest on żołnierzami, i przeszukanie go wydawało się niemożliwe.

Postanowił jednak opowiedzieć o swoim śnie jednemu z żołnierzy, który z dużym rozbawieniem odpowiedział, że sam miał podobny sen, w którym pewien Ajzyk z Kazimierza miał ukryty skarb pod swoim piecem. Po powrocie do domu Izaak Jakubowicz rozebrał piec i ku jego ogromnemu zaskoczeniu, odzyskał skarb, który umożliwił mu nie tylko wzniesienie synagogi, ale również budowę własnej faktorii.

---

Oceń: Synagoga Izaaka Jakubowicza w Krakowie

---