Nagrobek Andrzeja Zebrzydowskiego

---

Przebudowa kaplicy

Biskup Andrzej Zebrzydowski, znany ze swojej duchowej działalności, zmarł w 1560 roku. W ciągu zaledwie trzech lat, w 1563 roku, powstała kaplica wraz z nagrobkiem ku jego czci.

Projekt, nad którym pracował architekt Michałowicz, napotykał na pewne ograniczenia. Jego dzieło musiało być zrealizowane w ramach istniejących struktur małej, mrocznej gotyckiej kaplicy. Aby nadać wnętrzu nowoczesny, renesansowy charakter oraz je rozjaśnić, artysta podjął decyzję o przebudowie. W tym celu zburzył gotyckie sklepienie, które zastąpił rzeźbioną i malowaną kopułą, wieńcząc ją sześciookienną latarnią, co nadało przestrzeni zupełnie nowy blask.

W XX wieku kaplica przeszła kolejną rekonstrukcję, która w znacznym stopniu przywróciła jej pierwotny wygląd, chociaż bez kopuły. Dziś jej wnętrze zdobią wspaniałe kasetony oraz rozety umieszczone w podłuczach arkady wejściowej i niszy ołtarzowej. Dopełnieniem całości są ornamenty o motywach liściastych, groteskowo-kandelabrowe detale, a także eleganckie pasy konsolek z wolimi oczkami, które tworzą niezwykle harmonijną kompozycję.

Opis nagrobka

Niezwykle mała kaplica, która otacza nagrobek, nie wpływa na jego imponujące rozmiary. Jest on bowiem uważany za największy i najbogatszy w detale spośród wszystkich nagrobków znajdujących się w Michałowicach. Na solidnym, lecz zróżnicowanym kamiennym podmurowaniu, które uwydatnia dwa ryzalidy oraz centralny fragment, znajduje się bogato zdobiony cokół, na którym umieszczono inskrypcyjną tablicę wykonaną z marmuru.

W centralnej części cokołu wyrasta dekoracyjny portyk składający się z dwóch kolumn, a na sarkofagu biskupa znajduje się rzeźba, za którą rozpościera się arkadowa wnęka. Architraw oraz fryz, podobnie jak cokół, przełamują się dorysowanymi występami i uskoki. Nad całością podtrzymuje prosty gzyms, który zakończony jest oryginalnym kluczem archiwolty, stanowiąc silny akcent architektoniczny. Powyżej gzymsu wznosi się zwieńczenie, przypominające małe tempietto, które ozdobione jest ornamentem w formie wolut. Po bokach podmurówki i cokołu dostrzegalne są niewielkie skrzydła przypominające kapliczki, w których umieszczono rzeźby świętych Piotra i Pawła.

Podmurowanie nagrobka charakteryzuje się harmonijną symetrią. Pierwsze oznaki zakłócenia tej równowagi widoczne są dzięki satyrom zdobiącym obramienie inskrypcji. W górnej części poziomej ramy umieszczona jest maska satyra, która w dolnej części ma swoje zwierzęce przeciwieństwo w formie maszkaronu. Podobna gra kontrastów pojawia się w dekoracji nóg sarkofagu, gdzie maska zwierzęca zostaje zestawiona z ludzką.

Kolumny, które podtrzymują masywną belkowanie, gzyms i zwieńczenie, imponują swoją smukłością, choć oryginalne zmiany ich kształtu – połowa z nich jest okrągła, a druga pół sześcioboczna – wprowadza pewne osłabienie. Optyka kształtu powierzchni kolumn sprawia, że wydają się one lekko ruchome. Ornamenty arabeskowe, które zdobią kolumny, skręcone są o 45º względem abakusów, a bogato zdobione kapitele typu korynckiego zachwycają swoim zdumiewającym skrętem. Rozwiązywanie statycznych praw grawitacji odbywa się w sposób niezwykle oryginalny za pomocą klucza archiwolty, który sygnalizuje dach tempietto, ale w dynamiczny sposób otwiera się do przodu, tworząc znakomitą iluzję.

Nie zapominajmy, że nagrobek był pierwotnie polichromowany, a błękitne tło, złocenia oraz srebrzenia podkreślały jego bogactwo.

Figura Andrzeja Zebrzydowskiego

Postać biskupa została wytworzona z marmuru z zachowaniem dostrzegalnej wirtuozerii w modelowaniu. Warto zwrócić uwagę na drobne fałdy alby oraz ornatu, jak również ażurowo ujętą rękę. Andrzej Zebrzydowski, w stroju pontyfikalnym, przedstawiony jest w naturalnej, relaksującej pozie z głową wspartą na dłoni. Pulpitek oraz poduszka pełnią funkcję oparcia. Oblicze biskupa to doskonałe studium portretowe, a gładka powierzchnia tła niszy zostaje wzbogacona kartuszem herbowym, który jest podtrzymywany przez dwie anielskie postacie.

Elementy dekoracyjno – ornamentalne

W tej rzeźbie splata się tradycja historyczna z narastającymi wówczas współczesnymi trendami. Nad łukiem archiwolty widnieje późnogotycki ornament w formie liści, natomiast pulpit wezgłowia zachowuje tradycyjne, oślego wycięcie. Ornamenty kandelabrowe w nagrobku oraz kaplicy są wzorowane na renesansowych wzorach, szczególnie na tych z kaplicy Zygmuntowskiej. Dekoracyjne motywy roślinne, zwoje wolutowe, panoplia, owoce, paciorki oraz zwierzęce maszkarony są jedynie wycinkiem bogatego przekroju wizji artysty.

Dwie sfery odmiennych wartości

Rzeźba biskupa łączy w sobie wyniosłość charakterystyczną dla ikonografii chrześcijańskiej z rozigranym światem mitologii renesansowego artysty. Wśród mitologicznych motywów szczególnie wyróżnia się putto jako Bachus, które można odkryć w kluczu archiwolty. Satyry w tym kontekście wydają się odzwierciedleniem trytonów z kaplicy Zygmuntowskiej, natomiast głowy lwów, trzykrotnie powtórzone na kolumnach, są wyrazem chrześcijańskiej ideologii. Po wewnętrznej stronie arkady znalazł się gmerk Michałowicza, w którego skład wchodzą krzyż, kątownica i rylec.

---

Oceń: Nagrobek Andrzeja Zebrzydowskiego

---