Synagoga Remu

---

Historia

W roku 1495, na mocy decyzji Jana Olbrachta, na terenie obok Krakowa powstała samodzielna społeczność żydowska, znana jako oppidum iudaeorum, czyli miasto żydowskie. Z uwagi na różnorodne powody polityczne oraz ekonomiczne, król zlecił przesiedlenie tam Żydów, którzy dotychczas zamieszkiwali Kraków.

XVI w.

W 1553 roku, kupiec i królewski bankier Izrael (Isserle) ben Josef, będący wnukiem Mojżesza Auerbacha, przybyłego z Ratyzbony, zabiegał u króla Zygmunta II Augusta o pozwolenie na przekształcenie własnego domu w synagogę. Pozwolenie to otrzymał 12 listopada 1556 roku. Choć tablica fundacyjna mówi o dacie budowy w 1553 roku, nosi się wątpliwości co do tego, czy budowa mogła ruszyć przed uzyskaniem zezwolenia. Możliwe, że inskrypcję należy interpretować jako odniesienie do decyzji fundatora dotyczącej budowy drugiego miejsca kultu. Istnieje również możliwość, że fundator był tak przekonany o przychylności króla, że podjął działania budowlane wcześniej.

1 kwietnia 1557 roku miała miejsce katastrofa – pożar, który zniszczył znaczną część żydowskiego obszaru, w tym i synagogę. Jako że potrzeba było uzyskania zgody króla na konstrukcję nowego budynku, prace budowlane rozpoczęły się ponownie dopiero w 1558 roku, prawdopodobnie pod nadzorem krakowskiego mistrza murarskiego Stanisława Baranka. Trudno wówczas określić, do jakiego stopnia ten niewielki budynek był wykorzystywany jako dom modlitwy przez bliskich fundatora. W XVII i XVIII wieku synagoga przeszła kolejne przebudowy, a także ożywione były prace związane z drewnianymi oraz murowanymi dobudówkami. Konflikt pomiędzy fundatorem a budowniczym zakończył się umową w 1558 roku.

XIX w.

W latach 1829–1830 miała miejsce znacząca przebudowa synagogi, która została zrealizowana przez architekta Augusta Pluszyńskiego. Wówczas główna sala modlitewna została podwyższona, a sufit zmieniono na nową, drewnianą konstrukcję kolebkową. W miejsce drewnianych przybudówek od północy, postawiono nowoczesne murowane budynki. Dodano babiniec od zachodu, łączący się z główną salą przez dwie prostokątne arkady. Półkoliste okna umiejscowiono na wschodniej oraz zachodniej ścianie. W 1882 roku przeprowadzono kolejny remont, który wniósł zmiany do architektury, w tym reorganizację północnej elewacji.

XX w.

Na początku XX wieku wnętrze synagogi zostało ozdobione malowidłami nawiązującymi do biblijnych tematów. Ostatnie roboty przedwojenne miały miejsce w 1933 roku, kiedy to architekt Herman Gutman dokonał wielu prac konserwacyjnych, zabezpieczając fundamenty oraz wymieniając konstrukcję dachu. Wspomnieć należy, że w trakcie II wojny światowej synagoga została przejęta przez niemiecki Urząd Powierniczy (Treuhandstelle), który przekształcił jej wnętrza w magazyn. Konsekwencją były znaczne dewastacje oraz utrata większości wyposażenia budynku.

Po zakończeniu działań wojennych, już w 1945 roku, synagoga powróciła do społeczności żydowskiej, jednakże nowe władze postanowiły utrzymać budynek w funkcji magazynowej. Dopiero w 1947 roku obiekt został zwrócony Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Krakowie, która zadbała o jego wstępną renowację. W latach 1958–1968 z inicjatywy tej samej kongregacji oraz władz miejskich, przy wsparciu dotacji od międzynarodowej organizacji American Jewish Joint Distribution Committee, przeprowadzono gruntowną renowację kierowaną przez architekta Stefana Świszczowskiego.

W 1968 roku synagogę odwiedził kardynał Karol Wojtyła, a w 1992 roku prezydent Izraela, Chaim Herzog. Obecnie synagoga jest jedynym żydowskim domem modlitwy w Krakowie, gdzie odbywają się regularne nabożeństwa, zgodnie z tradycją.

Warto zaznaczyć, że 31 lipca 1996 roku miała miejsce uroczystość przekazania zwojów Tory synagodze Remu przez organizację katolicko-żydowską „Rfaayenu Society”.

XXI w.

W czerwcu 2002 roku, podczas wizyty w Krakowie, książę Karol Mountbatten-Windsor, ówczesny następca tronu Wielkiej Brytanii, miał zaszczyt odwiedzić tę synagogę oraz spotkać się z krakowską społecznością żydowską. W latach 2008–2013 zmodernizowano synagogę Remuh, której renowacja była wspierana przez Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa. Dotacje z Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa w wysokości 3.164.957,56 zł przyczyniły się do jej odnowy.

Architektura

Obszar, na którym zlokalizowana jest synagoga oraz przyległy cmentarz, otoczony jest tynkowanym murem, który pokryty jest dachówką. W mury wbudowane zostały fragmenty ścian okolicznych, rozebranych już domów. Wjazd na dziedziniec umiejscowiony jest przez bramę, na której widnieje hebrajska inskrypcja: „Bożnica Nowa błogosławionej pamięci Remuh”.

Budynek synagogi, który ma kształt orientowany i jest murowany, został wzniesiony w stylu renesansowym. Niestety, w wyniku licznych przebudów, jego pierwotny wygląd uległ zniekształceniu. Główną część budynku stanowi sala dla mężczyzn, zaprojektowana na podstawie prostokątnego rzutu, której krótszy bok skierowany jest na wschód. Do głównej sali przylegają dwie przybudówki.

Pierwsza przybudówka, znajdująca się po stronie północnej, przyjęła formę kwadratu. Na parterze znajdują się dwa pomieszczenia: polisz, stanowiący przedsionek oraz korytarz prowadzący do sali kobiet. Schody prowadzą do piwnicy oraz drugiej kondygnacji, na której kiedyś mogła znajdować się sala kobieca. Natomiast w drugiej przybudówce, umiejscowionej od strony zachodniej, znajduje się sala kobiet, do której wchodzi się po trzech stopniach.

W przedsionku umieszczono regały na modlitewniki oraz inne księgi. Na północnej ścianie wmurowano tablicę jorcajtową, która upamiętnia rocznice śmierci członków kongregacji, sięgającą okresu od lat 30. do 90. XX wieku. Uzupełnia ją druga tablica, umiejscowiona na południowej ścianie sali głównej. Tablice te podzielone są na dziesiątki lub setki kwater z wpisanymi nazwiskami oraz datami zgonu. Dla każdej inskrypcji wmontowano małą żarówkę, którą zapala się w rocznice śmierci danej osoby. Cały budynek otoczony jest gzymsem kapnikowym, umiejscowionym ponad oknami sali mężczyzn, na wysokości jej pierwotnej linii.

Dach nad głównym korpusem synagogi jest trójspadowy, z wyraźnie wysuniętym okapem. W przypadku sali kobiet, dach ma formę pulpitową, a stok nad przybudówką północną jest podwójnie spadzisty oraz pulpitowy. Wszystkie dachy pokryte są blachą.

Główne wejście do sali modlitewnej prowadzi przez renesansowy portal, subtelnie profilowany i wykonany z piaskowca. Portal zamyka półkolisty łuk, a drzwi są metalowe, kutymi żelazem. Zewnętrzne ściany korpusu synagogi wzmocnione zostały szkarpami do wysokości gzymsu. Oba narożniki – północno-wschodni i północno-zachodni – zostały dodatkowo wzmocnione kamiennymi szkarpami z kapnikami.

Przed wybuchem II wojny światowej, na ścianie przy wejściu do głównej sali znajdował się również miedziany kociołek do mycia rąk. Był on opisywany jako jeden z najpiękniejszych przykładów sztuki renesansowej przez profesora Majera Bałabana. Na ściankach kociołka umieszczono płaskorzeźby z ornamentyką figuralną. W centralnej części był umieszczony motyw Mojżesza trzymającego tablice przymierza, a po bokach przedstawienia Izaka niosącego drzewo na ofiarę oraz sen Jakuba o drabinie. Warto zauważyć, że użycie rzymskich cyfr na tablicach przykazań budzi wątpliwości co do żydowskiego pochodzenia tego kociołka.

Wyposażenie

W przestronnej, prostokątnej sali modlitewnej o wymiarach 10,4 na 5,1 metra, z jedną nawą oraz sklepieniem kolebkowym, można dostrzec zarówno oryginalne, jak i częściowo odrestaurowane sprzęty liturgiczne, które mają głębokie znaczenie historyczne.

Aron ha-kodesz i ner tamid

Na ścianie wschodniej umieszczono pięknie rzeźbiony aron ha-kodesz w stylu renesansowym, datowany na drugą połowę XVI wieku. Przebudowywano go w latach 1933 oraz 1958-1968. W ramach rewaloryzacji, usunięto zniszczenia, które powstały w czasie II wojny światowej. W tym procesie odbudowano fragmenty ołtarza oraz pulpit kantora, który jest wyposażony w tablicę sziwiti. Miejsce to jest ozdobione hebrajską inskrypcją i dobrze konserwowanymi schodami. Po lewej stronie wnęki umieszczono ner tamid, którego rekonstrukcję wykonał kamieniarz Antoni Ściera. Ma on kształt ostrołukowej szafki z atrakcyjnym obramowaniem oraz towarzyszy mu napis: „Światło wieczne za duszę błogosławionej pamięci rabina Remuh”. Prace nad wnęką oraz innymi elementami zaprojektował architekt Stefan Świszczowski, przy wsparciu funduszy miejskich oraz „Joint Distribution Committee”.

Wnęka ołtarzowa jest zamknięta pięknymi, secesyjnymi drzwiami, a przed nią wisi parochet z lambrekinem. Głębokość wnęki podkreślają pilastry, których kapitele zdobione są roślinnym ornamentem. Znajdują się tam inskrypcje hebrajskie, w tym jedna z księgi Prawa: „Wejrzyj łaskawie z niebios, ze swego świętego mieszkania i pobłogosław swemu ludowi Izraela” (Pp 26,15). Nad pilastrami zaś umieszczono tabliczki z Dekalogiem oraz werset: „Przeze mnie rządy sprawują królowie” (Prz 8,15). Oryginalne XVII-wieczne drzwi aron ha-kodesz Synagogi Remu można podziwiać w Muzeum Izraela w Jerozolimie.

Jednym z pilastrów jest ozdobiona tablica fundacyjna z 1553 roku, która głosi:

Mąż, reb Izrael, syn błogosławionej pamięci Józefa, opasał się siłą i ku czci Wiekuistego i ku czci swojej małżonki Małki, córki Eleazara, niech jej dusza będzie przyjęta w poczet żyjących, zbudował z jej spuścizny synagogę, miejsce domu Bożego. Przywróć Boże krocie Izraela.

Krzesło Remu

Tuż obok aron ha-kodesz znajduje się wyjątkowe krzesło, które nigdy nie jest wykorzystywane. Legenda głosi, że to właśnie w tym miejscu modlił się rabin Remu, dlatego na znak szacunku, pozostaje ono puste. Nad tym miejscem przymocowana jest tablica pamiątkowa, która przekazuje:

Tradycja przekazuje nam, że w tym miejscu stawał Remu, pamięć sprawiedliwego błogosławiona, aby się modlić i wylewać swe żale przed świętym, błogosławiony On.

Bima

W samym centrum sali głównej znajduje się bima, stanowiąca rekonstrukcję z 1958 roku, dawniej istniejącej przed wojną. Usytuowana na kamiennym podwyższeniu i otoczona ażurową kratą z kutego żelaza, ma wejścia po dłuższych bokach. Drzwi po stronie południowej, datowane na około 1670 rok, pochodzą z innej synagogi i zdobione są płaskorzeźbami oraz polichromiami, które przedstawiają menorę i stół na chleby pokładne. Te polichromie zostały odkryte w trakcie rewaloryzacji w 1988 roku. Z kolei drzwi po północnej stronie bimy pochodzą z drugiej połowy XVIII wieku, także z aron ha-kodesz innej synagogi. Przedstawiają one dzbany z bukietami oraz elementy związane ze Świątynią Jerozolimską, takie jak menorę czy stół na chleby pokładne. Te wyjątkowe drzwi zostały zakupione po 1945 roku przez Macieja Jakubowicza i włączone do bimy w latach 60. XX wieku. Czas prac konserwatorskich odsłonił polichromię pokrywającą drzwi, odkrywając tym samym ich unikatowe walory snycerskie.

Skarbona

W ościeżu do sali mężczyzn znajduje się skarbona, wykonana z kamienia i pochodząca z drugiej połowy XVI wieku. Stanowi ją prostokątna nisza, otoczona pilastrami z wyraźnym belkowaniem. Skarbona ma kształt lawaterza, nad nią znajduje się hebrajski napis nawołujący do datków: „złoto, srebro, miedź” (koniec wersetu Wj 30,5). Inny, niestety nieczytelny, był inwokacją ku pamięci Remu: „Ofiara za spokój duszy Remuh błogosławionej pamięci”.

Zdobienia

Na zachodniej ścianie, nad arkadami babińca, umieszczono XX-wieczne malowidła, które przedstawiają Ścianę Płaczu, grób Racheli oraz arkę Noego. W trakcie prac konserwatorskich wykonanych dzięki SKOZK, udało się zlokalizować malowidła na północnej ścianie sali modlitewnej, datowane na XVI/XVII wiek. Oryginalne wyposażenie wzbogacają także wiszące i stojące świeczniki oraz kuta w kamieniu tablica fundacyjna znajdująca się na południowej ścianie, dotycząca fundacji z 1553 roku:

Mąż, pan Jisrael, syn Josefa błogosławionej pamięci, „przepasał się mocą” (Ps 93,1). Dla chwały Świętego, błogosławiony On i ku pamięci swej żony Małki, córki pana Eleazara, niech będą dusze ich zawiązane w woreczku żywych, wybudował, ze środków spadku po niej, tę synagogę – miejsce domu Bożego. Według rachunku „Wróć, Panie, do niezliczonych tysięcy Izraela” (Lb 10,36).

Otoczenie

Wstęp do synagogi Remu rozpoczyna się od bramy, na której widnieje płaskorzeźba z hebrajskim napisem: „Synagoga Nowa błogosławionej pamięci rabina Remu.” Z tarasu, wzdłuż niewielkiego dziedzińca, można przejść również na cmentarz. Na murze dziedzińca umieszczono liczne tablice, które upamiętniają zarówno zasłużonych Żydów z Krakowa, jak i tych, którzy zginęli w trakcie II wojny światowej. Wiele z tych tablic zostało przeniesionych z innych lokalizacji w Krakowie bądź sfinansowanych przez rodziny ofiar.

Na jednej ze ścian umieszczono tablicę pamiątkową, która honoruje pamięć pomordowanych Żydów krakowskich podczas Zagłady. Tablica ta została ufundowana przez Henry’ego i Lolę Tenenbaum z Nowego Jorku, a jej treść dostępna jest w trzech językach: hebrajskim, polskim i angielskim. Przekazuje ona następującą myśl: Pamięci żydowskich męczenników – obywateli Krakowa, którzy zostali zamordowani przez niemieckich nazistów w okrutnych latach 1939–1945. Niech ziemia nigdy nie pokryje ich krwi.

Cmentarz Remuh

W bezpośrednim sąsiedztwie synagogi znajduje się cmentarz Remuh, czyli kirkut, który został założony w 1551 roku. Na jego terenie możemy znaleźć cenne macewy z okresu XVI oraz XVIII wieku. Jednym z najważniejszych elementów jest grób Mojżesza ben Isserlesa, który został pochowany w 1572 roku. Grobowiec ten cieszy się wyjątkowym szacunkiem. Na cmentarzu spoczywa również pierwsza żona Mojżesza Isserlesa, Golda, córka Szloma Szachny.

Na nagrobku Mojżesza Isserlesa Remuh widnieje napis: „Od Mojżesza nie powstał nikt, kto byłby równy Mojżeszowi.”

Dom dozorcy

Obok synagogi znajduje się również murowany dom dozorcy. Jest to jednostronny budynek, który powstał pod koniec XIX wieku. W 1968 roku przeszedł on przebudowę oraz odnowienie. Dom charakteryzuje się trójspadowym dachem, pokrytym dachówką, co dodaje mu uroku historycznego oraz harmonijnie wpisuje się w otoczenie synagogi.

---

Oceń: Synagoga Remu

---