Synagoga Stara w Krakowie

---

Historia

Synagoga w Krakowie, znana jako Stara Synagoga, została założona prawdopodobnie przez czeskich Żydów w drugiej połowie XV wieku, którzy przybyli do miasta po tragicznym pogromie praskim w 1389 roku. Różne źródła wskazują na daty budowy, które mogą wynosić 1407 lub 1492 rok. Początkowo była to wysoka, dwunawowa hala z cegły i kamienia, z przeznaczeniem wyłącznie dla mężczyzn. Wschodnia ściana synagogi przylegała do miejskich murów obronnych, przez co była częścią systemu fortyfikacji, co skutkowało obniżonym poziomem sali modlitewnej w porównaniu do otaczającej ulicy.

W historię Starej Synagogi wpisuje się fakt, że była ona jednym z nielicznych zachowanych średniowiecznych przykładów gotyckich synagog, które były znane w Europie. Oprócz krakowskiej istniały jeszcze trzy inne: w Wormacji, Ratzybonie i Pradze. Szlak prowadzący przez Wormację, Ratyzbonę, Pragę do Krakowa stanowił jedną z głównych dróg wędrówek Żydów do obszaru Renu wzdłuż Dunaju, Łaby, Odry i Wisły.

W drugiej połowie XVI wieku synagoga została rozszerzona o parterowe dobudówki, w których znalazły się przedsionek, dom kahalny oraz babiniec, przemieniając tym samym synagogę w centralne miejsce życia religijnego społeczności żydowskiej w Kazimierzu. Niestety, w 1557 roku miała miejsce katastrofa, kiedy wielki pożar strawił budynek.

Po tej tragedii synagoga została odbudowana przez florenckiego architekta Mateo Gucci, który nadawał jej renesansowy styl, jednocześnie zachowując dwunawowy plan budowli i czynił starania, aby przywrócić krzyżowo-żebrowe sklepienie. Architekt podniósł też mury i ozdobił je arkadową attyką, która częściowo zasłoniła dach. Prace budowlane zakończono w 1570 roku, a inskrypcja dotycząca budowniczego pozostała widoczna do 1942 roku. Z pierwotnych struktur zachowały się jedynie mury głównej sali, babińca i przedsionka. Synagoga wielokrotnie się paliła, w tym w 1773 roku. W latach 1786 i 1797 rabin Izaak Lewita wyklął krakowskich chasydów, co podkreślało napięcia w społeczności.

Jednym z kluczowych wydarzeń związanych z synagogą była przemowa Tadeusza Kościuszki do Żydów, w której apelował do nich o walkę o wolność ojczyzny, podkreślając, że „niczego nie pragnie dla siebie, obchodzi mnie jeno opłakany stan ojczyzny i uszczęśliwienie wszystkich jej mieszkańców, do których i Żydów zalicza”. W 1846 r. przemówienie patriotyczne wygłosił tu Maurycy Krzepicki, a w 1848 roku rabin Dow Beer Meisels podczas Wiosny Ludów. W 1886 roku do synagogi wprowadzono nowe dekoracje malarskie, które częściowo przetrwały do dziś.

W 1888 roku krakowska gmina żydowska postanowiła rozpocząć remont i częściową przebudowę budynku. Jan Ertl przygotował stosowne plany, które zyskały aprobację 5 stycznia 1889 roku. Wladysław Łuszczkiewicz, prowadząc wykopaliska w synagodze, odkrył sygnaturę Mateo Gucci na jednym z zworników.

Rewitalizacja synagogi, zaplanowana przez Jana Ertla, obejmowała przekształcenie dachu głównej sali modlitewnej, dokładając nieograniczony spadek. Łuszczkiewicz sugerował jednak mniejsze nachylenie, aby pasowało do historycznej attyki. Ertl zaprojektował także neo-gotyckie portale oraz zmiany dachu babińca. W 1891 roku, m.in. z funduszy gminy żydowskiej, rozpoczęto uczenie dalszych renowacji. W 1903 roku podjęto decyzję o dalszych pracach restauracyjnych, a władze miasta zażądały odnowienia elewacji budynku.

W 1904 roku powstał Komitet Odbudowy, nadzorujący przebudowę, którego prezesem został Samuel Tilles, a w skład komitetu weszli również wiceprezydent Krakowa Józef Sare oraz konserwator zabytków Stanisław Tomkowicz. Prace renowacyjne rozpoczęto zgodnie z planem architekta Zygmunta Hendla w czerwcu 1904 roku, uzyskując akceptację od władz budowlanych oraz Centralnej Komisji dla Zachowania Zabytków i Sztuki w Wiedniu.

Zygmunt Hendel opracował projekty oparte na wcześniejszych analizach budynku, starając się podkreślić renesansowy charakter synagogi. Prace miały zapewnić budowli stylistyczną spójność z elementami neorenesansowymi. Architekt zaprojektował elementy, które podkreślały attykę, jak ozdobne grzebienie oraz portale babińca, które nawiązywały do stylu loggii Sukiennic oraz wawelskich arkad. Prace budowlane ruszyły w połowie 1904 roku, skupiając się na odsłonięciu detali architektonicznych. Pierwszy etap zakończono w 1905 roku, a drugi rozpoczęto w późniejszym okresie, kiedy Hendel zaproponował dążenie do bardziej spójnej formy artystycznej. Praktyka z 1906 roku zakończyła się budową loggii.

W 1907 roku obniżono teren wokół synagogi, realizując projekt Hendla, co umożliwiło nowo zaplanowane prace renowacyjne. W ciągu następnych lat trwały kolejne prace budowlane z powodu ograniczeń budżetowych. W 1911 roku, w związku z rosnącymi potrzebami, Komitet Restauracyjny Zygmunta Hendla złożył wnioski o subwencje na dalsze prace. W czasie I wojny światowej projekt renowacji został przerwany, a po wojnie synagoga znajdowała się w opłakanym stanie oraz uległa dalszym zniszczeniom.

W rezultacie II wojny światowej synagoga była kompletnie zdewastowana, a wiele cennych przedmiotów zostało zniszczonych lub zrabowanych. Po wojnie została uznana za ruinę, aż w 1956 roku przystąpiono do restauracji, finansowanej w całości przez rząd polski. Architekci Józef Jamroz i Józef Ptak zrealizowali projekt przywrócenia pierwotnego wyglądu budowli. W 1958 roku synagogę przekazano dla potrzeb Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, obecnie jako Muzeum Judaistyczne. Prace renowacyjne trwały do 1972 roku, a przez lata synagoga stała się miejscem wielu ważnych wydarzeń, w tym koncertów.

Plany odtworzenia ogrodzenia

Obecnie Muzeum Historyczne Miasta Krakowa ma na celu odtworzenie historycznego ogrodzenia synagogi, które zostało wykonane według projektu Zygmunta Hendla w latach 20. XX wieku i zlikwidowane po II wojnie światowej. Muzeum zamierza również wnioskować o wpis do rejestru zabytków dwóch działek otaczających budynek synagogi. Główne powody to ochrona elewacji przed zniszczeniami oraz poprawienie estetyki terenu, który zyskuje szczególną uwagę, gdyż wykorzystywany jest przez młodzież i dzieci.

Architektura

Stara Synagoga w Krakowie ma interesującą strukturę architektoniczną, łączącą w sobie elementy gotyku i renesansu. Budowla ta przyjmuje prostokątną formę dwunawowej hali, której sufit zdobi krzyżowo-żebrowe sklepienie. Wnętrze wspierane jest na dwóch eleganckich kolumnach w stylu toskańskim. Przy ścianie północnej zlokalizowana jest parterowa przybudówka z trójkątnymi daszkami, gdzie kiedyś znajdował się babiniec północny. Przestrzeń ta łączy się z główną salą modlitewną poprzez cztery małe zakratowane okna oraz nowo przebite drzwi.

Od strony południowej budynek przylegający do wnętrza, znany jako babiniec południowy, teraz dostępny jest przez drzwi, które dawniej zajmowały dwa okna. Wysoki dach głównego korpusu kryje się za arkadową attyką, której zdobienia tworzą wnęki o kształtach hemisferycznych, zwieńczone stylowymi narożnymi sterczynami.

W północno-wschodnim rogu znajduje się zrekonstruowany fragment linii obronnych średniowiecznego muru miejskiego, co pozwala nam lepiej zrozumieć historyczne usytuowanie Starej Synagogi w kontekście dawnych czasów. W dalszej części obiektu zachowały się takie elementy jak główna sala modlitewna, kruchta i galeria dla kobiet, mieszcząca się na pierwszym piętrze zachodniej ściany. Obecny kształt synagogi jest wynikiem wielu renowacji oraz przekształceń, które miały miejsce na przestrzeni lat, a ostateczny wygląd, który znamy dzisiaj, uzyskała na początku XX wieku oraz po znaczącym remoncie w latach powojennych.

Po wejściu do wnętrza przechodzimy przez renesansowy portal, na którym widnieje hebrajski napis „To jest brama Jahwe, sprawiedliwi przez nią wchodzić będą”, datowany na drugą połowę XVI wieku. W przedsionku, w północno-wschodnim kącie, można zauważyć kamienną studnię przeznaczoną do mycia rąk, nazywaną „żywą wodą”. W dalszym ciągu znajduje się barokowa, kamienna skarbona z pierwszej połowy XVII wieku. W centrum sali, na podwyższeniu, umieszczono rekonstrukcję ozdobnego baldachimu wykutego w żelazie, uzupełnioną kulami z brązu oraz złoconą koroną – bima.

Na wschodniej ścianie występuje również późnorenesansowy kamienny Aron ha-kodesz, zakończony rzeźbioną koroną nad ozdobnymi drzwiczkami, na których widnieje hebrajski napis pochodzący z Księgi Przysłów: „Za moim pośrednictwem rządy sprawują królowie”. W sąsiedztwie można zobaczyć kamienną szafkę na ner tamid po lewej stronie oraz pulpit kantora po prawej stronie. Dodatkowo w synagodze zachowały się zniszczone fragmenty polichromii, które przedstawiają różne motywy roślinne i inskrypcyjne, w tym fragmenty modlitwy „El melech joszew al kise racha-mim”.

Pomniki i tablice pamiątkowe

• Tablica pamiątkowa w językach polskim i jidysz w przedsionku, upamiętniająca wezwanie Tadeusza Kościuszki do Żydów do udziału w Insurekcji, z treścią: „Żydzi dowiedli światu, iż tam, gdzie ludzkość zyskać może, życia swego oszczędzać nie umieją… Tu w Starej Bożnicy Tadeusz Kościuszko w dniach insurekcji 1794 r. przemawiał do Żydów wzywając do walki o wyzwolenie ojczyzny. W 1000-lecie Państwa Polskiego 1966 hołd wielkiemu Polakowi składa młodzież żydowska PRL,”
• Monument w kształcie prostopadłościanu przed synagogą, upamiętniający trzydzieści Polaków zamordowanych pod murami bożnicy w 1943 roku.

Muzeum

Stara Synagoga w Krakowie jest obecnie miejscem, gdzie ma swoją siedzibę Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, które od 1958 roku chroni i prezentuje bogactwo historii oraz kultury Żydów, koncentrując się głównie na społeczności krakowskiej. W muzeum zgromadzono eksponaty, które zostały w dużej mierze przekazane przez Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, Gminę Wyznaniową Żydowską w Krakowie, Ministerstwo Kultury i Sztuki, Ministerstwo Religii Państwa Izrael oraz wiele osób prywatnych.

W 1980 roku otwarto wystawę najcenniejszych judaików, która jest dostępna w głównej sali modlitewnej oraz w babińcu południowym. Ekspozycja podzielona jest na trzy główne sekcje tematyczne: synagoga, obrzędy i święta, a także życie codzienne rodzin żydowskich. Znajduje się tu również część poświęcona martyrologii Żydów krakowskich w czasie II wojny światowej.

Ekspozycja

• Główna sala modlitewna

Ekspozycja głównej sali modlitewnej ukazuje zarówno synagogę, jak i kluczowe żydowskie święta. Na wystawie można zobaczyć różnorodne przedmioty związane z obrzędami, takie jak tradycyjne stroje, dzieła rzemiosła artystycznego, obrazy i reprodukcje fotografii, które odzwierciedlają bogatą tradycję i zwyczaje. W zbiorach znajdują się między innymi: parochety, lambrekiny, haftowane sukienki do zwoju Tory, tasy, rimonim, srebrne korony Tory, jad, menory, chanukowe świeczniki, balsaminki, kasetki do przechowywania etrogu, oprawki na Księgę Estery, porcelanowe i srebrne talerze na seder oraz wiele innych ważnych elementów kultury żydowskiej.

Do najcenniejszych eksponatów w tej części wystawy należy szereg wspaniałych artefaktów, w tym:

• Lambrekin z Niemiec z 1770 roku, z haftowanym motywem przedstawiającym koronę Tory flankowaną przez lwy oraz inskrypcją hebrajską,
• Rimonim z Polski z okresu międzywojennego,
• Tasma wykonana we Wrocławiu około 1800 roku przez złotnika Gottfrieda Wilhelma Hoenscha,
• Jad z Austrii z 1798 roku,
• Lampka chanukowa z Lwowa z XIX wieku,
• Balsaminka w kształcie wieżyczki z Pragi z pierwszej połowy XIX wieku,
• Balsaminka w kształcie ryby z Polski z lat 30. XX wieku,
• Taca sederowa przedstawiająca scenę Wyjścia Żydów z Egiptu z Lwowa z około 1806 roku, wzorowana na ilustracji z hagady amsterdamskiej z 1695 roku.

Ważną częścią zbiorów muzeum są również zbiory ikonograficzne przedstawiające życie Żydów na krakowskim Kazimierzu, w tym portrety, malarstwo i grafikę. W zbiorach znajdują się dzieła wielu znakomitych artystów, takich jak Samuel Hirszenberg, Juliusz i Wojciech Kossakowie, Jacek Malczewski, Maurycy Gottlieb, Artur Markowicz, Leon Lewkowicz, Marcin Gottlieb, Wacław Koniuszko oraz Józef Mehoffer. Dodatkowo, muzeum dysponuje również zbiorami około 70 typów żydowskich z Krakowa i okolic, dokumentowanych przez Ignacego Kriegera w XIX wieku.

Muzeum posiada także największą w Krakowie kolekcję tradycyjnych elementów stroju żydowskiego. Kolekcja męska obejmuje talit, różne rodzaje jarmułek oraz futrzanam streimel, podczas gdy kobieca kolekcja obejmuje haftowane przodziki, znane także jako załóżki.

• Babiniec południowy

W tej części wystawy, babiniec południowy, prezentowane są eksponaty dotyczące życia rodzinnego i osobistego. Można tu zobaczyć przedmioty związane z przestrzeganiem tradycyjnych przepisów żywieniowych w żydowskim domu, modlitwą oraz cyklem życia od narodzin do śmierci. Na wystawie znajdują się takie elementy jak nóż mohela, amulety chroniące przed chorobami, a także dokumenty związane z ważnymi obrzędami, takimi jak ślub, życie małżeńskie czy pogrzeb. Każda z tematycznych aranżacji wspomagana jest obrazami i fotografiami, które są opisane w przystępny sposób.

Niektóre z cenniejszych eksponatów w tej części to:

• List rozwodowy z 1905 roku, napisany w Tarnowie,
• Amulet dziecięcy z XIX wieku, mający na celu ochronę przed chorobami.

Muzeum prowadzi bibliotekę, gdzie zgromadzono bogaty księgozbiór. Organizowane są tu także różnorodne wykłady, lekcje i warsztaty związane z historią synagogi oraz jej duża rola w życiu Żydów. W dawnej sali śpiewaków obecnie znajdziemy księgarnię żydowską.

• Babiniec północny

Babiniec północny to przestrzeń, w której organizowane są wystawy czasowe oraz prezentowane są pozostałości sztukaterii po renesansowych kamienicach z ulicy Józefa, które spłonęły w latach 70. XX wieku.

Legendy

Wzniesienie synagogi Starej w Krakowie obrosło wieloma fascynującymi opowieściami, w tym jedną z najbardziej znanych legend, która mówi o tym, że krakowscy Żydzi otrzymali zezwolenie na budowę od króla Kazimierza Wielkiego. Na wspomnienie o tym królu, przypisuje się, że ofiarował on dwie srebrne miecze, które pierwotnie miały zostać przetopione na świeczniki. Jednak z ogromnego szacunku wobec monarchy, Żydzi postanowili zawiesić je w przedsionku synagogi, jako symbol wdzięczności.

Inna legenda ściśle związana z synagogą Stara nawiązuje do krakowskiej tradycji dotyczącej hejnału Mariackiego, który nieoczekiwanie urywa się. Wspomina o tym Natan Gross w swojej książce „Był dom”. Co roku, w ostatni dzień Sukkot, odbywa się uroczyste święto zwane Simchat Tora, podczas którego Żydzi z radością odczytują ostatni fragment Pięcioksięgu i rozpoczynają nowy cykl lektury. Tradycja ta jest dopełniana tańcem oraz śpiewami, a wszyscy uczestnicy modlitwy biorą udział w okrążaniu synagogi z księgami Tory w ramionach.

Tradycja przewiduje wykonanie siedmiu okrążeń – hakofoth. Jednak jedynie w synagodze Starej w Krakowie, w połowie czwartego okrążenia, radość nagle zostaje przerwana, a obecni zaczynają recytować Psalmy. Wydarzenie to ma swoje korzenie w tragicznych wydarzeniach sprzed wieków, kiedy to hordy Tatarów wtargnęły do synagogi w czasie Święta Szałasów, w momencie, gdy Żydzi modlili się w trakcie wspomnianego czwartego okrążenia, i dokonali rzezi modlących się.

---

Oceń: Synagoga Stara w Krakowie

---