Andrzej Munk

---

Życiorys

Młodość i wykształcenie

Andrzej Munk, jeden z najważniejszych polskich reżyserów, przyszedł na świat 16 października 1921 roku w Krakowie, w rodzinie żydowskiej o zasymilowanych korzeniach. Jego ojciec, Ludwik Munk (1886–1961), oraz matka, Antonina z domu Frisch (ur. 1890), wychowali dwoje dzieci. Andrzej miał dwie starsze siostry: Krystynę Magdalenę, po mężu MacDonald, oraz Joannę Halinę, która była w małżeństwie z Józefem Cyrankiewiczem w latach 1940–1946, a następnie z Anatolem Leszczyńskim. W swojej edukacji uczęszczał do VIII Państwowego Gimnazjum Matematyczno-Przyrodniczego im. Augusta Witkowskiego w Krakowie, gdzie zdał maturę w czerwcu 1939 roku.

Po wybuchu II wojny światowej zaangażował się w obronę kraju, uczestnicząc w działalności Junackich Hufców Pracy na Śląsku. Po zniszczeniu jego oddziału, Munk wycofał się w kierunku wschodnim, wracając następnie do Krakowa. W marcu 1940 roku, podczas okupacji, rodzina przeniosła się do Warszawy, gdzie Munk, celem ochrony życia, zaczął się ukrywać, zarabiając na życie drobnymi pracami, m.in. w branży budowlanej. W 1942 roku zmienił swoje nazwisko na Andrzej Wnuk. W latach 1943-1944 przyłączył się do działalności konspiracyjnej, będąc członkiem Oddziałów Wojskowych Powstańczego Pogotowia Socjalistów.

Największym wyzwaniem jego młodości była wojna, która w sposób drastyczny wpłynęła na ich życie. Po ucieczce z rewizji Niemców w jego mieszkaniu, zawitał u przyjaciela w Ostrowcu Świętokrzyskim. Po pewnym czasie powrócił do Warszawy, gdzie jako strzelec „Mateusz” wziął udział w powstaniu warszawskim. Po jego klęsce został aresztowany przez Niemców, ale udało mu się uciec i przez resztę wojny pracował jako robotnik w pobliżu Krakowa. Dzięki przyjaciołom z Zakopanego doczekał wyzwolenia przez wojska sowieckie.

Po wojnie Munk wziął udział w odbudowie Warszawy, a także rozpoczął studia z zakresu architektury na Politechnice Warszawskiej oraz na kierunku prawa na Uniwersytecie Warszawskim. Niestety, z powodu choroby gruźliczej musiał przerwać naukę, a po rocznej rekonwalescencji wznowił ją, podejmując naukę w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi, którą ukończył w 1951 roku, osiągając wybitne wyniki na Wydziale Operatorskim i Wydziale Reżyserii.

Aktualizując swoje zainteresowania, angażował się w działania polityczne. Był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej, a po jej fuzji z Polską Partią Robotniczą, przeszedł do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Działalność ta zakończyła się jednak jego usunięciem w 1952 roku, co związane było z jego niechęcią do przynależności politycznej, z powodu czego dostrzegano jego związki z PPS.

Twórczość dokumentalna

W 1948 roku Munk zadebiutował jako operator, a jego pierwsze kroki jako reżyser stawiał w świecie dokumentu. Jego prace dyplomowe obejmowały dwie etiudy – Sztuka młodych (1950), dokumentująca Zlot Młodzieży Szkół Artystycznych w Poznaniu, oraz Nauka bliżej życia (1951), pierwotnie znana pod tytułem Kongres Nauki, która powstała w Wytwórni Filmów Dokumentalnych i była reportażem z I Kongresu Nauki Polskiej w Warszawie. Jego realizacja została nagrodzona dyplomem uczelni z wyróżnieniem 11 września 1951 roku.

Później Munk zrealizował pierwsze filmy poza uczelnią, takie jak Kierunek – Nowa Huta! (1951), dotyczący rozwoju tej dzielnicy Krakowa, oraz Bajka (1952), który zarejestrował koncert Filharmonii Warszawskiej. Oba obrazy zostały stworzone w duchu socrealizmu. Jednakże również filmy o bardziej propagandowym charakterze, takie jak Pamiętniki chłopów (1952), dotykające trudnych warunków życia chłopów, były doceniane za formę artystyczną. Niekiedy ich autentyzm był jednak przyćmiony pompatycznym komentarzem Karola Małcużyńskiego.

Był również twórcą dwóch pogodnych impresji półfabularnych. Niedzielny poranek (1955), przedstawiający obraz odbudowującej się Warszawy, był jego pierwszym filmem barwnym, nakręconym na taśmie Agfacolor. Ostatni dokument Munka, Spacerek staromiejski (1958), ukazał dziewczynkę poruszającą się po warszawskiej Starówce.

Twórczość fabularna

Błękitny krzyż (1955)

Po sukcesach w twórczości dokumentalnej Munk zrealizował swój debiut fabularny Błękitny krzyż (1955). Film ten bazował na akcji ratowniczej Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego w czasie II wojny światowej, zaś jego narrację oparto na opowiadaniu Adama Liberaka. Podczas produkcji Munk odwołał się do swoich doświadczeń z pracy na Kasprowym Wierchu. W filmie, dyskretnie komentowanym przez Gustawa Holoubka, zagrali autentyczni zakopiańscy górale, co dodało filmowi autentyczności. Mimo starań, film spotkał się z dość chłodnym odbiorem.

Człowiek na torze (1956)

Wkrótce po premierze Błękitnego krzyża Munk przystąpił do tworzenia filmu Człowiek na torze (1956) na podstawie opowiadania Jerzego Stefana Stawińskiego. Temat poruszał intrygującą tajemnicę śmierci maszynisty Kazimierza Opalińskiego, ujawniając nieprawidłowości na kolei. Film był wyjątkowy pod względem narracji, powoli ukazując, jak maszynista starał się uchronić pasażerów przed tragicznym wypadkiem. Dzieło przełamało schematy socrealizmu i zostało odnotowane jako pierwsza w polskim kinie próba rozrachunku ze stalinizmem, co zaowocowało nagrodą Kryształowego Lwa na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Karlowych Warach.

Eroica (1957)

W 1957 roku Munk zrealizował Eroicę, oparty na książce Stawińskiego. Zawierał ona trzy nowele, z których dwie, Węgrzy oraz Ucieczka, znalazły się w filmie wojennym. Pokazywał warszawskiego cwaniaka Dzidziusia Górkiewicza, grubiańskiej powstanie. Temat patriotyzmu był poddany w wątpliwość, a film zdobył uznanie za kinematograficzną jakość pracy operatora Jerzego Wójcika.

Zezowate szczęście (1960)

Munk w 1959 roku poprosił Stawińskiego o przygotowanie scenariusza ukazującego realia Polski lat 50 XX wieku. Powstał z tego scenariusz nazywający się Sześć wcieleń Jana Piszczyka, z komentarzem do historii kraju. Jego bohater, Jan Piszczyk, grany przez Bogumiła Kobielę, jawił się jako konformista. Zezowate szczęście ukazało polski dramat oraz absurd czasów, co wywołało kontrowersje wśród krytyków, takich jak Andrzej Kijowski, który odnotował dysharmonię tragiczną z komiczną. Dopiero po latach dostrzegano nawiązania do Gombrowicza w tym dziele.

Pasażerka (1963) oraz śmierć

Realizując projekt Pasażerka (1963), Munk czerpał inspiracje z radiowego słuchowiska Pasażerka z kabiny 45 (1959) autorstwa Zofii Posmysz. Film skupiał się na psychologicznej grze pomiędzy więźniarką i strażniczką Holocaustu. Niestety, prace nad tym filmem zostały przerwane tragicznie w wyniku wypadku samochodowego w dniu 20 września 1961 roku. Munk zmarł, a jego nagrobek mieści się na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie, gdzie odbył się uroczysty pogrzeb.

Działalność pedagogiczna

Na przestrzeni lat Munk był wykładowcą w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi, gdzie edukował młodych twórców, takich jak Roman Polański, Henryk Kluba, Jerzy Skolimowski oraz Krzysztof Zanussi. Dla wielu studentów pozostawał postacią z dystansem, ale także uczciwym doradcą. Jak wspominał Krzysztof Zanussi, Munk nie tylko uczył, ale także dzielił się swoimi doświadczeniami w twórczości, co miało istotny wpływ na młodsze pokolenia.

Życie prywatne

W 1946 roku, w Warszawie, Munk związał się węzłem małżeńskim z Halszką Joanną Próchnik, córką działacza socjalistycznego, Adama Próchnika. Halszka, podobnie jak jej mąż, zmagała się z problemami zdrowotnymi, jednak mimo to aktywnie angażowała się jako filantropka, współpracując z tygodnikiem „Kobieta i Życie”. Niestety, zmarła sześć lat po tragicznej śmierci swojego męża, a ich wspólny spoczynek znajduje się na cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

Andrzej Munk miał także szerokie zainteresowania muzyczne. Jego pasją była zarówno muzyka poważna, jak i jazz. Posiadał ogromną kolekcję płyt, a w gronie jego ulubionych kompozytorów wymienić można Johannesa Sebastiana Bacha, Georga Friedricha Händla oraz Siergieja Prokofjewa. Munk wyznał, że gdyby nie jego kariera filmowa, najchętniej zostałby dyrygentem.

Wśród jego zainteresowań znalazły się również proste instrumenty muzyczne, takie jak fujarki czy okaryny. Często podróżował, regularnie wysyłając pocztówki do swojej żony, co świadczyło o jego silnej więzi z nią mimo licznych wyjazdów.

Styl filmowy i spuścizna

Andrzej Munk, mimo że rozpoczął swoją karierę jako twórca związany z socrealizmem, szybko zdobył uznanie dla swoich dokumentów, które wyróżniały się artystyczną jakością. Jego filmy były cenione za umiejętność przedstawiania bardziej ludzkiego oblicza robotników, w przeciwieństwie do standardów przyjętych w tamtej epoce. W obszarze filmów fabularnych, Munk, wspólnie z Andrzejem Wajdą, stanowił fundament dla rozwoju polskiej szkoły filmowej. Obaj reżyserzy, choć często zestawiani w stylistycznych kontraście – Wajda jako „romantyk”, a Munk jako racjonalista – z czasem zaczęli budzić wątpliwości co do tej dualistycznej klasyfikacji.

Reżyser koncentrował się na uwypuklaniu racjonalności w ludzkich wyborach oraz krytyce irracjonalnych zachowań w obliczu trudnych sytuacji. Po stworzeniu przełomowego filmu Człowiek na torze (1956), Munk zaczął eksplorować tematykę II wojny światowej, wprowadzając do swych dzieł złożoną narrację. Filmy takie jak Eroica (1957), w którym w sposób ironiczny odnosił się do wizerunku powstańców, oraz Zezowate szczęście (1960), gdzie analizował różne etapy nowoczesnej historii Polski, a także Pasażerka (1963), rekonstruujący tragedię z obozu Auschwitz, stanowią istne perełki w rodzimej kinematografii.

W twórczości fabularnej Munka Adam Bingham dostrzegł dwa kluczowe aspekty: po pierwsze, rolę przypadku oraz okoliczności w kształtowaniu indywidualności i osobistej tożsamości, a po drugie, przepaść między powierzchownym wizerunkiem a rzeczywistością, pomiędzy mitem a prawdą. Munk, docierając do emocjonalnych zakamarków widza, wprowadził do polskiego kina elementy tragifarsy, a jego inspiracje artystyczne czerpał od takich mistrzów jak Charlie Chaplin, John Ford, Orson Welles, Akira Kurosawa, Luis Buñuel, czy Federico Fellini, nie zapominając o Réné Clair. Z drugiej strony, nie darzył uznaniem filmów tworzonych w sposób bliski stylowi Ingmara Bergmana czy Michelangela Antonioniego, podkreślając, że jego filmy miały nawiązywać kontakt z widownią. Jak mówił: „jeżeli film o wysokim poziomie artystycznym nie ma powodzenia – oznacza to, że jednak coś nie jest w porządku z tym filmem”.

Munk nie przyjmował postawy wyniosłości wobec publiczności, twierdząc, że „twórca żyje normalnym życiem społeczeństwa”. Jego podejście nie oznaczało jednak, iż zgadzał się z powszechnymi poglądami. W twórczości tego reżysera można było dostrzec polemikę z heroicznym mitem „polskiej donkiszoterii”. Postać Dzidziusia Górkiewicza z filmu Eroika jest przykładem takiego bohatera, który, kierując się instynktem narodowym, nieprzerwanie wracał do powstańczej Warszawy, mimo że groziło mu to śmiercią. Munka porównywano do dzieł literackich Witolda Gombrowicza, a obsadzenie go jako powojennego Stańczyka sztuki filmowej w dyskursie kulturowym również nie było przypadkowe.

Bez wątpienia, Andrzej Munk był jednym z najważniejszych twórców polskiej szkoły filmowej, na którego wpływ kształtował się wielu reżyserów. Wśród nich można wymienić Kazimierza Kuta, autora Krzyża Walecznych (1958), Krzysztofa Kieślowskiego, który stworzył Personel (1975) oraz Przypadek (1981), a także Marek Koterski, twórcę Domu wariatów (1984), Dnia świra (2002) oraz Wszyscy jesteśmy Chrystusami (2006). W swoich filmach podejmowali oni istotne tematy konformizmu, które były nieodłącznie związane z postacią Piszczyka oraz ciężarem mitologii narodowej.

Filmografia

Filmy dokumentalne

W dorobku Andrzeja Munka znajduje się wiele interesujących dzieł dokumentalnych. W roku 1949 powstał film Na straży pokoju. Kongres kombatantów, w którym Munk pełnił rolę operatora. Kolejnym istotnym tytułem jest Zaczęło się w Hiszpanii z 1950 roku. W tym samym roku zrealizował także Sztukę młodych. Rok 1951 przyniósł dzieło zatytułowane Nauka bliżej życia, a także Kierunek – Nowa Huta! i Bajka. W roku 1952 Munk nakręcił Pamiętniki chłopów, a w 1953 roku film Kolejarskie słowo.

Rok 1954 to premierowa emisja Gwiazdy muszą płonąć, a w 1955 roku powstał film Niedzielny poranek. Munk kontynuował swoją działalność dokumentalną, kręcąc w 1958 roku Spacerek staromiejski oraz Con bravura, będący częścią Polskiej Kroniki Filmowej nr 52 A-B z 1959 roku.

Filmy fabularne

Andrzej Munk ma na swoim koncie również kilka znakomitych filmów fabularnych. W 1955 roku zrealizował Błękitny krzyż, a rok później powstał Człowiek na torze. W 1957 roku Munk zaprezentował film Eroica, a trzy lata później widzowie mogli zobaczyć jego dzieło Zezowate szczęście, które weszło na ekrany w 1960 roku. W 1963 roku powstał znany tytuł Pasażerka.

Spektakle telewizyjne

Warto zaznaczyć, że Munk nie ograniczał się jedynie do produkcji kinowych. W 1959 roku zrealizował spektakl telewizyjny Wieczory generalskie, a w 1960 roku zadebiutował na małym ekranie z drugim wcieleniem Pasażerki. Z kolei w 1961 roku stworzył Arlekinadę, która również zyskała uznanie wśród widzów.

Ordery i odznaczenia

W 1959 roku Andrzej Munk, uznawany za jednego z wybitniejszych twórców filmowych w Polsce, został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski za swoje nieocenione zasługi w dziedzinie sztuki.

Nagrody i nominacje

Andrzej Munk, jeden z najważniejszych polskich reżyserów filmowych, był laureatem wielu prestiżowych nagród oraz nominacji, które potwierdzają jego talent i znaczenie w dziedzinie kinematografii. Poniżej przedstawiamy zestawienie osiągnięć artysty w zakresie nagród filmowych.

Rok	Nazwa Festiwalu	Kategoria / Nagroda	Za film	Rezultat
1955	Cannes Film Festival	Najlepszy krótkometrażowy film	Niedzielny poranek	Nominacja
1955	Wenecki Festiwal Filmowy	Brązowy Medal	Błękitny krzyż	Wygrana
		Złoty Lew		Nominacja
1957	Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Karlowych Warach	Kryształowy Globus	Człowiek na torze	Wygrana
	Festiwal Filmowy w Mar del Plata	Nagroda FIPRESCI	Eroica	Wygrana
1960	Edynburski Festiwal Filmowy	Dyplom uznania	Zezowate szczęście	Wygrana
1960	Cannes Film Festival	Złota Palma		Nominacja
1964	Wenecki Festiwal Filmowy	Nagroda Włoskich Krytyków Filmowych	Pasażerka	Wygrana
1964	Festiwal Filmowy w Cannes	Nagroda FIPRESCI		Wygrana
		Specjalne Wyróżnienie Honorowe Jury		Wygrana
		Złota Palma		Nominacja

Upamiętnienie

Od 1965 roku PWSFTviT przyznaje prestiżową nagrodę imienia Andrzeja Munka, która honoruje najlepszych debiutujących twórców filmowych. W gronie laureatów znaleźli się m.in. Jerzy Skolimowski, który otrzymał ją za film Walkower w 1965 roku, oraz Andrzej Żuławski, wyróżniony w 1971 roku za dzieło Trzecią część nocy. Również Krzysztof Kieślowski został uhonorowany za film Personel, a Piotr Szulkin za swój projekt Golem w 1980 roku.

W 2008 roku z inicjatywy Stowarzyszenia Filmowców Polskich powstało Studio „Młodzi i Film” im. Andrzeja Munka, które skupia się na produkcji zarówno filmów krótkometrażowych, jak i debiutów pełnometrażowych. Dodatkowo, od 2010 roku jedno z pociągów InterRegio nosi imię tego wybitnego twórcy, co stanowi kolejne upamiętnienie jego osiągnięć i wkładu w polską kinematografię.

---

Oceń: Andrzej Munk

---