Stanisław Wyspiański

---

Życiorys

Młodość i wykształcenie

Stanisław Wyspiański urodził się 15 stycznia 1869 roku w Krakowie jako syn rzeźbiarza Franciszka Wyspiańskiego oraz Marii Rogowskiej. Rodzina artysty borykała się z problemami finansowymi po śmierci ojca Marii, co zmusiło ich do przeprowadzki z Krupniczej 14 do Kanoniczej 25. W trakcie dzieciństwa Wyspiański doświadczył wielu tragedii, w tym śmierci matki oraz młodszego brata Tadeusza. Po stracie matki, jego opiekę przejęła ciotka Joanna, która wyszła za mąż za Kazimierza Stankiewicza. To właśnie Stankiewicz wpoił młodemu Stanisławowi miłość do literatury, a dramaty Williama Shakespeare’a, które odkrył w latach 1881-1882, zainspirowały jego późniejsze dzieła.

Artysta uczęszczał do prestiżowego gimnazjum św. Anny w Krakowie, gdzie kształcił się na poziomie humanistycznym. Oprócz języka polskiego, zgłębiał także grekę oraz łacinę, a jego wiedza na temat historii Polski oraz literatury polskiej została dość solidnie ugruntowana. Mimo że nie wyróżniał się w nauce, udało mu się zdać maturę z bardzo dobrymi wynikami. W czasach szkolnych zaprzyjaźnił się z takimi osobami jak Józef Mehoffer, Lucjan Rydel, Stanisław Estreicher, Henryk Opieński oraz Jerzy Żuławski.

W 1887 roku, po ukończeniu gimnazjum, Wyspiański uczęszczał na wydział filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Równocześnie rozpoczął naukę malarstwa w Szkole Sztuk Pięknych, której kierownikiem był Jan Matejko. Jego talent został dostrzegany; otrzymał zlecenie na wykonanie fragmentu polichromii w kościele Mariackim.

Podróże zagraniczne

W 1890 roku artysta wyruszył w podróż po Europie zorganizowaną przez Tadeusza Stryjeńskiego. Szlak jego podróży wiódł przez Włochy, Szwajcarię i Francję, gdzie badał architekturę średniowieczną, szczególnie katedry gotyckie. Po powrocie do Krakowa, 20 września 1890 roku, podjął się malowania herbów w kościele Mariackim. Już w 1891 roku ponownie odwiedził Paryż, gdzie kontynuował naukę w Académie Colarossi oraz podjął studia w École des Beaux-Arts, mimo że z powodzeniem tylko na krótkim etapie. Problemy finansowe skłoniły go do powrotu do Krakowa. Podczas pobytu w Paryżu spotkał takich artystów jak Władysław Ślewiński oraz Paul Gauguin, co miało wielki wpływ na jego twórczość.

Architektura

Po śmierci wuja w 1895 roku, Wyspiański otrzymał zlecenie na wykonanie polichromii w kościele Franciszkanów w Krakowie. Praca ta nawiązywała do motywów kwiatowych oraz heraldycznych. Po udanym zrealizowaniu tego zadania artysta podjął się wykonania witraży dla ośmiu okien w tej samej świątyni, tworząc między innymi znane dzieła takie jak Stań się! (Bóg Ojciec) oraz Stygmatyzacja św. Franciszka – oba utrzymane w stylu secesyjnym. Niestety, niepowodzeniem zakończyły się również jego ambitne projekty dla kościoła św. Krzyża, które nie zostały zrealizowane z powodu ograniczeń budżetowych.

Malarstwo

W Krakowie w 1897 roku Wyspiański był jednym z założycieli Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”. W połowie 1898 roku objął stanowisko kierownika artystycznego w tygodniku literacko-artystycznym „Życie”, redagowanym przez Stanisława Przybyszewskiego. Na przełomie XIX i XX wieku artysta realizował portrety dla swoich znajomych. Do szczególnych zamówień należy przykład portretu córki Stanislawa Pareńskiego, który nosił imię po matce. Wyspiański uwiecznił również doktora Jana Raczyńskiego, rodzinę Leona Sternbacha oraz własną rodzinę w wielu przeszywających obrazach. Najbardziej znanym dziełem artysty jest Macierzyństwo, które zdobiło dwie postacie jego żony i córki.

W 1900 roku Henryk Sienkiewicz z Polskiej Akademii Umiejętności przyznał mu stypendium. Sytuacja materialna artysty poprawiła się, co pozwoliło mu kontynuować pracę.

Teatr

Wyspiański nawiązał współpracę z Teatrem Miejskim w Krakowie, gdzie zaczął tworzyć dramaturgię. Jego debiut sceniczny miał miejsce w 1898 roku, kiedy to wystawiono sztuki Legenda oraz Warszawianka. Szczególnie ta druga zyskała uznanie publiczności. W 1899 roku zaczęły ukazywać się kolejne dramaty, w tym Klątwa, Meleager i Lelewel. Niezwykle ważnym dziełem był Wesele, którego akcja osadzona była na weselu jego przyjaciela Lucjana Rydla w Bronowicach Małych w 1900. Utwór poruszał temat społeczeństwa polskiego, zestawiając różne klasy społeczne i ukazując ich złożoność.

W 1903 roku ukazały się kolejne dramaty, w tym Wyzwolenie, Achileis oraz Bolesław Śmiały, które spotkały się z mieszanym przyjęciem. Wyspiański zyskał uznanie dzięki swojej zdolności łączenia różnych tematów i koncepcji, co czyniło jego prace wyjątkowymi.

Schyłek życia i śmierć

Pod koniec swoich dni, w 1902 roku, Wyspiański podjął pracę w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych i zasiadał w Radzie Miejskiej. Niestety, jego zdrowie uległo znacznemu pogorszeniu w wyniku ciężkiej choroby, kiły. Po długich zmaganiach artysta zmarł w klinice przy ul. Siemiradzkiego 1, w Domu Zdrowia dra Jana Gwiazdomorskiego. Jego pogrzeb, który odbył się 2 grudnia 1907 roku w Krypcie Zasłużonych na Skałce, stał się symbolem narodowym i manifestacją kultury polskiej.

Życie prywatne

Stanisław Wyspiański, znany jako artysta i dramatopisarz, 18 września 1900 roku zdecydował się na małżeństwo z Teodorą Teofilą Pytko (1868–1957), która miała już wcześniej nieślubnego syna, Teodora. Dzieci z tego związku zaczęły się rodzić przed ślubem. Ich najstarsza córka, Helena, urodziła się 30 lub 31 maja 1896 roku i zmarła 28 listopada 1971, a jej mąż nazywał się Adam Chmurski (1890–1962). Z kolei ich syn, Mieczysław, przyszedł na świat 7 września 1899 roku, a jego śmierć datowana jest na 31 grudnia 1924 roku.

Po ślubie rodzina powiększyła się o syna Stanisława, który urodził się 2 grudnia 1901 roku i zmarł 4 stycznia 1968 roku. Związek Wyspiańskiego miał istotny wpływ na jego twórczość, a także na życie jego najbliższych.

Po odejściu Stanisława, Teodora Wyspiańska w listopadzie 1908 roku ponownie wyszła za mąż, tym razem za Wincentego Waśkę, gospodarza z Węgrzec. Cała rodzina pisarza spoczywa na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie, gdzie można zobaczyć groby jego żony (jako Teofila Waśko, po drugim mężu), córki Heleny Chmurskiej oraz syna Stanisława, którzy zmarli w różnych okresach. Przybrany syn Teodor znalazł swoje miejsce w grobowcu w pasie 54, co dodaje historii tej rodziny rysu wzruszającego i świadczy o bliskich związkach, które łączyły ich przez lata.

Twórczość

Dorobek artystyczny Stanisława Wyspiańskiego jest naprawdę bogaty i obejmuje wiele różnych form. Jego twórczość obejmuje malarstwo, na które składają się m.in. rysunki, szkicowniki, obrazy olejne oraz pastele, które przedstawiają widoki Krakowa, portrety oraz autoportrety, a także rośliny oraz projekty witraży i innych malowideł. Poza tym artysta zajmował się również grafiką, projektowaniem mebli oraz wnętrz i architekturą, w tym projektem zabudowy Wawelu. Wyspiański jest również znany z dramatów i wierszy.

Sztuki piękne

Dzieła Wyspiańskiego znajdują się w obrębie dwóch głównych nurtów artystycznych: secesji i symbolizmu. W swojej pracy artysta wykazywał szczególną pasję do sztuki pastelowej, co powodowało, że tworzył dekoracyjne oraz ornamentowe przedstawienia osób i roślin.

Portretował modele w swobodnych, jak najbardziej naturalnych pozach. Wyspiański często zestawiał świat miejski z wyższą sztuką oraz wiejską sztukę ludową. W końcowym okresie życia inspirował się także sztuką japońską, co znajdowało odzwierciedlenie w uwiecznianych krajobrazach, takich jak Kopiec Kościuszki, które w jego oczach przypominały inscenizację góry Fudżi autorstwa Katsushikiego Hokusaia.

Artysta rozwijał swój styl architektoniczny przy współpracy z Józefem Mehofferem, szczególnie poprzez witraże do kościoła Mariackiego w Krakowie. Choć wspólnie tkwiło w nich wiele cech historyzmu, to w późniejszych dziełach dało się zauważyć „odejście od statycznych schematów historycznych”, z akcentem na narracyjność i intensyfikację przekazu symbolicznego w sztuce.

Świetnym przykładem ewolucji stylistycznej Wyspiańskiego są witraże w kościele Franciszkanów w Krakowie, które cechują się harmonią, rytmem, kontrastami kolorystycznymi oraz żywym ruchem postaci.

Styl literacki i teatralny

W dramaturgii Wyspiański rozwijał tradycje romantyzmu. Często określany jako czwarty wieszcz narodowy, był uważany za kontynuatora dorobku polskich romantyków jak Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Zygmunt Krasiński. Z jego sztuk wyłonił się także jeden z prekursorów polskiego dramatu symbolicznego, inspirowanego dziełami Maurice’a Maeterlincka.

Tematyka dramatów Wyspiańskiego jest rozległa, obejmująca zarówno wątki historyczne i legendarne, jak i powstanie listopadowe. Korzystał z różnych stylów, gdzie wpływy mitologiczne przeplatały się z naśladowaniem dramatu szekspirowskiego oraz monumentalnego teatru Wagnera. Mimo fascynacji fantastyką baśniową, wyraźnie nie wchłonął jej w całości. Przykładowo w jego utworze „Akropolis” anioły ukazano jako istoty uzbrojone, co kontrastuje z pokojową naturą takich postaci w tradycji.

Wyspiański wykazywał również krytycyzm wobec zbytniego idealizowania motywów ludowych, wskazując na nieadekwatność „dziecięcego głosiku”, kiedy w sztuce nie potrzeba takich konwencji.

Warto przywołać również opinie Magdaleny Popiel, która zaznacza, że utwory Wyspiańskiego charakteryzują się różnym poziomem artystycznym, jednak plasują autora w awangardzie modernizmu:

„Niektóre [utwory], jak Legion, Lelewel czy Achilles, wydają się zbyt nasycone romantycznym epigoństwem. Inne natomiast, przede wszystkim Wyzwolenie, zaskakują swoją aktualnością i nowoczesnością środków wyrazu. Wyzwolenie z zastosowanym tu chwytem „teatru w teatrze” i błyskotliwymi dialogami wkracza swą poetyką w krąg wysokiej literatury modernizmu europejskiego.”

Studium o „Hamlecie”

Osobny artykuł: Studium o „Hamlecie”. W swoim „Studium o Hamlecie” Wyspiański zawarł najdogłębniejsze przemyślenia na temat sztuki Szekspira. Inspiracją była dyskusja z grudnia 1904 roku z aktorem Kazimierzem Kamińskim na temat sposobu gry Księcia Duńskiego. Już w lutym 1905 roku opublikował swoje „Studium…”. Poświęcił je:

„Aktorom polskim, osobom działającym na scenie, na drodze przez labirynt zwany teatr, którego przeznaczeniem, jak dawniej, tak i teraz, było i jest służyć niejako za zwierciadło naturze, pokazywać cnocie własne jej rysy, złości żywy jej obraz, a światu i duchowi wieku, postać ich i piętno.”

Wyspiański podkreślał znaczenie wiarygodności w grze aktorskiej, wskazując, że Szekspir dochodził do tego, angażując aktorów w ich „sferę prywatną”. Klasyfikował aktorów na dwa typy: nadekspresyjnych (aktorzy boleści) oraz intelektualnych (arcyaktorzy). Dobierając je do postaci, zwracał uwagę jak ważne to dla ich gry. Postać Hamleta interpretował jako kontemplacyjną, nie pełną patosu. Katarzyna Fazan podsumowuje: „Śmierć, zagadka umysłu przejawiającego inklinacje artystyczne, prowadzi Hamleta do rozpoznań o charakterze metafizycznym, do przemiany od doczesności do nieskończoności.”

Utwory

Tytuł dzieła	Rok powstania	Rok publikacji	Pierwsza prezentacja	Źródło informacji
Legenda	1897 (Legenda I)	1898	1927, reż. Tadeusz Leszczyc	Brak
Meleager	1897	1898	1970, reż. Jerzy Goliński	Brak
Warszawianka	1898	1898	1898, reż. Ludwik Solski	Brak
Protesilas i Laodamia	1899	1899	1903	Brak
Lelewel	1899	1899	1899, reż. Ludwik Solski (prapremiera)	Brak
Klątwa	1899	1899	1909, reż. Andrzej Mielewski, Aleksander Zelwerowicz	Brak
Sędziowie	1900	1907	1907, reż. Nuna Młodziejowska (prapremiera)	Brak
Legion	1900	1900	1911, reż. Ludwik Solski	Brak
Wesele	1901	1901	1901, reż. Ludwik Solski	Brak
Wyzwolenie	1903	1903	1903, reż. Adolf Walewski	Brak
Bolesław Śmiały	1903	1903	1903, reż. Adolf Walewski	Brak
Achilleis. Sceny dramatyczne	1903	1903	1925, reż. Leon Schiller	Brak
Noc listopadowa	1904	1904	1908	Brak
Akropolis	1904	1904	1926, reż. Józef Sosnowski	Brak
Skałka	1906	1907	1958, reż. Emil Chaberski	Brak
Zygmunt August	1907	1930 (pełne)	1932 (pełne), reż. Konstanty Tatarkiewicz	Brak
Powrót Odysa	1907	1907	1917, reż. Józef Sosnowski	Brak
Daniel	1907	1908 (pośmiertne)	1932, reż. Eugeniusz Poreda	Brak

Adaptacje nieteatralne dramatów Wyspiańskiego

Dramaty Wyspiańskiego były wielokrotnie adaptowane do form innych niż teatralne. Powstały na ich podstawie znane opery, takie jak Bolesław Śmiały (1909) Ludomira Różyckiego, Wesele, które zrealizował Karol Paweł Rostworowski w 1910 roku, a także Warszawianka Alfreda Stadlera z 1929 roku oraz Balthazar (2001) Zygmunta Krauzego, powstała na bazie dramatu „Daniel”, a także Ofelia (2018) Jerzego Fryderyka Wojciechowskiego na podstawie „Śmierci Ofelii”.

W 1911 roku ekzapultował Stanisław Knake-Zawadzki dramat „Sędziowie” na język filmu (jednak film ten nie zachował się), a ostatecznie w 1974 roku „Sędziów” sfotografował Konrad Swinarski. Całą uwagę przyciągnęła jednak adaptacja filmowa „Wesele” z 1972 roku, stworzona przez Andrzeja Wajdę.

Upamiętnienie

Stanisław Wyspiański został upamiętniony na wiele różnych sposobów w Polsce. Jego wizerunek zdobił banknot o nominale 10 000 zł, który był w obiegu od 1987 do 1996 roku.

W odpowiedzi na jego znaczenie, w 2004 roku Narodowy Bank Polski wyemitował srebrną monetę kolekcjonerską wartą 20 złotych, która uhonorowała jego twórczość. Do tej monety dołączono także monetę okolicznościową o wartości 2 złote, obie stanowią część serii „Polscy Malarze XIX/XX wieku”.

W grudniu 2006 roku Sejm RP podjął decyzję o ogłoszeniu roku 2007 Rokiem Stanisława Wyspiańskiego, doceniając jego wkład w polską kulturę i sztukę.

Wyspiański ma także żywego potomka w osobie rapera hip-hopowego Wojciecha Sosnowskiego, który w swojej twórczości nawiązuje do spuścizny przodka. Zamieścił on utwór oparty na wierszu „Niech nikt nad grobem mi nie płacze” w albumie grupy WhiteHouse wydanym w 2009 roku.

W Krakowie, przy placu Wszystkich Świętych 2, wzniesiono Pawilon Wyspiańskiego. W jego oknach umieszczono trzy witraże, które pozostają w sferze niewykonanych projektów artysty.

Przed Gmachem Głównym Muzeum Narodowego przy al. 3 Maja 1 w Krakowie można znaleźć pomnik Stanisława Wyspiańskiego, którego autorem jest Marian Konieczny.

W Katowicach znajduje się Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego. Teatr ten, będący instytucją kultury, istnieje tam od 1907 roku.

Wyspiański jest również patronem wielu instytucji edukacyjnych. Obejmuje to II Liceum Ogólnokształcące w Legnicy, VIII Liceum Ogólnokształcące w Krakowie, III Liceum Ogólnokształcące w Tychach oraz szkoły podstawowe w Bibicach i Żabnie. Szczególnym przypadkiem są również liceum oraz szkoła podstawowa w Rymanowie.

Na srebrnej monecie kolekcjonerskiej np. z 2018 roku, która została wydana z okazji 125-lecia Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, ponownie pojawia się wizerunek Wyspiańskiego, co jest wyrazem uznania jego dorobku.

Z okazji 150. rocznicy urodzin artysty w 2019 roku, Poczta Polska wypuściła znaczek pocztowy, na którym widnieje jego dzieło „Autoportret” z 1897, znajdujące się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie.

2 grudnia 2021 roku w Krakowie otwarto nowy oddział Muzeum Narodowego – Muzeum Stanisława Wyspiańskiego. Mieści się ono przy pl. Sikorskiego 6, w budynku Starego Spichlerza, gdzie wcześniej zlokalizowany był Ośrodek Kultury Europejskiej „Europeum”.

W lipcu 2022 roku na ścianie szpitala, w którym zmarł Wyspiański, namalowano mural inspirowany jego projektem „Caritas” z 1904 roku. Ten fragment niezrealizowanego witrażu Polonia jest również dziełem Stanisława Wyspiańskiego. Mural powstał dzięki twórcom Natalii Kuczmy i Antoniego Paprotnego.

W dniu 9 maja 2024 roku na ścianie Akademii Sztuk Teatralnych odsłonięto mural ku czci Wyspiańskiego, pełniącego rolę patrona uczelni. Projekt muralu wykonał dr hab. Dariusz Vasina z krakowskiej ASP, a jego realizację przeprowadzili Dawid Skowronek, Krzysztof Czarnecki oraz Łukasz Stec.

---

Oceń: Stanisław Wyspiański

---