Bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie

---

Historia

Średniowiecze

Na miejscu, gdzie obecnie znajduje się wspaniały kościół gotycki, niegdyś stały dwie katedry budowy romańskiej. Osadzone w sercu Krakowa, te świątynie stanowiły fundamentalne elementy religijne i kulturowe regionu.

Katedra chrobrowska (I romańska)

Pierwsza z nich, znana jako katedra chrobrowska, była poświęcona świętemu Wacławowi, z którym przez matkę Dobrawę spokrewniony był Bolesław Chrobry. To właśnie w okolicach roku 1000 rozpoczęto prace budowlane w związku z utworzeniem biskupstwa na zjeździe gnieźnieńskim. Struktura tego obiektu miała formę bazyliki trójabsydowej, a jej wymiary mogły wynosić nawet 45 m długości oraz 21 m szerokości. Do lat 80. XX wieku sądzono, że pozostałości kościoła św. Gereona, w tym dolna część krypty, należą do tej pierwotnej katedry, co okazało się błędne.

Katedra hermanowska (II romańska)

Druga katedra, zbudowana w czasach panowania księcia Władysława Hermana, znana jest jako katedra hermanowska. Budowę zakończył Bolesław III Krzywousty, a jej konsekracja miała miejsce w 1142 roku. Ta konstrukcja była trójnawową, wieżową bazyliką z dwoma chórami oraz kryptą pod wschodnim chórem. W XIII wieku dobudowano niezliczone kaplice, w tym kaplicę św. Mikołaja od północy oraz kaplice śś. Piotra i Pawła od południa. W sercu tej katedry wzniesiono grobowiec-ołtarz św. Stanisława ze Szczepanowa, którego relikwie sprowadzono w 1089 roku z Skałki. Od czasu tego wydarzenia kult św. Stanisława stał się integralną częścią diecezji.

Katedra ta niestety spłonęła w 1305 roku, lecz zachowały się po niej fragmenty takie jak krypta św. Leonarda, dolna część wieży Srebrnych Dzwonów oraz najniższa część wieży zegarowej. W roku 1320, mimo że katedra była zniszczona, odbyła się koronacja Władysława Łokietka na króla Polski przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława. Wkrótce potem biskup krakowski Nanker rozpoczął budowę nowej, gotyckiej katedry.

Katedra gotycka

Budowę nowej katedry gotyckiej rozpoczął biskup Nanker, a swój wkład mieli budowniczowie z Strasburga. W prezbiterium zakończono prace w 1346 roku, a całość kościoła – w 1364 roku. W dniu 28 marca tego samego roku, przy obecności króla Kazimierza Wielkiego, arcybiskup gnieźnieński Jarosław z Bogorii i Skotnik poświęcił katedrę. Ta monumentalna budowla, zrealizowana z funduszy biskupów Jana Grota i Bodzanty, miała formę bazyliki trójnawowej z transeptem oraz wieżami otoczona kaplicami. W centrum znajdowały się ołtarz i relikwie świętego Stanisława, co nadawało całej bryle centralny charakter. Wejścia do katedry prowadziły wprost na przestrzeń, gdzie stał ołtarz. W miarę upływu lat katedra przechodziła wiele przekształceń, a królowie, biskupi i magnaci inwestowali w budowę nowych kaplic oraz wzbogacali wnętrza o dzieła sztuki.

Nowożytność

Po roku 1501 w katedrze zbudowano nagrobek króla Jana Olbrachta. Krótko później, na polecenie króla Zygmunta I Starego, wzniesiono renesansową kaplicę Zygmuntowską, która stała się wzorem dla następnych podobnych budowli. W XVII wieku wnętrze poddano barokowej dekoracji, jednakże podczas potopu szwedzkiego w latach 1655–1657 oraz w 1702 roku podczas III wojny północnej, katedra została zniszczona przez Szwedów, którzy zdemolowali liczne dzieła sztuki.

Latem 1679 roku nadbudowano w stylu barokowym północne skrzydło ambitu do wysokości prezbiterium, a w latach 1713-1715 za sprawą biskupa Kazimierza Łubieńskiego podwyższono dwa pozostałe skrzydła, prawdopodobnie zgodnie z planami Kacpra Bażanki. W XVIII stuleciu powstały mauzolea, w tym kopułowe grobowce kardynała Jana Aleksandra Lipskiego oraz biskupa Andrzeja Stanisława Kostki Załuskiego.

W XIX wieku katedra przechodziła szereg przeróbek, które obejmowały różne partie budowli. Z inicjatywy społecznej przeprowadzono gruntowną restaurację w latach 1895–1910, kiedy to biskupami byli Albin Dunajewski oraz Jan Puzyna, a prace nadzorowali kolejno Sławomir Odrzywolski (do 1904) oraz Zygmunt Hendel. W czasie zaborów austriackich planowano przemianowanie katedry na kościół garnizonowy oraz przeniesienie grobów królewskich do kościoła śś. Piotra i Pawła.

W latach 1817-1818 do katedry sprowadzono szczątki księcia gen. Józefa Poniatowskiego oraz gen. Tadeusza Kościuszki. Relikwie Adama Mickiewicza przybyły z Francji w 1890 roku, a Juliusza Słowackiego w 1927. W 1935 roku Naczelnik Państwa, Pierwszy Marszałek Polski Józef Piłsudski, spoczął w kryptach katedry, a w 1993 roku jego prochy zostały złożone obok prochów gen. broni Władysława Sikorskiego. W 2010 roku pochowano tam prezydenta Lecha Kaczyńskiego z małżonką. Podczas II wojny światowej, niestety, niemieckie władze zamknęły kościół, a wiele cennych zabytków zostało zniszczonych i zagrabionych.

Katedra z zewnątrz

Katedra, wzniesiona z wyjątkowych materiałów jak cegła oraz biały kamień wapienny, zachwyca swoją architekturą, będąc bazyliką trójnawową z transeptem, prezbiterium oraz ambitem. Zmiany w XVIII wieku, w tym podwyższenie ambitu, sprawiły, że świątynia zaczęła tracić swój pierwotny, jednolity charakter bazyliki. W miarę upływu lat, wokół gotyckiego korpusu zbudowane zostały liczne kaplice, które reprezentują różne style architektoniczne. Całość otoczona jest murem, który od dziedzińca zewnętrznego oddziela trzy barokowe bramki, zaprojektowane przez Jana Trevano w 1619 roku, z fundacji biskupa Piotra Tylickiego.

Katedralne wieże wyróżniają się w krajobrazie; na północy znajduje się Wieża Zygmuntowska, w której znajdują się dzwony, w tym dzwon „Zygmuntem”. Wyższą wieżą jest Wieża Zegarowa, zakończona barokowym hełmem autorstwa Kacpra Bażanki. Z kolei od strony południowej można podziwiać trzecią wieżę, znaną jako Wieża Wikaryjska lub Srebrnych Dzwonów, gdyż dzwony w niej zawierają domieszkę srebra.

Fasada

Fasada katedry w dużej mierze zachowała swój pierwotny wygląd, zwłaszcza w górnej części, gdzie widoczna jest niezmienna rozeta w oknie i posąg św. Stanisława. Jest to XIX-wieczna kopia oryginału, który był wystawiony na ekspozycji „Wawel Zaginiony” i został wykonany przez Zygmunta Langmana. W XV stuleciu do katedry dobudowano dwie kaplice, które usytuowane po obu stronach portalu, mają wmurowane płaskorzeźby: przedstawiające św. Małgorzatę i św. Michała Archanioła w walce ze smokiem. Na ścianie kaplicy św. Trójcy, obok schodów, zawieszono także kości zwierząt dyluwialnych. Nad głównym wejściem umieszczono barokowy baldachim z XVII wieku. W barokowym portalu z lat 1636–1639 zachowały się także drzwi pokryte blachą z XIV wieku, na których widnieje powtarzający się inicjał Kazimierza Wielkiego – litera K.

Elewacja północna

Od północy katedrę otaczają zabudowania, w tym kapitularz, skarbiec katedralny oraz biblioteka kapitulna. Zabudowa skarbca, wykonana z białych ciosów w stylu późnogotyckim, powstała w latach 1481–1500 z inicjatywy bpa Jana Rzeszowskiego. Do murów obronnych z XIV wieku przylegają budynki kapitularza i biblioteki, z których najstarsza część została ufundowana w początkach XV wieku przez księżną ziębicką dla Kapituły jako mieszkanie, a w późniejszym czasie przebudowano ją na kapitularz. W 1775 roku, część wnętrz przekształcono w bibliotekę i archiwum.

Wieża Zygmuntowska

 Zobacz też: Wieża Zygmuntowska na Wawelu.

Wieża Zegarowa

 Zobacz też: Wieża Zegarowa na Wawelu.

Elewacja południowa

Od strony południowej znajduje się średniowieczne wejście do katedry, które prowadzi prosto do ołtarza św. Stanisława. Wśród różnych kaplic znajdujących się od zachodniej strony katedry, wyróżnia się kaplica Zygmuntowska, nakryta złoconą kopułą, oraz kaplica Wazów, będąca architektoniczną kopią Zygmuntowskiej. U podnóża Wieży Srebrnych Dzwonów znajduje się wyjście z grobów królewskich, które jest pokryte baldachimem z lat 30. XX wieku. Wykonano go z kolumn pochodzących z rozebranego soboru św. Aleksandra Newskiego w Warszawie; zostały one ofiarowane, aby ozdobić wnętrze tej warszawskiej świątyni przez cara Mikołaja II. Co do materiału, z którego wykonano te kolumny, literatura podaje różne informacje: niektórzy twierdzą, że są one jaspisowe, podczas gdy inni wskazują na ich nefrytowy skład. Na granitowej posadzce dumnie zademonstrowane są herby różnych ziem polskich.

Wieża Srebrnych Dzwonów

 Zobacz też: Wieża Srebrnych Dzwonów na Wawelu.

Katedra wewnątrz

Wnętrze katedry zachowało wiele z oryginalnych elementów, ale zmieniło się od czasów jej budowy. Krótką nawę główną, która powstała po umiejscowieniu w transepcie mauzoleum Świętego Stanisława w XVII wieku, wyodrębnia struktura przestrzenna. Ambit, który przeszedł barokizację w XVII i XVIII wieku, stracił wiele ze swojego średniowiecznego wyglądu. Mimo to, główna konstrukcja jeszcze nosi gotyckie cechy. Nawa główna oraz prezbiterium oddzielone są od naw bocznych za pomocą ostrołukowych arkad, a całe wnętrze pokrywa sklepienie krzyżowo-żebrowe. Wschodnia część prezbiterium cechuje się sklepieniem trójdzielnym, co jest typowe dla polskiego gotyku. Interesującym rozwiązaniem stosowanym w katedrze jest system filarowo-szkarpowy, znany także jako krakowski.

Plan katedry

_

Wieża Zygmuntowska Skarbiec Kaplica Czartoryskich w przyziemu Wieży Zegarowej Sień Kaplica Maciejowskiego Kaplica Lipskich Kaplica Skotnickich Kaplica Zebrzydowskiego Zakrystia Kaplica Gamrata Kaplica Mariacka Kaplica Tomickiego Kaplica Załuskiego Kaplica Jana Olbrachta Kaplica Zadzika Kaplica Konarskiego Kaplica Zygmuntowska Kaplica Wazów Kaplica Szafrańców w przyziemiu Wieży Srebrnych Dzwonów Kaplica Potockich Kaplica Świętokrzyska Kaplica Trójcy Świętej Konfesja św. Stanisława Ołtarz główny

Nawa główna

W wnętrzu, nad filarami międzynawowymi, można zobaczyć cztery drewniane figury Ojców Kościoła, czyli: Hieronima, Ambrożego, Grzegorza (późnogotycki z XV/XVI wieku) oraz Augustyna (z 1900 roku). Po obu stronach nawy głównej ulokowane są nagrobki królów Polski:

• Nagrobek Władysława III Warneńczyka (zm. 1444), zaprojektowany przez Antoniego Madeyskiego w Rzymie w 1906 roku na wzór wielu gotyckich nagrobków. Puste wnętrze sarkofagu jest związane z tym, że ciało młodego monarchy, poległego w bitwie pod Warną, nigdy nie zostało odnalezione.
• Nagrobek Władysława II Jagiełły (zm. 1434), stworzony z czerwonego marmuru węgierskiego w I połowie XV wieku. Baldachim renesansowy, wykonany z piaskowca w 1524 roku, to dzieło artystów, którzy pracowali także przy budowie kaplicy Zygmuntowskiej.

Wnętrze katedralne ozdabiają brukselskie gobeliny z historią Jakuba, będące dziełem pracowni Jakuba van Zeunen (pochodzącym z 2. połowy XVII wieku). Chór muzyczny, stworzony z projektem Franciszka Placidiego, datowany jest na lata 1756–1759, zaś organy powstały w 1785 roku. Na ścianach można dostrzec fragmenty XVII-wiecznej polichromii.

Transept

W centralnej części katedry umieszczona jest barokowa konfesja św. Stanisława z lat 1626–1629, w której spoczywają relikwie św. Floriana, a także szczątki św. Stanisława ze Szczepanowa w 1254 roku. Trumna relikwiarz, stworzona przez Piotra von der Rennen, została wykonana z drewna pokrytego srebrem, na którym znajdują się przedstawienia ze życia św. Stanisława, w tym także scena bitwy pod Grunwaldem. Istnieje przekonanie, że św. Stanisław miał przyczynić się do zwycięstwa militarnego Polski w tej bitwie. Konfesja jest znana również jako Ara Patriae, czyli Ołtarz Ojczyzny, gdzie królowie przez wieki składali trofea wojenne. Król Władysław Jagiełło zawiesił w niej chorągwie krzyżackie zdobyte w 1410 roku, a Jan III Sobieski dołożył ostatnią chorągiew po zwycięstwie w bitwie z Turkami pod Wiedniem w 1683 roku. Obok konfesji znajdują się epitafia biskupów, w tym Marcina Szyszkowskiego (projektu Giovanniego Trevano), Piotra Gembickiego, Jana Małachowskiego oraz Kazimierza Łubieńskiego, których projekty zrealizowano dzięki pracy Kacpra Bażanki.

Prezbiterium

Na zwornikach prezbiterium umieszczone są wizerunki, w tym: Chrystusa Zbawiciela adorowanego przez anioły, św. Stanisława, św. Wacława oraz herb Rawicz, które są zaliczone do najstarszych przykładów gotyckiej rzeźby w Krakowie. Na ścianach można zobaczyć fragmenty polichromii datowane na 1616 rok. Poniżej występują gobeliny krajobrazowe z herbem Łabędź (biskupa Andrzeja Trzebickiego), zaprojektowane we Flandrii w 2. połowie XVII wieku. Stalle kanonicze wykonał Jan Szambura w 1620 roku. Zaplecki oraz ambonę zrekonstruowano w 1901 roku w zgodzie z projektem S. Odrzywolskiego.

Główny ołtarz, fundacji bpa Piotra Gembickiego, był miejscem koronacji królewskich. Ołtarz, dzieło z około 1650 roku, zaprojektował Giovanni Battista Gisleni. W jego centrum znajduje się obraz przedstawiający Ukrzyżowanie. Na podium prezbiterium ustawiony jest tron biskupi Piotra Gembickiego, zdobiony jego herbem (Nałęcz). Nad tronem umieszczony jest baldachim stworzony na koronację Augusta III i jego żony, Marii Józefy (w 1734 roku). Za ołtarzem widoczne są fragmenty polichromii z końca XIV wieku. Pośrodku stopni prowadzących do ołtarza znajduje się brązowy nagrobek kardynała Fryderyka Jagiellończyka, a po lewej stronie spoczywała królowa Jadwiga w latach 1399–1949. Po prawej stronie schodów znajduje się nagrobek biskupa Piotra Gembickiego, fundatora odnowionego ołtarza głównego (zm. 1657).

W obszarze prezbiterium, pomiędzy filarami, znajdują się dodatkowe sarkofagi:

• Nagrobek Władysława Łokietka (zm. 1333) ufundowany przez Kazimierza Wielkiego, uznawany za pierwszy nagrobek tumbowy w katedrze, wykonany z piaskowca przez kamieniarzy heskich. Neogotycki baldachim, zaprojektowany przez Odrzywolskiego, powstał w latach 1900–1903, zastępując wcześniejszy, usunięty w XVII wieku.
• Nagrobek Kazimierza Wielkiego (zm. 1370), fundacji jego siostrzeńca, Ludwika, króla Polski i Węgier, zrealizowany z czerwonego marmuru (tumba oraz kolumny) i piaskowca (baldachim). To jeden z nielicznych nagrobków tumbowo-baldachimowych w Europie.

Ambit

Do ambitu prowadzą dwie wczesnobarokowe bramki, które stworzył Maciej Świętek w 1601 roku i które przerobiono w 1605 roku poprzez Samuela Świętkowicza. Brązowe płaskorzeźby po obu stronach bramek wykonano w 1903 roku przez Alfreda Dauna.

Wschodnie ramię ambitu

Przy zakrystii znajduje się barokowy ołtarz z czarnego marmuru, który zaprojektował Franciszek Placid w latach 1743–1745. Zawiera on krucyfiks z końca XIV wieku, którego tło tworzy srebrna, trybowana blacha z połowy XVII wieku. Jest to słynny krzyż, który uznawany jest za cudowny, gdyż według legendy święta Jadwiga modliła się przed nim, a ukrzyżowany Chrystus miał się do niej odezwać.

W związku z tym, relikwie królowej Jadwigi zostały umieszczone w mensie ołtarza w 1987 roku, a 17 września 1912 roku mszę odprawił Angelo Giuseppe Roncalli, późniejszy papież Jan XXIII. W sąsiedztwie znajdują się nagrobki projektu Placidiego, wykonane przez Mrowińskiego w latach 1753-1760: Michała Korybuta Wiśniowieckiego (zm. 1673) i jego żony Eleonory (zm. 1697), oraz Jana III Sobieskiego (zm. 1696) wraz z bardzo dobrze zachowaną Marią Kazimierą (zm. 1716). Naprzeciwko ołtarzy z 1747 roku, położone są ołtarze: św. Wacława (centralny), św. Jacka (po prawej) oraz św. Józefa (po lewej), które zawierają obrazy przedstawiające ich patronów, autorstwa Tadeusza Konicza z XVIII wieku.

Południowe ramię ambitu

Na prawo od sarkofagu Kazimierza Wielkiego, wmurowano w ścianę brązową płytę, przedstawiającą kardynała Zbigniewa Oleśnickiego (zm. 1455), który został wykonany w Wiedniu, w warsztacie Kacpra Klemensa Zumbuscha, w 1900 roku. Tutaj również znajduje się nagrobek królowej Jadwigi (zm. 1399), stworzony z białego marmuru przez Antoniego Madeyskiego w 1902 roku. Od 1949 roku spoczywały tu szczątki królowej, które wydobyto z grobu pod ołtarzem głównym, a obecnie sarkofag jest pusty, gdyż relikwie Jadwigi przeniesiono w 1987 roku do ołtarza z czarnym krucyfiksem. W pobliżu znajdują się drewniane regalia (berło i jabłko), które wyjęto z grobu królowej i umieszczono w szklanej gablocie nad komorą grobową Anny Cylejskiej. Po drugiej stronie znajduje się brązowa płyta z podobizną Pawła Szydłowieckiego, sekretarza królewskiego (zm. 1506), zrealizowana przez warsztat Petera Vischera. Obok płyty znajduje się pomnik (epitafium) kardynała Albina Dunajewskiego (zm. 1894), z popiersiem zmarłego w białym marmurze karraryjskim, stworzonym przez Mieczysława Leona Zawiejskiego z 1900 roku.

Północne ramię ambitu

Przy wejściu do zakrystii znajduje się płyta nagrobna dziekana krakowskiego Stanisława Borka (zm. 1556), odlana w 1558 roku. W sąsiedztwie kolejna płyta, wykonana ze srebra, przedstawiająca Jana III Sobieskiego po bitwie pod Wiedniem w 1683 roku, zaprojektowana przez Józefa Hakowskiego w 1888 roku, powstała według obrazu Jana Matejki z Pinakoteki watykańskiej. Środkowe miejsce w tym obszarze dla wejścia do krypta Wieszczów Narodowych zajmuje ozdoba, symbolizująca narodową historię.

Nawy boczne

Nawa północna

Po lewej stronie kaplicy Czartoryskich znajduje się renesansowy pomnik królewskiego lekarza, dra Bartłomieja Sabinka (zm. 1556). Obok wejścia do sieni kapitularza usytuowano nagrobek bpa Andrzeja Trzebickiego (zm. 1673) z czarnego marmuru i złoconego brązu. Niedaleko umieszczono klasycystyczny nagrobek Stanisława Ankwicza (zm. 1840), stworzony z białego marmuru kararyjskiego przez Franciszka Pozziego w Florencji. Powyżej znajduje się owalna płyta upamiętniająca twórcę Legionów Polskich, gen. Jana Henryka Dąbrowskiego.

Nawa południowa

Obok głównego wejścia znajduje się nagrobek Piotra Kmity st., wojewody krakowskiego (zm. 1553), który jest renesansowym posągiem marmurowym pochodzącym z dawnego mauzoleum Kmitów, jedynie w XIX wieku umieszczonym w niszy. Na ścianie przy kaplicy zamocowano płytę nagrobną Piotra Kmity mł. (zm. 1505), wykonaną w pracowni Norymbergi przez Petera Vischera. W pobliżu przedstawiony jest nagrobek Piotra Boratyńskiego, kasztelana bełskiego (zm. 1558), ufundowany przez żonę Barbarę z Dzieduszyckich. Kamienny nagrobek wykonany z piaskowca, prawdopodobnie przez jednego z włoskich rzemieślników Berrecciego, ozdobiony jest napisem:

Petro Boratinsky castellano Belsin et capitaneo Sambor un nobili ac bellica lande insigni Familia imprimis Patre clarissima procreato, prudentia, eloquentia, animima quitudine ac caeteris omnibus animi ingenisae vertntibus Domi et militiae Publicis et privatis rebus, ac abenadis adexteras nationes legationibus proestanti. Barbara Dzieduszycka marita bene macrenti moeraus – posuit. Vixit annos 49. Obijt anno 1558.

Kaplice

Nawa południowa

• Kaplica Świętokrzyska, znana również jako Nosalitów, pod wezwaniem św. Krzyża oraz św. Ducha, powstała w latach 1447–1492 jako mauzoleum Kazimierza Jagiellończyka oraz jego żony. Nagrobek władcy stworzył Wita Stwosz (1492), natomiast nagrobek bpa Kajetana Sołtyka – Piotra Aignera (1788).
• Kaplica Potockich, zwana też Różyców oraz bpa Padniewskiego, pod wezwaniem Oczyszczenia NMP. Ufundowana przez bpa Zawiszę z Kurozwęk w 1381 roku, przeszła przebudowę w latach 1572–1575 na mauzoleum bpa Filipa Padniewskiego, a następnie w latach 1832–1840 w stylu klasycyzmu przez wiedeńskiego architekta Piotra Nobile. Znajdują się tu posąg Chrystusa oraz popiersia Artura Potockiego i jego matki Julii z Lubomirskich, autorstwa Bertela Thorvaldsena.
• Kaplica Szafrańców, nazywana również Doktorów oraz Radziwiłła, pod wezwaniem Ofiarowania NMP i św. Szczepana. Mieści się w przyziemiu romańskiej wieży Srebrnych Dzwonów. Od 1420 roku jest mauzoleum Szafrańców, a od XVII wieku należy do Kolegium Prawników Uniwersytetu Krakowskiego, od 1902 roku pod opieką rodziny Radziwiłłów. Polichromię oraz witraż wykonał Józef Mehoffer w 1908 roku.
• Kaplica Wazów, znana już jako Psałterzystów oraz Pradocińska, pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP. Budowla powstała w latach 1664–1666, założona jako mauzoleum dynastii Wazów. Utrzymana w stylu barokowym, zawiera epitafia tej dynastii, a jej ściany pokryto czarnym marmurem dębnickim. Od reszty katedry oddziela ją krata.

Południowe ramię ambitu

Kaplica Zygmuntowska, znana również jako Królewska, Jagiellońska oraz Rorantystów, powstała według projektu Bartłomieja Berrecciego. Ukończona w 1533 roku, wykonana jest w kształcie kwadratu i przykryta kopułą ze złotą łuską. Naprzeciw ołtarza znajdują się nagrobki króla Zygmunta I Starego oraz króla Zygmunta II Augusta. Przy stallach znajduje się również nagrobek Anny Jagiellonki.

Wschodnie ramię ambitu

Kaplica bpa Piotra Tomickiego, będąca pod wezwaniem Tomasza Kantuaryjskiego, została przebudowana w latach 1526-1535, pierwotnie gotycka, na mauzoleum bpa Tomickiego. Na ołtarzu umieszczono relikwie polskiego kronikarza, biskupa krakowskiego bł. Wincentego Kadłubka. W XVIII wieku planowano przebudowę kaplicy na trzecią z kolei świątynię upamiętniającą dynastię Wettinów, ale ostatecznie nigdy nie zrealizowano.

Kaplica Mariacka, znana także jako kaplica Batorego, przechowuje Najświętszy Sakrament. Tutaj znajduje się nagrobek króla Stefana Batorego. W kaplicy pochowana jest również królowa Elżbieta Pilecka, trzecia żona Władysława Jagiełły.

Kaplica bpa Piotra Gamrata, nazywana także Grochowskiego, została wzniesiona w 1. połowie XIV wieku, a przebudowano ją na mauzoleum dla bpa Gamrata w latach 1545-1547. Kolejna przebudowa miała miejsce w XVII wieku, kiedy to dziełem kanonika Jerzego Grochowskiego.

Północne ramię ambitu

• Kaplica Zebrzydowskiego, pod wezwaniem św. Kosmy i Damiana, wybudowana w 1355 roku, przemieniona została w latach 1562-1563 na mauzoleum bpa Andrzeja Zebrzydowskiego.
• Kaplica Skotnickich, znana również jako Skarszewskiego, zbudowana w 1339 roku przez Jarosława Bogorię Skotnickiego, przekształcona na początku XVII wieku dla Stanisława Skarszewskiego.
• Kaplica Lipskich, pod wezwaniem śś. Macieja Apostoła oraz Mateusza Ewangelisty, powstała w 1 połowie XIV wieku. W ok. 1643 roku przebudowano ją na kaplicę grobową Andrzeja Lipskiego, natomiast w latach 1743-1746 uczyniono ją mauzoleum kardynała Jana Aleksandra Lipskiego.

Nawa północna

• Kaplica bpa Samuela Maciejowskiego, powstała w II połowie XVI wieku na miejscu wcześniejszej, gotyckiej, i stworzona na mauzoleum bpa Samuela Maciejowskiego (zm. 1550).
• Kaplica Czartoryskich, pod wezwaniem Męki Pańskiej, mieszcząca się w przyziemiu wieży Zegarowej. Pierwotnie przeznaczona jako kapitularz, w XIX wieku dostosowana dla księcia Władysława Czartoryskiego. Aktualnie łączy się z grobami królewskimi.
• Kaplica św. Trójcy, również znana jako Szkoła Trójcy oraz Kaplica Królowej Zofii, została zbudowana w 1431 roku dla królowej Zofii. Wczesną polichromię wewnętrzną wykonał na początku XX wieku Włodzimierz Tetmajer. Klasycystyczny nagrobek Włodzimierza Potockiego to dzieło Bertela Thorvaldsena.
• Sień, wcześniej znana jako kaplica św. Mikołaja, została wzniesiona w 3. ćwierci XIII wieku. Dzisiaj służy jako przejście do kapitularza i biblioteki.

Krypty

• Krypta Wieszczów Narodowych znajduje się pod posadzką północnego ramienia ambitu. Spoczywają tam sarkofagi dwóch poetów: Adama Mickiewicza oraz Juliusza Słowackiego, jak również urny z ziemią z grobów Cypriana Kamila Norwida i Salomei Słowackiej, matki Słowackiego. W 2010 roku wkomponowano medalion z wizerunkiem Fryderyka Chopina, będący kopią medalionu z grobu Chopina.
• Krypta św. Leonarda stanowi podziemny fragment drugiej romańskiej katedry. W jej apsydo znajduje się ołtarz z 1873 roku, zaś pod posadzką krypty leży grób bpa Maura (zm. 1118). Tutaj spoczywają także: Jan III Sobieski, Michał Korybut Wiśniowiecki, Maria Kazimiera, Tadeusz Kościuszko, książę Józef Poniatowski oraz generał Władysław Sikorski.
• Groby Królewskie na Wawelu to zespół siedmiu krypt, połączonych korytarzami, w których są pochowani polscy królowie (od Zygmunta Starego po Augusta II Mocnego), ich rodziny oraz wielcy bohaterowie narodowi.
• Krypta Arcybiskupów Krakowskich leży pod konfesją św. Stanisława, gdzie w spoczywają m.in. kardynałowie Albin Dunajewski, Adam Stefan Sapieha oraz Franciszek Macharski.

Zakrystia

Więcej informacji znajdziesz w Zakrystii katedralnej na Wawelu. Budowla powstała w 1322 roku jako kaplica św. Małgorzaty, a w II połowie XV wieku została przebudowana i przekształcona w zakrystię katedralną. Do zakrystii prowadzi barokowy portal, zaprojektowany przez Franciszka Placidiego w 1767 roku. Sklepienie krzyżowo-żebrowe mieszczące najstarsze płaskorzeźby w Krakowie. Ściany zdobią barokowe obrazy.

Skarbiec Katedralny

Wiedza na temat Skarbcach Katedralnych na Wawelu oraz Muzeum Katedralnym na Wawelu. Zbudowany w latach 1481–1500 przez muratora Hanusza Blatfusa z Koszyc, posiada polichromię ścian i sklepienia, którą wykonał Józef Mehoffer wraz z Janem Talagą w latach 1900-1902. Na przestrzeni wieków w skarbcu zgromadzono wiele paramentów liturgicznych, regaliów i pamiątek historycznych. Wśród nich znajduje się włócznia św. Maurycego, krzyż utworzony z diademów księcia Bolesława Wstydliwego oraz jego żony św. Kingi, infuła z XIII wieku tzw. św. Stanisława, racjonał z XV wieku w fundacji królowej Jadwigi, relikwiarz na głowę św. Stanisława z 1504 roku, dzieło Marcina Marcińca, ornat z haftowanymi scenami z życia św. Stanisława (na podkładzie haftu znajdują się rzeźby Staszka Stwosza), płaszcz koronacyjny Stanisława Augusta, kapa koronacyjna (przygotowana na koronacje Michała Korybuta Wiśniowieckiego oraz jego żony Eleonory) oraz liczne kielichy, monstrancje, krzyże oraz insygnia monarsze.

Część z tych skarbów jest dostępna do podziwiania w Muzeum Katedralnym.

Kapitularz

Budynek, którego historia sięga XVI wieku, został ufundowany przez księżną ziębicką. W początkowych latach jego istnienia, wnętrza zyskały funkcje mieszkalne. W wyniku przebudowy, która miała miejsce sto lat później, Kapituła nadała im nowy charakter.

W 1775 roku część wnętrz została przekształcona w bibliotekę oraz archiwum, co stało się ważnym krokiem w historii tego miejsca. Kapitularz zdobi polichromia, stworzona w 1904 roku przez artystę Henryka Uziębę.

Biblioteka kapitulna

Pochodząca z XI wieku, biblioteka ta uznawana jest za jedną z najstarszych w Polsce. Zbiór ten obejmuje aż 230 kodeksów rękopiśmiennych, w tym ważne dokumenty, jak Roczniki i Kalendarze Kapituły Krakowskiej z XIII – XV wieku, a także pisma cenionych kronikarzy z XVI i XVII wieku.

Wśród archiwalnych zbiorów znajdują się także kazania postne z XVIII wieku oraz bogato iluminowane pism liturgiczne. Warto wymienić trzytomowy Graduał Jana Olbrachta, a także Mszał i Ewangeliarz biskupa Tomickiego z XVI wieku. Dodatkowo biblioteka posiada 170 inkunabułów oraz około 500 starodruków.

Duszpasterze

W historii parafii wawelskiej pomiędzy rokiem 1932 a 2022 wyłania się ponad osiemdziesięcioletnia lista duchownych, którzy pełnili funkcję proboszcza. Wśród najważniejszych postaci znajduje się ks. kan. Stanisław Domasik, który kierował parafią w latach 1932–1948.

Następnie, przez niemal trzydzieści lat, od 1957 do 1983 roku, posługę sprawował ks. Kazimierz Figlewicz. Po nim, przez kolejnych 24 lata, obowiązki te wykonywał ks. Janusz Bielański, aż do 2007 roku.

W okresie 2007–2021 proboszczem był ks. prałat Zdzisław Sochacki, który wpisał się w historię tej katedry swoją działalnością duszpasterską.

Po nim, w latach 2021–2022, funkcję administratora katedry pełnił ks. Paweł Rybski. Obecnie, od 2022 roku, przewodzi wspólnocie parafialnej ks. Paweł Baran.

Warto również zwrócić uwagę na categorę osób, które są pochowane w bazylice archikatedralnej św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie, co tworzy nieodłączny element historii tego miejsca.

---

Oceń: Bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie

---