Gmach Narodowego Banku Polskiego w Krakowie

---

Historia

Budynek został wzniesiony na Kleparzu, przy ulicy Basztowej, w miejscu, które od zachodu graniczy z placem Matejki, a od strony wschodniej z ulicą Zacisze. W przeszłości znajdował się tutaj zajazd, a później budynek, gdzie połowę przestrzeni (do 1895 roku) zajmował Hotel Lwowski (od 1879 roku znany jako „Centralny”), a drugą część wynajmowała kamienica z wejściem od strony Zacisza. To właśnie w tym miejscu mieszkał w latach 1883–1895 Stanisław Wyspiański, który przebywał pod opieką ciotki Joanny oraz jej męża Kazimierza Stankiewicza. Po powrocie z Paryża artysta urządził tam swoją pierwszą pracownię w Krakowie, korzystając z mieszkania wuja, Kazimierza Rogowskiego, sąsiada Stankiewiczów. Przed rokiem 1914 zorganizowano konkurs na budowę nowego hotelu w tym miejscu. Niestety, plany te nie doszły do skutku z powodu wybuchu I wojny światowej.

Po tym, jak Polska odzyskała niepodległość, Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa zdecydowała, że teren zostanie przeznaczony na budynek tymczasowego banku emisyjnego. Budowę rozpoczęto w 1921 roku według projektu Kazimierza Wyczyńskiego. Po jego śmierci w 1923 roku prace przejął architekt Teodor Hoffmann, który nadzorował proces budowy aż do jego zakończenia w 1925 roku. W tym czasie zlikwidowano Polską Krajową Kasę Pożyczkową, a w budynku ulokowano krakowski oddział Banku Polskiego.

W trakcie II wojny światowej, a także w okresie hitlerowskiej okupacji, gmach stał się główną siedzibą Banku Emisyjnego Generalnego Gubernatorstwa, którym kierował Feliks Młynarski, były wiceprezes Banku Polskiego. Młynarski mieszkał w tym miejscu od 1940 roku aż do swojej śmierci w 1972 roku.

Po zakończeniu II wojny światowej budynek stał się siedzibą krakowskiego oddziału Narodowego Banku Polskiego. Obiekt przeszedł szereg doraźnych remontów oraz unowocześnień. W latach 70. XX wieku zrealizowano remont sali operacyjnej, podczas którego całkowicie usunięto jej pierwotny wystrój. Dokonano wymiany posadzki i zainstalowano ścianki działowe obłożone zielonym kamieniem. Natomiast w latach 2015–2016 przeprowadzono generalny remont, który obejmował m.in. odnowienie elewacji oraz rekonstrukcję pierwotnego wystroju sali operacyjnej bonusując dodatkowo odtworzenie oryginalnej posadzki w wzór szachownicy. Dodatkowo stworzono nowe wejście od strony placu Matejki, a dawne mieszkania na piętrach zostały przekształcone na przestrzeń biurową. Z oryginalnego wystroju zachowała się dekoracja stiukowa, w tym orzeł zygmuntowski na sali operacyjnej, kominki oraz dębowe drzwi sali operacyjnej.

W 2017 roku w elewację gmachu, na rogu od strony placu Matejki i ulicy Basztowej, wmurowano tablicę upamiętniającą pobyt Stanisława Wyspiańskiego w tym miejscu. W pobliżu znajduje się również podobna tablica honorująca Feliksa Młynarskiego. Budynek został wpisany do rejestru zabytków 16 listopada 1965 roku i jest również uwzględniony w gminnej ewidencji zabytków.

Architektura

Gmach, który jest egzemplifikacją architektury klasycyzmu akademickiego, został wzniesiony w latach 20. XX wieku. Ten styl był szczególnie preferowany w przypadku budynków instytucji rządowych, ponieważ władze odrodzonej Polski niezwykle dbały o wizerunek takich gmachów, nadając im monumentalny charakter, co miało na celu podkreślenie siły oraz stabilności nowo utworzonego państwa. Właśnie dlatego umiejscowienie banku w tak prestiżowej lokalizacji było działaniem celowym.

Fasada budynku, która podkreśla jego monumentalność, została ozdobiona ryzalitem z czterema kolumnami w wielkim porządku jońskim oraz belwederem, co stanowi integralną część reprezentacyjnej zabudowy ulicy Basztowej. Na szczycie gmachu znajduje się attyka, co dodatkowo podkreśla jego dostojny charakter. Wznoszenie obiektu było przemyślane także od strony materiałów – użyto wapień do wykonania cokołu oraz płyt sztucznego kamienia, co nadaje mu charakterystyczną fakturę.

Na szczycie fasady umieszczono zawieszony rzeźby w sztucznym kamieniu o czerwono-brązowej barwie, które przedstawiają alegorie rolnictwa i przemysłu. Wykonane przez Karola Hukana w latach 1922–1924, rzeźby te symbolizują dwa kluczowe sposoby zarabiania pieniędzy: pracę rąk ludzkich oraz działalność przemysłową. Attyka z kolei została wzbogacona reliefami autorstwa Stanisława Popławskiego, które przedstawiają nagie sylwetki mężczyzn z festonami oraz, w części zachodniej, kompozycję „Byczki”, reprezentującą walczące żubry. Medaliony, które zdobią portal od strony ulicy Basztowej, również pochodzą z warsztatu Popławskiego.

W parterze obiektu zlokalizowano salę operacyjną banku, natomiast na piętrach umieszczono mieszkania, które standardowo zajmowali pracownicy banku oraz ich rodziny. Takie rozwiązanie było powszechną praktyką w budynkach publicznych w okresie międzywojennym. Wejścia dla pracowników znajdowały się w bocznych elewacjach gmachu, które zostały wykonane z taką samą starannością jak frontowa fasada. W podwórzu obiektu pierwotnie znajdowały się stajnie, a później garaże.

Obiekt uchodzi za jeden z najdoskonalszych przykładów klasycyzmu akademickiego, chociaż zaledwie kilka lat po jego ukończeniu oceny krytyczne wystawił Władysław Ekielski na łamach periodyku „Architekt”. Ponadto, część rzeźb zdobiących gmach wpisuje się w stylistykę modernistyczną, co świadczy o różnorodności artystycznej okresu.

---

Oceń: Gmach Narodowego Banku Polskiego w Krakowie

---