Tyniec (Kraków)


Tyniec to historyczna miejscowość, która od 1 stycznia 1973 roku stała się integralną częścią Krakowa. Położony jest on w zachodniej części tego miasta, usytuowany na prawym brzegu malowniczej Wisły, w obszarze Dzielnicy VIII Dębniki.

Warto wspomnieć, że Tyniec zyskał renomę głównie dzięki klasztorowi benedyktynów, który funkcjonuje już od 1044 roku i uznawany jest za jedno z najważniejszych oraz najzamożniejszych miejsc kultu religijnego w Polsce.

Położenie geograficzne

Tyniec jest miejscowością oddaloną o około 12 kilometrów na południowy zachód od historicznego centrum Krakowa. Położony jest na prawym brzegu Wisły, pomiędzy malowniczymi wapiennymi wzniesieniami jurajskimi, które znane są jako Wzgórza Tynieckie.

W ich skład wchodzą takie wzniesienia jak: Góra Klasztorna o wysokości 233 m, Grodzisko (280 m), Duża Kowodrza (261 m), Bogucianka (270 m), Kozobica (282 m), Ostra Góra (284 m), Bukówka (269 m), Duża Biedzinka (229 m), Wielkanoc (260 m), Wielogóra (ok. 257 m), oraz najwyższa Guminek, której wysokość wynosi 294 m.

W niedalekiej odległości od Tyńca znajduje się przełom Wisły, znany jako Brama Tyniecka. Warto również wspomnieć o stepowym Rezerwacie przyrody Skołczanka, który został utworzony w 1957 roku. Na jego terenie można odnaleźć Źródło Świętojańskie, będące unikalnym pomnikiem przyrody, którego nie znajdziemy nigdzie indziej w Krakowie.

Od północy, Tyniec graniczy z Piekarami, natomiast od północnego wschodu sąsiaduje z Kostrzem. Na wschodzie leżą Skotniki, a od południowego wschodu znajdziemy Sidzinę. Na południu leży Samborek, który od lat 50. XX wieku jest częścią Skawiny. Rzeka Wisła tworzy północną i zachodnią granicę Tyńca, oddzielając go od Ściejowic.

Osada tyniecka miała strategiczne znaczenie, gdyż leżała przy dawnym szlaku handlowym prowadzącym z Krakowa przez Oświęcim do Moraw oraz Czech. Przez wieki w Tyńcu istniała naturalna przeprawa przez Wisłę, która ułatwiała komunikację i handel.

Do Tyńca można dojechać z centrum Krakowa autobusami, a także skorzystać z tramwaju wodnego, którego przystanek znajduje się na Wiśle w pobliżu klasztoru benedyktynów.

Historia

Ukształtowanie terenu oraz bliskość Wisły miały znaczący wpływ na wczesny rozwój osadnictwa. Odkrycia dokonane na pobliskich Skałkach Piekarskich ujawniają jedne z najstarszych w Polsce śladów obecności ludzi, mających miejsce sprzed około 12 000 lat, w czasach paleolitu. Najstarsze znane pozostałości osadnictwa na terenie Tyńca pochodzą z mezolitu, datowanego na ok. 8000–4800 lat p.n.e. Liczne znaleziska archeologiczne świadczą o istnieniu osady na Górze Klasztornej, która datuje się na 2300 lat p.n.e., przyporządkowaną epoce neolitu. We wsi odkryto także ślady przestarzałej pracowni ceramicznej, której wyroby wyróżniały się wysoką jakością, oraz najstarszej w Polsce mennicy, produkującej głównie srebrne monety celtyckie.

Na początku X wieku Tyniec był zamieszkany przez Wiślan. Na przełomie wieków, prawdopodobnie w czasach panowania przodków palatyna Sieciecha i Tęczyńskich, terytorium to zostało skonfiskowane przez Kazimierza Odnowiciela. Niebawem później, on lub jego syn Bolesław Śmiały zdecydował się na oddanie Tyńca benedyktynom. Ich przybycie oraz fundacja opactwa w połowie XI wieku stanowiły kluczowy moment w historii miejscowości.

Rok 1259 przyniósł zniszczenia, kiedy to Tyniec został zaatakowany przez oddziały mongolskie, które zmierzały z Krakowa w kierunku Śląska. Zdarzenie to było związane z strategicznym położeniem osady, poprzez którą prowadziła przeprawa, stanowiąca istotną drogę przejściową dla wojsk w pobliżu krakowskich granic. Pod koniec XVI wieku wieś, wchodząca w skład opactwa benedyktynów, leżała w granicach powiatu szczyrzyckiego w województwie krakowskim.

W czasie potopu szwedzkiego Tyniec doświadczył poważnych zniszczeń. W 1772 roku obszar był miejscem walk konfederatów barskich, którzy stawili opór wojskom rosyjskim, co doprowadziło do ruiny zarówno klasztoru, jak i samej wsi. Po I rozbiorze Polski, Tyniec został włączony do Austrii, a w 1816 roku austriackie władze skasowały opactwo, które wkrótce zaczęło popadać w ruinę. W 1934 roku powołano do życia gminę Tyniec, która istniała aż do momentu włączenia Tyńca do Krakowa.

Osada tyniecka przez wieki rozszerzała się wokół dwóch głównych punktów. Pierwszym była okolica opactwa, gdzie powstawały głównie budynki gospodarcze przyklasztorne. Drugim istotnym punktem była stara droga z Krakowa do Oświęcimia oraz trakt skawiński, wzdłuż którego wzniesione zostały domy. W początkowej fazie wieś prawdopodobnie miała charakter ulicówki, lecz z czasem ewoluowała w kierunku systemu widlicowego, a następnie w bardziej skomplikowane formy zabudowy.

Mimo że XIX-wieczny Tyniec stanowił znaczną wieś z punktu widzenia powierzchni oraz liczby mieszkańców, to wciąż borykał się z problemami ubóstwa, typowymi dla obszaru Galicji. Funkcjonowała tam przeprawa wiślana, którą wykorzystywano do przewozu ludzi przy pomocy łodzi, podczas gdy do transportu furmanek korzystano z promów. W 1923 roku wprowadzono prom linowy, który działał do kwietnia 1989 roku.

Obok rolnictwa, mieszkańcy Tyńca angażowali się również w flisactwo oraz dziewiarstwo. Zboże, węgiel kamienny a także materiały budowlane jak drewno były najczęściej spławianymi towarami, co odbywało się na tratwach, galarach oraz krypach. Flisactwo funkcjonowało do końca XIX wieku, aż zastąpiła je kolej.

Najsłynniejszym wytworem dziewiarstwa w Tyńcu były magierki tynieckie, okrągłe czapki wytwarzane z białej wełny, cieszące się popularnością w Małopolsce oraz Podkarpaciu do początku XX wieku. Architektura wsi charakteryzowała się drewnianymi domami, które wyróżniał kolor – chaty malowane były w kolorowe pasy. Typowe styniecowe domy budowano według swojego schematu, z sień pośrodku oraz pomieszczeniami po obu stronach, w tym izbami, komorą oraz stajnią, a każde z tych wnętrz miało osobne drzwi.

W latach 1977–1998 w okolicy Tyńca wybudowano Stopień Wodny Kościuszko na Wiśle, zaś jego okolice obejmują autostradową obwodnicę Krakowa. Warto dodać, że zarówno stopień wodny, jak i część obwodnicy zlokalizowane są na terenie gminy Liszki.

Tyńcem związana jest średniowieczna legenda o Helgundzie i Walgierzu Wdałym. W Tyńcu akcję powieści „Bracia Zmartwychwstańcy” umieścił Józef Ignacy Kraszewski, a gospoda „Pod Lutym Turem” stała się tłem dla epizodu „Krzyżaków” Henryka Sienkiewicza.

Nazwa Tyniec etymologicznie wywodzi się od słowa „tyn”, oznaczającego mur lub ogrodzenie, co sugeruje, że osada mogła być pierwotnie umocniona lub obwarowana.

Przypisy

  1. Geoportal. Mapa topograficzna i satelitarna. [dostęp 08.04.2017 r.]
  2. Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 102.
  3. Praca zbiorowa: Polska. Pradzieje – Piastowie. T. 31. Poznań: Polskie Media Amer.Com, s. 36. ISBN 978-83-252-0200-2.
  4. Tyniec. W: Encyklopedia Krakowa. Warszawa – Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, s. 1014–1016. ISBN 83-01-13325-2.
  5. Rokosz 1991, s. 80.
  6. Rokosz 1991, s. 82.
  7. Dz.U. z 1972 r. nr 50, poz. 323.

Oceń: Tyniec (Kraków)

Średnia ocena:4.65 Liczba ocen:18