Synagoga Tempel w Krakowie

---

Historia

Synagoga Tempel w Krakowie została wzniesiona w latach 1860-1862 na podstawie projektu Ignacego Hercoka. Inicjatywę budowy podjęło Stowarzyszenie Izraelitów Postępowych i Towarzystwo Religijno-Cywilizacyjne, a całość prac trwała aż 17 lat. Do tego miejsca uczęszczali głównie Żydzi reformowani, którzy dążyli do asymilacji kulturowej i społecznej z Polakami.

Nabożeństwa odbywały się w stylu XIX-wiecznej, zreformowanej liturgii, a kazania wygłaszano w języku polskim oraz niemieckim. Te kazania, które dominowały w tym czasie, były prowadzone przez kaznodziejów z wykształceniem akademickim. W skład synagogi wchodziły organy oraz chór, w którym, w okresie międzywojennym, śpiewały również kobiety.

W 1868 roku synagoga przechodziła rozbudowę pod kierunkiem Teofila Lamyrskiego, a następnie w 1883 roku była modernizowana przez J. Ertla. Kolejna istotna przebudowa miała miejsce w latach 1893-1894, kiedy Beniamin Torbe, we współpracy z Fabianem Hochstimem, dokonał generalnej zmiany wystroju elewacji oraz wnętrza. Do budynku dobudowano przedsionek oraz nową fasadę, a także trójboczną apsydę i ganki, nadając wnętrzu mauretańskie dekoracje.

W 1924 roku nastąpiła ostatnia większa przebudowa synagogi, której projekt opracowali Ferdynand Liebling oraz Jozue Oberleder. Nowe parterowe nawy boczne powstały do elewacji południowej oraz północnej, a ganki z wschodu zyskały nową formę z schodami. Poprzednie ściany mogły być zdobione, chociaż tego niestety nie potwierdzono. Bryła synagogi została ostatecznie ukształtowana i taka pozostaje do dziś.

W trakcie II wojny światowej synagoga uległa zdewastowaniu przez hitlerowców, którzy przekształcili ją w magazyn, a w nawie północnej urządzili stajnię. Zniszczeniu uległa również część budynku, którą pokryto grubą warstwą farby. Po wojnie nabożeństwa powróciły, a modlili się zarówno postępowcy, jak i ortodoksi, dla których powstała osobna sala modlitewna.

W 1947 roku na północnej stronie synagogi utworzono mykwę. Regularne nabożeństwa trwały do 1968 roku, a w latach 70. XX wieku odbywały się jedynie okazjonalnie. Po śmierci ostatniego kantora, Abrahama Lesmana, w 1985 roku, nabożeństwa całkowicie ustały, a synagoga zaczęła powoli niszczeć.

Na początku lat 90. XX wieku synagoga znalazła się na liście Programu Dziedzictwa Żydowskiego w Europie Środkowej i Wschodniej, przygotowanej przez World Monuments Fund. W 1994 roku rozpoczęto jej gruntowną renowację przy wsparciu tej organizacji, która przekazała milion dolarów na ten cel, dzieląc cały projekt na cztery etapy.

W pierwszym etapie przeprowadzono badania archiwalne oraz dokumentację stanu budynku, które sfinansował Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa. W 1995 roku zakończono renowację zewnętrznych elewacji, fasady głównej, ogrodzenia oraz instalację metalowych drzwi. Synagoga wzięła udział w programie RAPHAEL, otrzymując dodatkowe fundusze na dalszą renowację.

W 1996 roku przystąpiono do renowacji wnętrza, której podjęła się firma Rachtan Art Restauro. Prace były wspomagane przez przedwojenne fotografie i dokumenty, dzięki czemu renowacja polichromii oraz sztukaterii była możliwa. Ponadto galerie dla kobiet i sufit odnowiono ze środków SKOZK. W czerwcu 2000 roku zakończono rewaloryzację synagogi, która została uświetniona tablicą pamiątkową oraz gwiazdą Dawida na fasadzie.

W kwietniu 2000 roku, faszystowskie hasła oraz symbole zostały wymalowane przez nieznanych sprawców na synagodze. Sytuacja ta powtórzyła się 13 czerwca 2004 roku, kiedy to znowu nieznani sprawcy zniszczyli fasadę synagogi oraz pobliskie kamienice. W czerwcu 2002 roku synagoga miała zaszczyt gościć księcia Karola, który spotkał się z przedstawicielami lokalnej społeczności żydowskiej.

Obecnie synagoga jest czynna, jednak nabożeństwa odbywają się tylko kilka razy w roku, głównie podczas Festiwalu Kultury Żydowskiej, a także w trakcie innych ważnych świąt religijnych. Przez wiele lat, szczególnie przed II wojną światową, synagoga była krytykowana przez ortodoksyjną społeczność żydowską, która regularnie uczęszczała m.in. do synagogi Remuh.

Architektura

Murowany gmach synagogi został zaprojektowany na bazie prostokątnego planu, w stylu łączącym elementy mauretańskie z neorenesansowymi. Jego fasady charakteryzują się bogatym zdobieniem oraz dekoracyjnymi detalami, z dominującymi cechami neorenesansowymi. Z boku można podziwiać arkadowe, dwudzielne okna, w których znajdują się niezwykłe kolorowe witraże – łącznie 36, datowane na przełom XIX i XX wieku, a ich fundatorami byli członkowie kongregacji. Ogromnym atutem jest również umieszczenie tablic Dekalogu nad głównym wejściem, wykonanych z czarnego marmuru, a poniżej pod nimi znajduje się tekst psalmu 100,4: „Wstępujcie w bramy Jego z pieśnią dziękczynną, z hymnami pochwalnymi na Jego dziedzińce.”

Główna sala modlitewna zachwyca stuczkami oraz stylizowanymi wzorami na stropie i ściankach galerii, przeznaczonej dla kobiet, które wspierane są na żelaznych, ozdobnych filarach. W samym centrum tej przestrzeni znajduje się bima, która została umiejscowiona tuż po zakończeniu II wojny światowej. Przed zarządem Aron ha-kodesz umiejscowiony jest pulpit kantora, który wcześniej stał blisko tego miejsca. Szczególną uwagę zwraca mauretańska polichromia plafonu oraz dekoracyjna balustrada galerii, dekorowana palem, oraz filary, które noszą całą konstrukcję. Inspiracje dla tych zdobień czerpano z tradycji islamskiej, a polichromie sufitu przypuszczalnie nawiązują do dekoracji minbaru meczetu Ibn-Tulun w Kairze.

Aron ha-kodesz

W wschodniej części synagogi napotykamy monumentalny Aron ha-kodesz, wytworzony z białego marmuru karraryjskiego, który dominuje nad wnętrzem. Jest on umiejscowiony na podwyższonym, sześciostopniowym podium, które otaczać ma rozbudowana balustrada kolumnowa. Trzony kolumn umiejscowiono z czarnego marmuru, a ich kapitele są dekorowane motywami roślinnymi, zwieńczone masywnymi postumentami, które przyjmują na sobie duże świeczniki bożnicze.

Aron ha-kodesz to skomplikowana, trójosiowa budowla. Oś środkowa to przezroczysta, ornamentalnie zdobiona, dwudrzwiowa szafa ołtarzowa, podtrzymywana przez parzyste czarne korynckie kolumny, które wspierają monumentalny tympanon z hebrajską inskrypcją. Całość wieńczą chromatyczne elementy, w tym duża złota półkopuła, przepięknie zwieńczona. Twoje spojrzenie przyciągają wieżyczki obecne wyżej kolumn, które kończą się eleganckim krenelażem, a ich ściany wieńczą małe kopuły, do których przylegają największe elementy sufitu. Centralna oś łączy dwa łukowate przejścia do absydy, które podkreślają ich urok dzięki arkadowym galeryjkom.

Aron ha-kodesz znajduje się tuż przed półokrągłą apsydą, gdzie sufit jest ozdobiony przedstawieniem rozgwieżdżonego nieba. Pomieszczenie oddziela od soboru ścianka z arkadami, która uzupełnia całość. Uwieńczeniem są złote tablice Dekalogu umieszczone na Torze, adorowane przez parę lwów, co jest nawiązaniem do podobnych tradycji w sztuce niemieckiej. Stanowią one również echa rozwiązań architektonicznych w Nowej Synagodze w Berlinie i Starej Synagodze w Dreźnie.

Witraże

Wspaniałym atutem synagogi są 43 witraże w różnych częściach obiektu, w tym 20 w sali głównej, 21 na babińcu oraz 2 w klatkach schodowych. Te kolorowe witraże, których projekty nawiązują do motywów mauretańskich, zostały sfinansowane przez członków stowarzyszenia w latach1894–1909 oraz 1925. W synagodze są także okulusy, które przyciągają wzrok motywem gwiazdy Dawida. To jedyne zachowane witraże synagogalne w Polsce, a ich kompozycja w dużej mierze jest geometryczno-roślinna. Co ciekawe, jeden z witraży wzorowano na XVIII-wiecznej polichromii drewnianej bożnicy z Jabłonowa, podczas gdy dwa inne przedstawiają Świątynię Jerozolimską pod postacią Meczetu na Skale. Warto dodać, że witraż sfinansowany przez Markusa i Reginę Schönfeldów nosi sygnaturę wykonawcy: Krakowski Zakład Witrażów i Mozaiki „Żeleński”.

Witraże na poziomie parteru
Wygląd	Fundator	Wygląd	Fundator
_	* nieznany * Jeruchem i Rachela Bazes	_	* Ludwik i Paulina Baumgarten * Abraham Hirsch
_	* Mayer Kamsler * Wilhelm i Amalia Krongold	_	* Wilhelm i Marya Fraenkel * …ien Schönfeld
_	* Leon i Rozalia Hochstim * nieznany	_	* Roman i Jetti Silberbach * Bernard i Berta Reiner
_	* nieznany * Majer Jakubowicz	_	* Maksymilian i Albertowa Propper
_	* Zygmunt i Amalja Klein * Ferdynand i Flora Epstein	_	* Izaak i Amalja Potok
_

Witraże na poziomie galerii dla kobiet
Wygląd	Fundator	Wygląd	Fundator
_	* Natan Steinberg * Mindla Steinberg	_	* Leon i Rozalia Hochstim * Markus i Regina Schönfeld
_	* Maksymilian i Albertowa Propper * Adela Pilznerowa	_	* nieznany * Karolina Rosenblatt
_	* Salomon i Cecylia Liebling * Zygmunt i Wiktorya Gleitzman	_	* Salomea i Dorota * Synowie i córka Amalii Goldwasser
_	* nieznany * Maks i Wil… …arenpreis	_	* rodzina Fani Hochstim * Joanna i synowie Bernarda Seinfelda
_	* Dawid i Fanny Mandel * Emilia Abelesowa	_	* brak witraża * nieznany
_

Tablice pamiątkowe

Wnętrze synagogi kryje w sobie także siedem tablic pamiątkowych. Cztery z nich zostały umiejscowione w głównej sali modlitewnej, jedna na babińcu, a dwie w przedsionku. Pierwsza tablica, ufundowana w 1954 roku przez Kongregację Wyznania Mojżeszowego w Krakowie, upamiętnia Żydów, którzy zginęli podczas II wojny światowej i w chwili obecnej znajduje się na lewo od Aron ha-kodesz. Druga, której język to hebrajski, umieszczona jest po prawej stronie i przypomina o Czesławie Jakubowiczu, szacownym przewodniczącym Kongregacji Wyznania Mojżeszowego oraz Gminy Żydowskiej w Krakowie.

Trzecia tablica w języku polskim i częściowo hebrajskim, znajdująca się po lewej stronie od wejścia do sali, dedykowana jest zmarłym członkom i darczyńcom synagogi: Markusa Schönfelda, Jakóba Goldwassera, Izydora Jurowicza oraz innych. Nazwiska zostały umieszczane w miarę śmierci danej osoby, a prawa strona tablicy pozostała niewypełniona z powodu wybuchu II wojny światowej. Czwarta tablica, w języku angielskim i częściowo polskim oraz hebrajskim, znajduje się na prawo od wejścia do sali duży i upamiętnia renowację synagogi w latach 1994–2000 oraz wszystkich sponsorów.

Piąta tablica dedykuje postaci Leona Horowitza, nawiązując do jego działalności w Stowarzyszeniu Izraelitów Postępowych. Szósta, znów w języku polskim, odnosi się do rozbudowy synagogi. Natomiast siódma tablica, również polska, usytuowana na babińcu, upamiętnia Rozalję Warszauerową, wykazującą niezmordowaną pracę w szeregu instytucji.

Synagoga jako ośrodek kultury

Synagoga Tempel pełni istotną rolę w środowisku kultury żydowskiej, przede wszystkim jako miejsce, gdzie odbywają się nie tylko praktyki religijne, ale także różnorodne wydarzenia artystyczne. To właśnie tutaj można spotkać się z bogactwem kultury, szczególnie podczas Festiwalu Kultury Żydowskiej, który przyciąga wielu miłośników sztuki.

Jednym z kluczowych atutów tego obiektu jest jego doskonała akustyka, która sprawia, że jest on idealnym miejscem do organizacji koncertów. Ponadto, synagoga pomieści nawet kilkaset osób, co dodatkowo zwiększa jej atrakcyjność jako przestrzeni do wydarzeń artystycznych.

W Synagodze Tempel miały miejsce występy wielu uznanych wykonawców. Wśród kantorów, którzy zagościli na jej scenie, znajdują się: Benzion Miller, Albert Mizrahi, Yaacov Motzen, Chaim Adler, Azie Schwartz, Israel Rand, Yitzhak Meir Helfgot oraz Joseph Malowany. Ich repertuar obejmował zarówno muzykę poważną, jak i synagogalną.

Na scenie synagogi występowały również różne zespoły muzyczne, w tym Andy Statman Trio, Beyond the Pale, Veretski Pass, SoCalled Orchestra, Maurice el Médioni meets Roberto Rodriguez, The Cracow Klezmer Band, Dafo Quartet, Lerner-Moguilevsky Duet, Reiner Trio oraz Greg Wall’s Later Prophets. Repertuar zespołów był różnorodny, obejmujący wiele gatunków muzyki żydowskiej, od klezmeru aż po reggae.

Oprócz tego, występowały tutaj chóry, w tym Kolot Min Hashamayim oraz Kantorzy z Wielkiej Synagogi w Jerozolimie. Również występy solowe przyciągnęły uwagę publiczności, w tym Ilony Sojdy, Shlomo Bara, Franka Londona, Lorina Sklamberga, Roba Schwimmera oraz Theodore’a Bikela.

Każdego roku na scenie synagogi występuje znany klezmer Leopold Kozłowski-Kleinman, któremu towarzyszą jego przyjaciele, w tym Jacek Cygan, Katarzyna Jamróz, Renata Świerczyńska, Katarzyna Zielińska, Marta Bizoń, Andrzej Róg, Jacek Hołubowski oraz Halina Jarczyk.

Otoczenie synagogi

W przeszłości synagoga Tempel była usytuowana w malowniczym ogrodzie, który otaczał ją murem. Po przeprowadzonych regulacjach ulicznych, z oryginalnej przestrzeni ogrodowej zachował się jedynie niewielki skrawek, który obecnie znajduje się tuż za samym budynkiem. W obrębie tego małego fragmentu ogrodu, który przylega do pobliskich kamienic, powstało Centrum Społeczności Żydowskiej. Budowla ta, ufundowana przez księcia Karola Windsora, została uroczyście otwarta 29 kwietnia 2008 roku.

---

Oceń: Synagoga Tempel w Krakowie

---