Jan I Olbracht

---

Młodość i droga do tronu

Dzieciństwo i początki kariery politycznej

Od 1467 roku Jan Olbracht miał okazję zdobywać wiedzę pod okiem znakomitego historyka i kanonika, Jana Długosza. W jego formowaniu intelektualnym ważną rolę odegrał również włoski humanista Filip Kallimach, który przebywał w owym czasie w stolicy i zaprzyjaźnił się z młodym królewiczem. Jego naturalne talenty ujawniły się szczególnie podczas nauki, co pozwoliło mu opanować język łaciński, a także poznać osiągnięcia zarówno schyłku średniowiecza, jak i początków renesansu.

Edukację zakończył około roku 1474, a następnie zaangażował się w działalność polityczną, wspierając swojego ojca w podróżach po kraju i uczestnicząc w sejmikach. W latach 1486–1490 Jan Olbracht piastował stanowisko namiestnika królewskiego na Rusi, gdzie wykazał się zdolnością dowódczą, pokonując Tatarów w bitwie pod Kopystrzyniem w 1487 roku. Zainicjował także tworzenie obrony potocznej dla południowo-wschodnich kresów Wielkiego Księstwa Litewskiego, mającej na celu zapewnienie bezpieczeństwa przed agresją Tatarów i Turków.

Walki o tron węgierski

Po śmierci króla Węgier, Macieja Korwina, rywalizację o tron podjęli Jan Olbracht oraz jego brat Władysław, król Czech. Szlachta węgierska oraz Kazimierz Jagiellończyk zdecydowanie woleli mieć na tronie utalentowanego Olbrachta, niż podporządkowanego i nieprzekonywującego Władysława, któremu sprzyjała magnateria. 7 czerwca 1490 roku Olbracht został obwołany królem Węgier na sejmie elekcyjnym w Rokos. Jednakże magnateria zakwestionowała tę elekcję i wybrała na tron Władysława, co doprowadziło do bratobójczej wojny domowej.

Działania zbrojne miały miejsce głównie na terenie współczesnej Słowacji (zob. bitwa pod Koszycami). Na mocy pokoju w Koszycach z lutego 1491 roku Jan Olbracht zobowiązał się do rezygnacji z pretensji do tronu węgierskiego, w zamian za co miał otrzymać od brata księstwo głogowskie, a także tereny Oleśnicy i Opawy na Śląsku. Mimo to, Jan pozostał na Węgrzech i gdy w połowie 1491 roku dotarły do niego wieści o chorobie Władysława, postanowił zerwać pokój i podjął walki. Zlekceważył nawet przykaz ojca o konieczności powrotu do Polski. Ostatecznie jednak poniósł klęskę w bitwie pod Preszowem w styczniu 1492 roku.

Po zdobyciu miasta Jan Olbracht został wzięty do niewoli przez Władysława. Jednakże brat okazał mu gościnność i wkrótce odesłał go do Polski. Mimo tej sytuacji, Władysław dotrzymał obietnicy uczynionej w Koszycach, pozostawiając Olbrachtowi Głogów, który królewicz utrzymał do 1498 roku, kiedy to przekazał księstwo swojemu bratu, Zygmuntowi.

Panowanie (1492–1501)

Wybór na króla Polski

Po nieudanej wojnie z Władysławem o Węgry, Jan Olbracht szybko otrzymał szansę na objęcie tronu królewskiego. 7 czerwca 1492 roku umarł Kazimierz IV Jagiellończyk, wyznaczając jako swojego następcę na Litwie Aleksandra, a Polakom rekomendując Jana Olbrachta. W Polsce, która nie była monarchią dziedziczną, Kazimierz nie mógł samodzielnie przekazać korony. O koronę starało się także kilku innych pretendentów, w tym bracia Jana: Władysław i Zygmunt, oraz Janusz II, książę mazowiecki.

Część szlachty rozważała wsparcie dla Aleksandra, lecz ten z Fryderykiem, swoim młodszym bratem Fryderykiem oraz matką królewską, opowiadali się za Janem Olbrachtem. Główny kontrkandydat, Władysław czesko-węgierski, nie zainicjował intensywnych działań w celu zdobycia korony polskiej. Ostatecznie, 27 sierpnia, Jan Olbracht został wybrany królem Polski na zakończenie sejmu w Piotrkowie. Proces głosowania był imienny, a wynik niemal jednomyślny. Po głosowaniu marszałek sejmu, Rafał Jarosławski, ogłosił decyzję zebranym szlachcicom. Po trzykrotnym potwierdzeniu przez obecnych „Jest, jest, jest!”, Olbracht został uznany za króla.

Koronacja nowego monarchy miała miejsce 23 września w Krakowie i została przewodzona przez arcybiskupa gnieźnieńskiego, Zbigniewa Oleśnickiego. O ile Aleksander stał się formalnie władcą Litwy, konsekwencją tego faktu była tymczasowa de facto zerwanie unii polsko-litewskiej, pomimo wspólnego sojuszu między tymi państwami.

Polityka wewnętrzna

Początki parlamentu polskiego

W czasach pierwszych Jagiellonów, w zarządzaniu państwem and rada królewska zyskiwała na znaczeniu. Od połowy XV wieku jednak dominacja władzy zaczęli przejmować ogólnopolskie zjazdy szlachty oraz sejmiki dzielnicowe. Rada Królewska przekształciła się w Senat, a ogólnopolski sejmik szlachecki w izbę poselską Sejmu. Według zapisów z XV wieku, Rzeczpospolita uzyskała status szlacheckiej monarchii parlamentarnej. Pierwsze posiedzenie dwuizbowego parlamentu polskiego uznawane jest za sejm z 1468 roku w Piotrkowie. Szlachta, w szczególności ci bogatsi, stała się dominującą grupą społeczną, kontrolującą ziemie, przywileje i urzędników. Zgodnie z Sejmem radomskim z 1504 roku administracja publiczna złożona była z marszałka koronnego, nadwornego, podskarbiego, kanclerza, podkanclerzego i starostów, reprezentujących króla w jednostkach terytorialnych kraju.

Przywileje szlacheckie i polityka wobec Kościoła

Bezpośrednio po objęciu tronu, Jan Olbracht zatwierdził wszystkie dotychczasowe przywileje szlachty, co zapewniło mu znaczące dochody na obronę państwa. Dodatkowo, rozszerzając prawa nadane przez jego ojca w statutach nieszawskich, Jan I ogłosił statut piotrkowski w 1496 roku. Statut ten zwalniał szlachtę z cła, ograniczał wypływanie chłopów do jednego rocznie na wieś oraz zabraniał mieszczanom nabywania ziemi oraz piastowania urzędów państwowych.

Duchownym pozbawionym szlachectwa zabroniono dostępu do kapituł oraz wysokich stanowisk kościelnych, a nieszlachcie ograniczono prawo do zajmowania katedr akademickich. Działając na rzecz Prus Królewskich, zyskał ich wsparcie.

Dodatkowo, Olbracht ograniczył wpływ Kościoła na sprawy państwowe, zmniejszając wcześniejsze uprzywilejowanie, w tym zakazując sprzedaży oraz darowizn na rzecz zakonów oraz duchowieństwa świeckiego.

Mazowsze i księstwo zatorskie

W 1494 roku, Jan Olbracht zdołał wykupić księstwo zatorskie, znajdujące się między ziemią krakowską a oświęcimską, za 80 tysięcy złotych węgierskich. W wyniku śmierci księcia zatorskiego, Jana V, księstwo miało być inkorporowane do Korony. Dodatkowo, po zgonie ostatniego księcia Janusza II w 1495 roku, płockie księstwo także włączono do Polski.

Polityka zagraniczna

Wojna z Turkami i jej następstwa

Dla Jana Olbrachta temat turecki stanowił kluczowy aspekt polityki zagranicznej. Planował on znaczne działania militarne w Mołdawii, mające na celu odzyskanie czarnomorskich portów Kilii i Białogrodu, przywrócenie polskiej dominacji nad Mołdawią, pomszczenie klęski warneńskiej oraz ewentualne osadzenie młodszego brata, Zygmunta, na tronie hospodarskim.

W 1497 roku 40 tysięcy żołnierzy wyruszyło na południowy wschód. Mimo, że od 1387 roku Mołdawia była lennem Polski, jej władca, Stefan III Wielki, przystąpił do Turcji. Oblężenie Suczawy zakończyło się niepowodzeniem, a wyprawa przyniosła znaczne straty w bitwie pod Koźminem, gdzie polskie rycerstwo, zaskoczone w trakcie odwrotu, poniosło dotkliwe straty (około 5000 zabitych).

Kleska na zawsze wpisała się w pamięć narodu, stając się powodem przysłowia: za króla Olbrachta wyginęła szlachta.

Nawet gorsze od utraty wojsk były polityczne skutki nieudanej ekspedycji. W wyniku tej klęski zawiązały się różne koalicje i przymierza państw sąsiednich przeciw Królestwu Polskiemu i Wielkiemu Księstwu Litewskiemu. W walkach przeciw koronnej armii Wołochów wsparła Turcja, a nawet Węgry z rządzonym przez brata króla, Władysław II. W marcu 1498 roku Tatarzy zaatakowali południowo-wschodnie ziemie Litwy, a wielki książę moskiewski Iwan III dokonał prób opanowania Kijowa i Smoleńska, rozbijając armię polsko-litewską w bitwie nad Wiedroszą w 1500 roku. Natomiast cesarz rzymski, Maksymilian I Habsburg, zajął część Śląska, w tym Głogów, żądając od krzyżackiego zakonu zwrotu Prus Królewskich, co spowodowało odmowę złożenia hołdu przez wielkiego mistrza zakonu Olbrachtowi. Wiosną 1501 roku, Olbracht postanowił skoncentrować siły w Toruniu, lecz z powodu ciężkiej choroby zakaźnej (prawdopodobnie syfilisu) zmarł, co spowodowało, że wyprawa na Prusy Zakonne nie doszła do skutku. Kwestia hołdu lennego została rozwiązana przez jego następcę, Aleksandra Jagiellończyka.

Życie prywatne

Jan I Olbracht miał swoje unikalne wychowanie, które zawdzięczał rodzinie Szydłowieckich, a później janowi Długoszowi oraz doskonałemu humanistycznemu myślicielowi, Filipowi KalliMachowi z Włoch.

Wyróżniał się jako krasomówca i z łatwością posługiwał się łaciną, prezentując niezwykłe mowy już w swoim młodzieńczym wieku.

Jednak jego życie nie ograniczało się do wspaniałych osiągnięć intelektualnych – był również sybarytą, który żył w pełnym luksusu i zmysłowości.

Choć prowadził wybujałe życie erotyczne, nigdy nie zdecydował się na małżeństwo. Istnieją spekulacje, że jego tragiczna śmierć mogła być spowodowana francuską chorobą, znaną jako morbus gallicus, co oznacza kiłę.

Jego osobowość, naznaczona niestabilnością oraz licznymi wadami charakteru, odstraszała wielu ludzi. Nie zdobył uznania ani wśród magnaterii ani wśród szlachty, które postrzegały go jako osobę nieprzewidywalną i obawiają się jego rządów.

Śmierć

Jan I Olbracht odszedł z tego świata 17 czerwca 1501 roku w Toruniu. Jego ciało zostało uroczyście pochowane w katedrze wawelskiej, a serce spoczęło w jednej z kolumnbazyliki św. Jana w Toruniu. Warto odnotować, że nie pozostawił po sobie żadnych potomków.

Po jego śmierci tron polski objął jego młodszy brat, Aleksander, który rządził w latach 1501-1506. W 2022 roku dokonano odkrycia jego komory grobowej, która znajdowała się pod posadzką kaplicy poświęconej jego osobie.

Charakterystyka króla według Macieja z Miechowa

Jan I Olbracht, według relacji Macieja z Miechowa, przedstawiany jest jako postać o wysokim wzroście oraz piwnych oczach. Jego twarz charakteryzowała się pewnym wyrzutem i wysiękiem, co tworzyło interesujący obraz tej osobistości.

Jego ruchy były szybkie, a także często można go było zobaczyć z mieczykiem przypasanym do boku. Dodatkowo, w jego osobowości dało się zauważyć, że jako człowiek wojskowy, folgował namiętnościom i chuciom.

Genealogia

W tej sekcji przedstawiamy szczegółowe informacje związane z rodowodem króla Jan I Olbrachta, uwzględniając zarówno jego przodków, jak i najbliższych krewnych. Rodzina królewska odgrywała kluczową rolę w kształtowaniu ówczesnej historii Polski.

Władysław II Jagiełło urodzony około 1351 zmarł 1 czerwca 1434

_

Zofia Holszańska urodzona około 1405 zmarła 21 września 1461

_

Albrecht II Habsburg urodzony 16 sierpnia 1397 zmarł 27 października 1439

_

Elżbieta Luksemburska urodzona 1409 zmarła 1442

_

_

_

_

_

_

_

_

_

Kazimierz IV Jagiellończyk urodzony 30 listopada 1427 zmarł 7 czerwca 1492

_

Elżbieta Rakuszanka urodzona 1436 zmarła 30 sierpnia 1505

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

W dalszej części przedstawiamy bezpośrednią linię genealogiczną Jan I Olbrachta, co pozwoli na lepsze zrozumienie jego dziedzictwa oraz kontekstu, w jakim żył i działał.

_		_		Jan I Olbracht ur. 27 XII 1459 zm. 17 VI 1501		_		_
_	_	_	_	_	_	_	_	_	_
_	_	_	_	_	_	_	_	_	_

Jan Olbracht w kulturze

Literatura piękna

Jan I Olbracht to postać, która odcisnęła swoje piętno na polskiej kulturze, a szczególnie w literaturze. Wśród dzieł, które nawiązują do jego panowania, znajduje się powieść autorstwa Teodora Tomasza Jeża pod tytułem „Za króla Olbrachta”, która wciąga czytelników w barwną rzeczywistość tamtych czasów.

Interesującą pozycją, poświęconą czasom Jana Olbrachta, jest historia zawarta w powieści „Jaszka Orfanem zwanego żywota i spraw pamiętnik”. Dzieło to zostało napisane w 1884 roku przez Józefa Ignacego Kraszewskiego i stanowi niezwykle ważny dokument literacki, który przybliża życie i realia epoki.

Dodatkowo, wśród powieści, które pielęgnują wątki dotyczące Jana Olbrachta, można wymienić „Olbrachtowi rycerze” Zygmunta Kaczkowskiego z 1889 roku oraz „Zaloty Króla Jegomości” autorstwa Kazimierza Glińskiego, które ukazały się w 1909 roku. Każda z tych książek oferuje czytelnikowi unikalny wgląd w dynastię Jagiellonów.

W literaturze dramatycznej warto również wspomnieć o „Legendzie o Królu”, poemacie dramatycznym Ludwika Hieronima Morstina z 1916 roku, który jest kolejnym przykładem, w jaki sposób król Jan I Olbracht inspirował twórczość artystyczną poprzez swoje poglądy i działania.

---

Oceń: Jan I Olbracht

---