Nagrobek Kazimierza III Wielkiego

---

Lokalizacja

Pomnik upamiętniający Kazimierza III Wielkiego znajduje się po południowo-wschodniej stronie ołtarza głównego, usytuowany na osi pierwszej arkady, od wschodu, która jest zlokalizowana pomiędzy obejściem a prezbiterium. Warto podkreślić, że to sam Kazimierz III Wielki wybrał to symboliczne miejsce w roku 1359, fundując tu nieistniejący już dzisiaj ołtarz Podwyższenia Krzyża. Ołtarz ten miał być miejscem, w którym odprawiano nabożeństwa oraz modły w intencji jego duszy.

Historia

Według kroniki Janka z Czarnkowa, która szczegółowo opisuje pogrzeb Kazimierza III Wielkiego w 1370 roku, znamy lokalizację królewskiego grobu – znajdował się on „z prawej strony chóru kościoła krakowskiego”. Jednak pierwsze miejsce spoczynku władcy nie zostało w tej relacji dokładnie opisane, a również brak jest szczegółowych informacji w innych dokumentach z tego okresu. Jan Długosz w swoich „Rocznikach…” porusza jedynie kwestie lokalizacji grobu, przedstawiając ją w sposób podobny do Janka z Czarnkowa. Z biegiem czasu pierwotny nagrobek przeszedł znaczące zmiany.

Z opisu Długosza wynika, że pierwsze miejsce spoczynku króla było dość skromne i nie przystawało do jego królewskiej rangi. Po pewnym okresie (brak konkretnego datowania w źródłach) pierwotny grób został zastąpiony obecnym, bardziej efektownym nagrobkiem. Trudno określić, kiedy miało to miejsce, ale można z dużą dozą prawdopodobieństwa datować to na czas pomiędzy 1370 (pogrzeb Kazimierza) a 1382 (śmierć Ludwika Węgierskiego).

Oryginalna tumba zachowała się w nowym nagrobku, a jej odkrycie miało miejsce podczas prac konserwatorskich w 1869 roku. Pomimo zmian w arkadzie, w której spoczywa grobowiec, to jego podstawowa forma przetrwała w stosunkowo niezmienionej postaci. Można wyróżnić elementy, które są wtórne wobec tego średniowiecznego dzieła, takie jak żelazna krata wokół nagrobka, która powstała w XVII wieku, oraz złocona rzeźba ptaka, również pochodząca z tego okresu, wisząca pod sklepieniem baldachimu.

Konserwacje z XIX wieku wpłynęły na wygląd nagrobka, polepszając uszkodzoną dekorację rzeźbiarską, zarówno figuralną, jak i ornamentalną, a także dodając obecne podwyższenie i przeprowadzając inne, drobne naprawy. Kwestia autentyczności pinakli wieńczących baldachim jest dyskusyjna: niektórzy badacze są zdania, że stanowiły one część gotyckiego założenia, podczas gdy inni, z braku materiału ikonograficznego, otwierają tę kwestię na dalsze badania. Pomimo pewnych wątpliwości dotyczących działań konserwatorskich, zwłaszcza związanych z baldachimem, forma nagrobka oddaje ducha XIV-wiecznego projektu.

Od chwili powstania do dziś nagrobek znajduje się w krakowskiej katedrze, chociaż nie zawsze w tym samym miejscu. Na początku usytuowany był „głęboko w arkadzie, bliżej filara zachodniego”. Przesunięcia miały miejsce po 1734 roku, podczas gdy zmiany w przestrzeni wokół nagrobka, takie jak usunięcie ołtarza Podwyższenia Krzyża i zamurowanie arkady, spowodowały, że jego lokalizacja przesunęła się w kierunku osi arkady.

Grobowiec został ufundowany „nakładem królewskim” (sumptu regio) i przypuszcza się, że fundacja była wspólnym wysiłkiem Ludwika Węgierskiego oraz Elżbiety Łokietkównej. Badacze nie osiągnęli jednomyślności, która z tych postaci mogła odgrywać bardziej kluczową rolę, choć wielu wskazuje na Ludwika. Pragnął on w ten sposób nadać autorytet swojej władzy w Królestwie Polskim przez wzniesienie okazałego nagrobka swojemu poprzednikowi. W przypadku Elżbiety, jej uczucia macierzyńskie oraz bliskość do brata mogą być motywem, który skłonił ją, czy być może jej syna Ludwika, do ufundowania sarkofagu Kazimierzowi.

Opis

„Nagrobek Kazimierza III Wielkiego to unikalny obiekt, zachowany w Europie w niemal niezmienionej formie, będący jednym z nielicznych przykładów nagrobków tumbowych z baldachimem. Wykonany z czerwonego węgla węgierskiego z Gran oraz białego piaskowca (wapień pińczowski, stanowiący baldachim), jest dziełem fundacji Ludwika Węgierskiego. Odtworzony został po roku 1371, po tym jak Ludwik odwiedził Wiedeń, gdzie ujrzał w katedrze nagrobek Rudolfa IV i jego żony Katarzyny, który zainspirował go do stworzenia podobnego projektu w Krakowie dla Kazimierza, będącego jego wujem.

Posąg monarchy, umieszczony na tumbie, ma poduszkę pod głową oraz lwa u stóp, wszystko wyciosano z osobnej bryły marmuru. Wysokość jego podobizny wynosi 185 cm, co odpowiada rzeczywistemu wzrostowi króla, określonemu na podstawie pomiarów jego kości, przeprowadzonych podczas otwarcia grobu w 1869 roku. Król jest przedstawiony w stroju koronacyjnym, z płaszczem, który wspierany jest przez taśmę przechodzącą przez dwie klamry w kształcie tarcz herbowych. Jego trzewiki, ozdobione wyszywanymi elementami, mają charakterystyczne sznurowanie po bokach. Wzdłuż jego bioder znajduje się modny w połowie XIV wieku pas, złożony z ogniw przypominających wystrzały murów, przy którym przymocowany jest sztylet.

Głowę monarchy zdobi korona, lecz w odmiennym kształcie niż ta, która została odkryta w czasie badań grobu. W dłoni prawej król trzyma jabłko, natomiast lewa powinna łapać berło. Niestety, berło uległo uszkodzeniu, a jego rekonstrukcję można zrealizować tylko na podstawie śladów pozostałych na poduszce oraz podobnych artefaktów z XIV wieku. Twarz króla ma okrągłe loki, długą, kręconą brodę, wysokie czoło i wydatny nos, jednak brakuje jej indywidualnych cech, a także psychologicznego wyrazu, co sprawia wrażenie schematyczności.

Pod arkadami tumby umieszczone są płaskorzeźbione postaci ośmiu mężczyzn siedzących na ławach. Zwróceni są do siebie twarzami, tworząc cztery pary. Reprezentują oni królewskich urzędników, różniących się wiekiem i znaczeniem. Główna postać to starzec z długą brodą, ulokowany na zachodnim boku tumby, towarzyszy mu młodzieniec. Na boku południowym znajdują się trzej mężczyźni w sile wieku oraz jeden młodzieniec noszący kaptur, podczas gdy na boku wschodnim, poniżej nóg króla, są dwaj najmłodsi urzędnicy. Włosy mężczyzn są stylowo ułożone, brody starannie przystrzyżone, a ich odzież nawiązuje do modów europejskich z XIV wieku.

Prezentacja takich postaci na tumbach sarkofagowych jest szczególnie rzadka, gdyż zazwyczaj przedstawiano orszak żałobny. Motyw siedzących postaci zainspirowany został dekoracjami relikwiarzowymi, popularnymi we Francji już w XII wieku. Jednakże, geneza zdobienia tumby Kazimierza III musiała mieć swój początek we Włoszech, w Neapolu, w nagrobkach Andegawenów. Podobne postacie występowały także na nagrobku Rudolfa IV i Katarzyny w Wiedniu, jednak nie przetrwały do czasów współczesnych, a jedynie ich zapisy z XVIII wieku.

Na kapitelach kolumn baldachimu można dostrzec wyrzeźbione liście wina, dębu oraz klonu. Ażurowe ornamenty, określane jako maswerki, wypełniają podłucza arkadek baldachimu i tumby. Baldachim pokryty jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym, z trzema okrągłymi, płaskorzeźbionymi zwornikami, na których można zobaczyć rękę Boga Ojca na tle nimbu z krzyżem, otoczoną liśćmi wina oraz dębu.”

Treści symboliczne

Warto zwrócić uwagę na nietypowy charakter nagrobka Kazimierza III Wielkiego, który w odróżnieniu od wielu przedstawicieli średniowiecznych monumentów, podkreśla dominację elementów świeckich, zamiast typowych treści religijnych.

Symbole związane z chrześcijaństwem występują w ograniczonej formie, gdzie głównym akcentem jest baldachim. Baldachim ten uważany jest za symbol nieba, co wskazuje na pewien duchowy wymiar. Dodatkowo, w kompozycji można dostrzec liście różnych drzew: liść klonu reprezentuje cierpliwość oraz dobre uczynki, z kolei dąb to symbol głębokiej wiary oraz wytrwałości chrześcijan. Nie można zapomnieć o winnej latorośli, która uchodzi za emblematyczny znak zbawienia.

Co istotne, wśród przedstawionych elementów nie znajdziemy ikonograficznych odniesień do obrzędów pogrzebowych ani żalu po zmarłym, co czyni tę kompozycję jeszcze bardziej unikalną.

Wyposażenie nagrobka, w którym uwiecznione są postaci króla oraz towarzyszących mu urzędników, kreuje wizję królestwa jako ustroju politycznego. Tego rodzaju przedstawienia, zrealizowane w formie miniatur, spotyka się w średniowiecznych kodeksach prawniczych. Jednakże nagrobek Kazimierza III Wielkiego to jedyny udokumentowany przykład tego typu przedstawienia w europejskiej rzeźbie nagrobnej, co podkreśla jego znaczenie oraz unikalność w historii sztuki.”

---

Oceń: Nagrobek Kazimierza III Wielkiego

---