Stanisław Tomkowicz

---

Życiorys

Stanisław Tomkowicz, syn Apoloniusza i Marii z Wężyków, wnuk Franciszka Wężyka – znanego pisarza oraz tłumacza, był osobą, która wniosła wiele do polskiej kultury. Jego młodszy brat Jan, studenta wydziału lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego, zginął w bitwie pod Miechowem 17 lutego 1863, a Tomkowicz był oficerem Żuawów Śmierci pod dowództwem Franciszka de Rochebrune’a.

W 1869 roku ukończył Gimnazjum Św. Anny i rozpoczął studia germanistyczne, które prowadził pod okiem ks. prof. Tomasza Bratranka na Uniwersytecie Jagiellońskim, a następnie kontynuował na uniwersytetach w Berlinie i Lipsku. W 1874 roku uzyskał tytuł doktora filozofii za pracę zatytułowaną „Barbara Radziwiłłówna u historyków, w rzeczywistości i poezji”.

Tomkowicz, zaczynając od 1874 roku, zaangażował się w działalność Komisji do Badania Historii Sztuki Akademii Umiejętności. Od 1882 do 1892 pełnił funkcję sekretarza tej ważnej Komisji. W latach 1883–1885 redagował czasopismo „Przyjaciel Sztuki Kościelnej”. W 1886 roku wziął udział w dyskusji dotyczącej form organizacyjnych ochrony zabytków w Galicji, gdzie zgłaszał innowacyjne pomysły, które miały swoje źródło w jego dogłębnej znajomości przepisów z wiodących krajów zachodnioeuropejskich.

W latach 1887–1895 Tomkowicz pełnił honorowe (niepłatne) stanowisko rządowego konserwatora zabytków w IV okręgu konserwatorskim Galicji Zachodniej, zajmując się m.in. pracami terenowymi i inwentaryzacyjnymi zabytków. W 1900 roku opublikował dwa inwentarze zabytków z obszarów powiatów grybowskiego i gorlickiego, a pozostałe inwentarze, które ocalały, ukazały się dopiero po wielu latach w formie drukowanej, dostarczając cennych informacji.

Tomkowicz brał również czynny udział w pracach Komitetu Parafialnego, który nadzorował prace konserwatorskie w Kościele Mariackim w Krakowie w latach 1889–1891. To dzięki jego staraniom wnętrze tego istotnego dla Krakowa miejsca otrzymało nową polichromię autorstwa Jana Matejki, w której udział wzięli również S. Wyspiański oraz J. Mehoffer.

W 1890 roku Tomkowicz ubiegał się o mandat w Radzie Państwa w Wiedniu, jednak jego kandydatura nie znalazła uznania. W następnych latach, oprócz obowiązków w swoim okręgu, zastępował prof. Józefa Łepkowskiego, konserwatora Krakowa. Po jego śmierci 27 lutego 1894 roku objął stanowisko konserwatora krakowskiego, co umożliwiło mu dalsze rozwijanie swojej działalności. W 1894 roku stanął na czele Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej.

W latach 1893–1912 Tomkowicz był kuratorem Fundacji Helclów, a w 1896 roku współtworzył Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa. W latach 1900–1914 przewodniczył Gronu Konserwatorów Galicji Zachodniej. Jego ważnym osiągnięciem była Nagroda z Fundacji im. Probusa Barczewskiego za monumentalne dzieło „Zabudowania Wawelu i ich dzieje”, które otrzymał w 1908 roku. W tymże roku rywalizował z historiozofem Szymonem Askenazym, co zainspirowało Boy’a do stworzenia fraszki „O tem, co w Polszcze dziejopis mieć winien”.

Od 1911 do 1913 kierował pracami inwentaryzacyjnymi zabytków sztuki Ordynacji Zamoyskiej. Jako przewodniczący Komisji Badania Historii Sztuki w Polsce, a potem Komisji Historii Sztuki Polskiej Akademii Umiejętności, miał olbrzymi wpływ na rozwój badań historyczno-sztukmistrzowskich.

Tomkowicz był również członkiem Komitetów Wawelskich, które kierowały pracami konserwatorskimi w Wzgórzu Wawelskim, publikując liczne opracowania i informacje dotyczące postępów prac. Był członkiem honorowym oraz czynnym Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, a także zrzeszał się w towarzystwach naukowych w Lwowie i Warszawie.

W 1933 roku Tomkowicz zmarł, a jego pogrzeb odbył się na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, gdzie jego pamięć uczczono medalem za osiągnięcia konserwatorskie. 8 maja tego samego roku odsłonięto tablicę epitafijną w Kościele Mariackim. Jego cenny legat testamentowy przekazany do Muzeum Narodowego w Krakowie obejmował obrazy, porcelanę, szkło oraz rękopisy.

Tomkowicz pozostawił po sobie ogromną spuściznę, będąc autorem przynajmniej 625 prac, głównie dotyczących inwentaryzacji oraz ochrony zabytków, które do dzisiaj stanowią bezcenne źródło wiedzy o polskiej kulturze i historii.

Odznaczenia i wyróżnienia

Stanisław Tomkowicz, znany z wielu osiągnięć, otrzymał liczne odznaczenia za swoje zasługi. Wśród nich znajduje się papieski złoty krzyż Pro Ecclesia et Pontifice, który otrzymał w 1903 roku, oraz Krzyż Komandorski Orderu Świętego Grzegorza Wielkiego.

W ciągu swojej kariery wyróżniono go również krzyżem komandorskim Orderu Franciszka Józefa, przyznanym w 1908 roku. Dodatkowo zdobył Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski w 1923 oraz Złoty Krzyż Zasługi w 1930 roku.

W 1909 roku przyznano mu nagrodę Akademii Umiejętności, która została ufundowana przez Probusa Barczewskiego za jego dzieło zatytułowane „Wawel”.

Słowa Jerzego Remera, Generalnego Konserwatora RP, doskonale podsumowują jego wkład w dziedzinie konserwatorstwa: „Konserwatorstwo polskie zawdzięcza mu swój sztandar, wiarę, wiedzę i czyn.”

Dzieła

Stanisław Tomkowicz zrealizował wiele istotnych dzieł, które przyczyniły się do zrozumienia architektury i historii budownictwa w Polsce. Jego publikacje koncentrują się na analizie zabytków i architektury.

• Domy i mieszkania w Krakowie w pierwszej połowie XVII wieku: z 14 tablicami, Lwów 1922,
• Kollegiata Św. Jana Chrzciciela w Skalbmierzu. Reszty romańskiej budowy, Kraków 1908.

Cytaty i złote myśli z pism S. Tomkowicza

W kontekście dokonań i refleksji Stanisława Tomkowicza, jego myśli i spostrzeżenia na temat ochrony zabytków oraz naszej narodowej tożsamości zyskują szczególne znaczenie. Inwentaryzacja jest kluczowym elementem skutecznej ochrony dóbr kultury, której nie możemy lekceważyć, jeśli nie chcemy pozostać w tyle za innymi krajami.

Jedynie więc tylko inwentaryzacja może się stać podstawą racjonalnej ochrony zabytków, i tej nam się zrzekać nie wolno, jeśli nie chcemy stać w przedpokoju Europy zachodniej. Zabytki nasze zasługują, byśmy je sami znali, by też i świat o nich wiedział. Wszak posiadanie ich to jeden z walnych tytułów do nazwy narodu cywilizowanego, to metryka naszej starej kultury.

Tomkowicz porusza również kwestie dumy narodowej oraz znaczenia zabytków jako symboli naszej kultury. Te historyczne artefakty są jak dyplomy szlachectwa, potwierdzające naszą przynależność do kręgu cywilizowanych narodów.

Wielkim skarbem narodowym są zabytki przeszłości: stanowią one jakoby dyplomy szlachectwa, dokumenty arystokracyi duchowej, która jest podstawą stopniowania w hierarchii narodów i państw.

Warto także zauważyć, że indywidualizm może hamować społeczne zaangażowanie w zachowanie dziedzictwa kulturowego. Polacy często mają skłonność do działania wbrew wspólnym interesom, co prowadzi do niekorzystnych rezultatów dla całej społeczności.

Nasze wszystkie zalety i cnoty paraliżuje indywidualizm; każdy chce być panem, a nie podwładnym, tak jak w wojsku polskim sami byli oficerowie, których nie miał kto i nikt nie chciał słuchać. Polakowi trudno mieści się w głowie, aby mu kto mógł rozkazywać w rzeczach dotyczących jego własności, ba, nawet i doradzać. Najlepszej rady nie usłucha, żeby tylko nie usłuchać. Las cały naraz sprzeda lub zniszczy, ze swoją i okolicy szkodą, aby tylko pokazać swoją niezawisłość od ustaw i kontroli władz; obraz piękny każe partaczowi przemalować byle postawić na swojem, a na złość zrobić jakimś nieproszonym znawcom, co go przed krokiem tym przestrzegają.

W obliczu prób odnowienia i renowacji, Tomkowicz ostrzega przed ich nadmiarem, co może prowadzić do utraty autentyczności naszych dziedzictw. W niektórych przypadkach lepiej pozostawić dzieła w ich pierwotnym stanie, niż narażać je na zbyteczne zmiany.

Nieszczęsna manja odnawiania obrazów – iluż ona arcydzieł świata pozbawiła! Jużto pewna, że często lepszą bywa dla zabytków przeszłości obojętność od zbytku gorliwości.

Również problem braku wszechstronnej edukacji w zakresie ochrony dziedzictwa bywa wyzwaniem. Tomkowicz zwraca uwagę, że zrozumienie potrzeby zachowania historycznego kontekstu jest kluczowe dla przyszłych pokoleń.

Słowo zburzymy zawsze było i jest dla większego ogółu magicznem, gdy hasło zachowania tam tylko może być zrozumianem, gdzie jest głębsze wykształcenie i gdzie się teraźniejszość z przeszłością rozważnie oblicza. Od liczebnej większości nie zawsze oczekiwać tego można.

Autor przestrzega przed cynizmem w podejściu do historii. Niektórzy mają tendencję do negowania przeszłości w imię chwilowej sławy, co prowadzi do fałszowania faktów historycznych.

Są ludzie mający rozkosz w zacieraniu śladów przeszłości – jak gdyby w opinię publiczną wmówić chcieli, że historya jakiejś instytucji, miasta lub kraju dopiero od nich się zaczęła, a przed nimi nie było nic; są epoki obniżające sztucznie poziom wiekową usypany pracą, ażeby ich własne dzieła większemi się wydały. I chwilowo udaje się czasem, dzięki obojętności współczesnych. Ale prawda długo ukryć się nie da. Potomność bywa sprawiedliwą, i o tych, co przeszłości szanować nie umieją, zasłużony sąd wyda…

---

Oceń: Stanisław Tomkowicz

---