Zakłady Budowy Maszyn i Aparatury im. Ludwika Zieleniewskiego w Krakowie

---

Chronologia wydarzeń

Chronologia wydarzeń pokazuje bogatą historię Zakładów Budowy Maszyn i Aparatury im. Ludwika Zieleniewskiego, ilustrując rozwój i zmiany, jakie miały miejsce na przestrzeni lat.

• 1804-1810 – Kuźnia Pawła Nowakowskiego,
• 1810-1851 – Kuźnia Antoniego Zieleniewskiego,
• 1851-1853 – Fabryka Narzędzi Gospodarczo-Rolniczych i Machin Przemysłowych,
• 1853-1906 – C.K. Uprzywilejowana Krajowa Fabryka Maszyn Rolniczych i Narzędzi Ludwika Zieleniewskiego,
• 1906-1913 – C.K. Uprzywilejowana Fabryka Maszyn L. Zieleniewski Towarzystwo Akcyjne,
• 1913-1928 – Polskie Fabryki Maszyn i Wagonów L. Zieleniewski S.A.,
• 1928-1939 – Zjednoczone Fabryki Maszyn i Wagonów L. Zieleniewski i Fitzner-Gamper S.A.,
• 1939-1945 – Vereinigte Maschinen Kessel und Waggon-Fabriken L. Zieleniewski und Fitzner Gamper Aktiengesellschaft,
• 1945-1948 – Zjednoczone Fabryki Maszyn i Wagonów L. Zieleniewski i Fitzner-Gamper S.A.,
• 1948-1950 – Zakłady Budowy Maszyn, Mostów i Aparatów L. Zieleniewski,
• 1950-1951 – Zakłady Budowy Urządzeń Kotlarsko-Mechanicznych, Przedsiębiorstwo Państwowe Wyodrębnione, Zakład nr 7,
• 1951-1952 – Zakłady Budowy Maszyn i Aparatury, Przedsiębiorstwo Państwowe Wyodrębnione,
• 1952-1990 – Zakłady Budowy Maszyn i Aparatury im. Stanisława Szadkowskiego,
• 2008-2009 – Zakłady Budowy Maszyn i Aparatury im. Ludwika Zieleniewskiego, zostają przeniesione do Niepołomic na tereny byłej garbarni.

Historia

W Krakowie znajduje się historia wyjątkowej fabryki, która przez ostatnie dwieście lat nieprzerwanie funkcjonuje. Jej założycielem był Antoni Zieleniewski (1770-1831), warszawski kowal, który osiedlił się w Krakowie oraz rozpoczął pracę w kuźni Pawła Nowakowskiego, zapewne w rejonie dzisiejszego Placu Dominikańskiego. W 1804 roku, po śmierci Nowakowskiego, Antoni ożenił się z wdową po właścicielu i w ten sposób przejął kuźnię.

Dwa lata później, „w obecności komisarza Magistratu oraz całego cechu”, zdobył tytuł magistra sztuki kowalskiej, konstruując elementy takie jak drąg, oś oraz resor do karety. To były pierwsze znane produkty rodziny Zieleniewskich. Po śmierci ojca, zakład objął jego syn, Ludwik Zieleniewski (1819-1885). W roku 1846 kuźnia, która przede wszystkim zajmowała się naprawą i produkcją powozów, rozpoczęła działalność w zakresie wytwarzania maszyn rolniczych.

Już w 1847 roku Ludwik uzyskał pierwsze zamówienia na maszyny, a dzięki pożyczce z Towarzystwa Rolniczo-Gospodarczego hrabiego Adama Potockiego z Krzeszowic, w 1851 roku udało mu się wybudować pałacyk mieszkalny oraz fabrykę przy ul. św. Marka 31. Na tamten czas, zatrudniając 50 pracowników, zakład był wyposażony w pierwszą w Krakowie maszynę parową oraz kocioł parowy.

W 1859 roku fabryka powiększyła swoje możliwości o pierwszą w Galicji odlewnię żelaza oraz piec do topienia metali. Obiekt przez kilka lat prowadził Michał, syn Ludwika. W 1860 roku „Zieleniewski” wyprodukował pierwszy kocioł parowy dla instytucji wojskowej w Łobzowie, a w tym okresie powstała w zakładzie Kasa Chorych. W trakcie powstania styczniowego fabryka dostarczała armaty dla powstańców, pomimo rewizji przez austriacką żandarmerię, która szukała broni dla walczących.

Po przegranym powstaniu, władze carskie odcięły Ludwika od rynku Królestwa Polskiego, co wywołało wiele trudności produkcyjnych, które trwały kilka lat. W 1864 roku, zakład wykonał pierwszą na ziemiach polskich maszynę parową przeznaczoną dla węgla w Tenczynku, a rok później rozpoczął produkcję sprzętu dla rozwijającego się przemysłu naftowego na Podkarpaciu, wśród klientów znalazł się Ignacy Łukasiewicz, pionier wydobycia ropy naftowej.

W 1870 roku zakład na ul. św. Marka wydał pierwszy katalog swoich wyrobów. W następnym roku Ludwik rozwinął odlewnię żelaza przy ul. Krowoderskiej. Fabryka została uhonorowana wieloma dyplomami uznania podczas wystawy przemysłowej w Warszawie, a w 1874 roku Ludwik otrzymał zlecenie w związku z budową Kolei Transwersalnej.

W 1885 roku zmarł Ludwik Zieleniewski i jego fabryka przeszła w ręce jego synów Leona i Edmunda. Niedługo po tej tragedii, w fabryce wybuchł pożar, który zniszczył warsztat mechaniczny i stolarnię. Władze Krakowa zatwierdziły nowy projekt budowy zakładu przy ul. Krowoderskiej, wyposażony w maszynę parową o mocy 50 KM.

W 1894 roku, zakłady podjęły kredyt z Banku Hipotecznego o wysokości 30 tys. zł, co pozwoliło na zmodernizowanie produkcji, a w tym samym roku otrzymały złoty medal na wystawie krajowej we Lwowie za wyroby wodociągowe i maszyny parowe. W latach 1890-1900 asortyment kolejowy stanowił około 50% produkcji firmy. W 1905 roku zmarł Michał Zieleniewski, osiągając znaczący wzrost produkcji do około 1,5 miliona koron.

Wkrótce zakład S.A. L. Zieleniewski przekształcił się w spółkę akcyjną, uzyskując 1,5 miliona koron kapitału, na czele której stanął Leon Zieleniewski, z Edmundem jako dyrektorem. Pożyczki dostarczane były przez wiedeńskie banki, w szczególności przez Credit-Anstalt. W 1907 roku rozpoczęto budowę nowoczesnej fabryki na Grzegórzkach, umożliwiając dostęp do Wisły i bocznicy kolejowej.

Dwa lata później, spółka akcyjna uzyskała zlecenie na trzeci most na Wiśle w Krakowie, a stocznia „Zieleniewskiego” przekazała okręt „Melsztyn” policji austriackiej. Okręt ten służył armii polskiej w czasie wojny polsko-bolszewickiej. W 1910 roku budowano most żelazny na Dniestrze w Haliczu, a w 1912 roku rozpoczęto prace nad nową odlewnią, bocznicą i stocznią na Wiśle, produkującą statek.

Trzy zbudowane parostatki nosiły nazwy: „Tyniec”, „Wanda” i „Kopernik”. W 1913 roku, spółka akcyjna zakupu odlewni maszyn księcia Lubomirskiego we Lwowie, doszło do fuzji z Galicyjskim Towarzystwem Budowy Wagonów. „Zieleniewski” stał się pionierem w zaborze austriackim, tworząc koncern.

W 1914 roku transportowano ciała ofiar zamachu w Sarajewie wagonem-lodówką produkcji „Zieleniewskiego”. Po tych wydarzeniach, koncern pod wpływem wojny wszedł w stan przymusowego zarządu militarnego, co doprowadziło do przymusowej mobilizacji wśród pracowników. W 1918 roku, po zakończeniu monarchii habsburskiej, Polska odzyskuje niepodległość.

Wówczas Edmund Paweł Zieleniewski jr. z Polskiej Komisji Likwidacyjnej przejął fort na Kopcu Kościuszki. W 1919 roku koncern zadebiutował na giełdzie, a dwa lata później rząd zlecił produkcję tysięcy wagonów. Rok 1922 przyniósł powstanie w Ostrowie Wielkopolskim fabryki „Wagon” z inicjatywy Antoniego Lewalskiego.

W 1925 roku w wyniku umowy z Hutą Pokój, Huta ta zdobyła większościowe akcje Koncernu, a w 1924 roku zawarto umowę z Babcock & Wilcox na produkcję w Krakowie. W następnych latach, poprzez różne zmiany i fuzje, koncern nadal się rozwijał, co doprowadziło do wzrostu zatrudnienia do około 1000 ludzi do 1929 roku. Jednak w obliczu kryzysu gospodarczego w 1930 roku, fabryka zwolniła wielu pracowników.

Wkrótce przed wojną, zakład osiągnął pełną moc produkcyjną, zatrudniając 1250 robotników i produkując znaczne ilości urządzeń. W 1939 roku, po zajęciu Krakowa przez niemiecką armię, fabryka została włączona do przemysłu zbrojeniowego. Podczas konfliktu, wdrożono konspiracyjną produkcję broni.

Rok 1945 przyniósł nowe nadzieje; po wkroczeniu Armii Czerwonej, zakład rozpoczął odbudowę. W 1947 roku, fabryka przyjęła państwowe zarządzanie, a zakład zrealizował plany produkcyjne w 119 procentach. W 1950 roku oddano do użytku Dom Socjalny dla pracowników z salą widowiskową oraz kinem „Związkowiec”. W 1951 roku zdesperowani pracownicy, z powodu problemów związanych z budową Nowej Huty, wzmocnili się, a zakład otrzymał nowe imię „Szadkowskiego”.

W latach 1955 i 1959, zakład przeszedł pod państwowe kierownictwo z wynikiem eksportowym i jamą pracy. W 1960 roku zakład zyskał wiele udogodnień, a wskaźniki zatrudnienia sięgnęły 2000 osób. W kolejnym czasie powstało Muzeum Zakładowe oraz rozstrzygnięto plebiscyt w sprawie przywrócenia nazwiska „Zieleniewski” jako nazwy fabryki.

W 1990 roku nastąpiło ostateczne przywrócenie tej nazwy. Ponadto, w 1996 roku krakowska firma „Wolfram” wykupiła odlewnię od „Zieleniewskiego”. Wkrótce inne zmiany miały miejsce, w tym sprzedaż części majątku fabryki, a w 2000 roku Narodowy Fundusz Inwestycyjny PIAST SA nabył 60% akcji zakładu.

Obchodząc w 2004 roku swoje 200-lecie istnienia, Zakłady Budowy Maszyn i Aparatury im. Ludwika Zieleniewskiego stały się najstarszą fabryką w Krakowie, jednak w 2008 roku fabryka zostaje przeniesiona do Niepołomic, na tereny byłej garbarni.

Budynek przy ul. św. Krzyża w Krakowie

Budynek znajdujący się przy ul. św. Krzyża 16 w Krakowie jest niezwykle ważnym elementem historycznym. Został on zbudowany w 1851 roku i działał w tym miejscu aż do 1886 roku. Obiekt ten pełnił funkcję pałacu dla właściciela fabryki, co czyni go istotnym elementem lokalnej architektury.

Na terenie budynku znajduje się również dziedziniec oraz ogród, które wzbogacają całą okolicę. Z myślą o nowoczesnym przemyśle, w tym miejscu zainstalowano jedną z pierwszych parowych maszyn w Krakowie, co miało duże znaczenie dla rozwoju technologii w tym regionie.

Warto dodać, że obiekt ten leży na trasie Krakowskiego Szlaku Techniki, czyli tematycznego szlaku poświęconego dziedzictwu przemysłowemu Krakowa, który został oficjalnie utworzony 6 kwietnia 2006 roku.

Jednak historia tego miejsca nie jest wolna od tragedii, ponieważ w 2009 roku fasada budynku uległa zawaleniu, co było znaczącym wydarzeniem dla lokalnej społeczności oraz miłośników historii przemysłowej.

---

Oceń: Zakłady Budowy Maszyn i Aparatury im. Ludwika Zieleniewskiego w Krakowie

---