Nowa Huta (Kraków)

---

Rozwój terytorialny Nowej Huty

Nowa Huta, która została przyjęta w struktury Krakowa 1 stycznia 1951 roku, początkowo obejmowała obszar, w skład którego wchodziły liczne miejscowości. Wśród nich znajdowały się: część Batowic na południe od linii kolejowej, Mistrzejowice, Bieńczyce, Mogiła, Krzesławice, Grębałów, Zesławice, Kantorowice, Lubocza, Pleszów, Branice, Ruszcza, oraz Wadów.

W wyniku tworzenia Nowej Huty w 1951 roku, do jej granic dodano również wschodnią część Dąbia, Łęg, Czyżyny, fragment Płaszowa, wschodnią część Rakowic oraz wschodni skrawek Prądnika Czerwonego. Obszary te były formalnie częścią Krakowa już od 1945 roku, jednakże w rzeczywistości przyłączono je do miasta w trakcie niemieckiej okupacji, w 1941 roku.

Pierwsze znaczące zmiany w granicach dzielnicy miały miejsce 1 stycznia 1973 roku, kiedy to do Nowej Huty dołączono: część Dziekanowic zlokalizowaną na południe od linii kolejowej, Łuczanowice, Kościelniki, Wyciąże, Wolica, oraz Przylasek Wyciąski i Przylasek Rusiecki.

Ostatnią zmianą granic tej dzielnicy miała miejsce 1 stycznia 1986 roku, kiedy to dołączono miejscowości takie jak: Węgrzynowice oraz Wróżenice.

W 1990 roku podjęto decyzję o podziale Nowej Huty w obrębie Rady Miasta Krakowa, wydzielając pięć mniejszych dzielnic: XIV, XV, XVI, XVII i XVIII. W 2006 roku dokonano uzupełnień, dodając do nazw dzielnic oznaczenia geograficzne: XIV Czyżyny, XV Mistrzejowice, XVI Bieńczyce, XVII Wzgórza Krzesławickie oraz XVIII Nowa Huta. Dzielnica XIV Czyżyny skupia w sobie głównie Czyżyny, Łęg oraz wschodnią część Rakowic; Dzielnica XV Mistrzejowice obejmuje Mistrzejowice, część Batowic oraz część Dziekanowic; Dzielnica XVI Bieńczyce skupia się na Bieńczycach; Dzielnica XVII Wzgórza Krzesławickie łączy Krzesławice, Grębałów, Zesławice, Łuczanowice, Kantorowice, Wadowa, Węgrzynowice, a Dzielnica XVIII Nowa Huta odpowiedzialna jest za obszary historycznej Nowej Huty, teren kombinatu, Mogiłę, Chałupek, Kujawy, Pleszów, Ruszczę, Branice, Wolę Rusiecką, Przylasek Rusiecki, Przylasek Wyciąski, Wolicę, Wyciąże, Kościelnik, Góry Kościelnicką oraz Wróżenice.

Historia Starej Nowej Huty

Potocznie znana jako Stara Huta, historia tego miejsca odnosi się do najstarszej części Nowej Huty. Region ten, układający się w trójkąt, wyróżnia się na zdjęciach satelitarnych Krakowa ze względu na swoje charakterystyczne granice: od południa otoczony jest skarpą wiślaną oraz dawnym traktem, który prowadził z Krakowa do Sandomierza, dzisiaj nazywanym aleją Jana Pawła II. Z północnego zachodu ogranicza go linia kolejowa nr 111, znana jako ul. Kocmyrzowska, natomiast północno-wschodnią granicą jest rzeka Dłubnia. Dziś przeważająca część tej przestrzeni wchodzi w skład Dzielnicy XVIII Nowa Huta, z niewielką częścią dodatkowo w Dzielnicy XVI Bieńczyce.

Do najważniejszych i najbardziej rozpoznawalnych lokalizacji w Starej Nowej Hucie należą Plac Centralny oraz Aleja Róż. Całość usytuowania urbanistycznego uzyskała status zabytek rejestru Krakowa.

Decyzja dotycząca konstrukcji Nowej Huty miała zarówno ekonomiczne, jak i polityczne motywy. Kluczowymi powodami gospodarczej osady była idea tzw. planu sześcioletniego (1950–1955), który podkreślał potrzebę uprzemysłowienia państwa jako niezbędny warunek do osiągnięcia „podstaw socjalizmu”. W tym kontekście rozwijano przemysł hutniczy i maszynowy. Wprowadzono program, który miał na celu znalezienie odpowiedniego miejsca, a rosyjskie władze także prowadziły własne poszukiwania. Analizowano trzy główne lokalizacje: obszar między Gliwicami a Pyskowicami, tereny koło Skawiny, gdzie obawiano się wiatru zanieczyszczającego Kraków, oraz okolice kopca Wandy. Pojawił się również pomysł zlokalizowania Huty u ujścia Wisły, jednak w związku z zasoleniem wody nie spełniałby on wymogów hutniczych. Ostatecznie, wskazano tereny w okolicy Mogiły i Pleszowa jako miejsce realizacji inwestycji, formalnie zatwierdzone 1 lutego 1949 roku.

Decyzja o lokalizacji kombinatu w Krakowie była sprzyjająca, biorąc pod uwagę kwestie związane z transportem oraz dostępnością surowców, takich jak węgiel z Śląska i ruda z Krzywego Rogu. Dodatkowo lokalizacja nad Wisłą zapewniała znakomite źródło wody technologicznej, co sprzyjało planowaniu transportu rzeką do dostarczania surowców i wyrobów gotowych. Z tego powodu, na krakowskich Kujawach planowano zbudować port rzeczny, chociaż projekt ten nigdy nie został w pełni zrealizowany. Teren przeznaczony pod budowę Nowej Huty był niezamieszkany, płaski i nie podlegał wylewom Wisły, co stwarzało korzystne warunki. Dodatkowo, bliskość do Krakowa umożliwiała zapewnienie odpowiedniego zaplecza dla mieszkańców oraz różnych usług kulturalnych.

Decyzję o budowie tego największego kombinatu metalurgicznego w Polsce podjęto 17 maja 1947 roku, co zaowocowało powołaniem Komisji do Spraw Budowy Nowej Huty w Centralnym Zarządzie Przemysłu Hutniczego. Zdarzenia te prowadziły do exmisji rolników, którzy otrzymali symboliczne odszkodowania, sięgające jedynie 5–10% wartości ich majątku. Jednakże, skupiska, takie jak Bieńczyce, Krzesławice, Czyżyny czy Mogiła, pozostawały nienaruszone i wkomponowały się w nowo powstałe miasto.

Rozwój Nowej Huty przyniósł ze sobą wiele nowych miejsc pracy oraz możliwości edukacyjnych, co pozytywnie wpłynęło na lokalną ludność. W ciągu tego procesu wartość posiadłości również rosła, co stanowiło istotny element rozwoju społecznego. Wobec zubożenia ludności Małopolski, była to dość paradoksalna forma awansu społecznego.

Zanim wdrożono ogólny plan architektoniczny dla Nowej Huty, 23 czerwca 1949 roku rozpoczęto budowę pierwszych niewielkich bloków mieszkalnych, które doskonale wpisały się w koncepcję urbanistyczną. Te budynki, zaprojektowane przez Franciszka Adamskiego, były niewielkimi obiektami o dwóch piętrach i czterospadowych dachach, ciekawe nawiązania do budynków Mariensztatu. Na początku budowano tylko dwa bloki mieszkalne, a proces postępował dynamicznie. Kiedy rozpoczęła się budowa osiedli Wandy oraz Na Skarpie, przystąpiono również do tworzenia kolejnych osiedli: Teatralnego, Krakowiaków, Górali, Sportowego oraz Zielonego.

Początek wielkich robót budowlanych zainicjował również intensywne badania archeologiczne, które prowadzone były na obszarze kombinatu oraz w regionach przyległych. Największa intensywność tych wykopalisk przypadała na lata 1949-1957, obejmujące miejscowości takie jak Bieńczyce, Branice, Cło, Kościelniki, Krzesławice, Kujawy, Mogiła, Pleszów, Ruszcza, Wyciąże czy Zesławice. Od 1949 roku Muzeum Archeologiczne w Krakowie pełniło rolę opiekuna tych badań, które były nadzorowane przez Polską Akademię Umiejętności. Kolejne zmiany doprowadziły do utworzenia Kierownictwa Prac Wykopaliskowych w Nowej Hucie w 1951 roku, co ukierunkowało działania badawcze na konkretny obszar.

W wyniku intensywnych wykopalisk, które kontynuowano przez cały rok, odkryto więcej niż 30 miejsc z śladami aktywności ludzkiej oraz zgromadzono dziesiątki tysięcy przedmiotów, które pochodziły z gliny, metalu, kamienia czy kości. Budowa Nowej Huty zajęła teren o powierzchni 76,42 km², a zaplecze budowlane zorganizowano w sposób, który przerósł ramy czasu samego budowania. Generalnym projektantem miasta został Tadeusz Ptaszycki, w 1949 roku, chociaż formalny projekt pojawił się dopiero w 1950 roku, co przyczyniło się do różnych trudności w realizacji budowy.

Maj 1952 roku był datą ukończenia projektu centralnej części Nowej Huty. Stworzony przez Tadeusza Ptaszyckiego plan pojawił się równolegle z nekrologiem Józefa Stalina. W koncepcji znalazły się budynki mieszkalne o ośmiu kondygnacjach, z dolnymi piętrami przeznaczonymi na usługi. Władze lokalne skoncentrowały się na centralnych placach oraz życiu społecznym miasta. W Domu Kultury, który miał znajdować się w centralnej lokalizacji, planowano także bibliotekę i inne obiekty. Ponadto, istotne znaczenie przypisywano ogrodom rekreacyjnym oraz obiektom sportowym.

Osią miasta wyznaczały najlepsze kierunki komunikacyjne, które sprzyjały funkcjonalności przestrzeni Nowej Huty z połączeniem do Starego Krakowa. W 1953 roku nadano formalne nazwy dla kluczowych arteri, takich jak Lenina, przemianowanej później na aleję Solidarności, czy inne, które łączyły poszczególne obszary miasta.

W latach 50. XX wieku powstały zakłady betoniarskie, ceramiczne oraz infrastruktura transportowa, co przyczyniło się do budowy Nowej Huty. Z biegiem lat, liczba mieszkańców wzrosła do 21,2% ogółu ludności Krakowa, a do 1960 roku oddano do użytku 50 tysięcy izb mieszkalnych oraz 90 w pełni urządzonych kilometrów ulic.

Z biegiem czasu Nowa Huta stała się biednym, ale i prężnie rozwijającym się miejscem, co przyciągało nowych mieszkańców, w tym również osoby z terenów wiejskich. Również rodziny Cyganów, osiadłych głównie w okolicach osiedli Wandy, zostały włączone do struktury nowego miasta. Łączność między Nową Hutą a Starym Krakowem była na początku dość ograniczona, częściowo z powodu słabej komunikacji. Wielu mieszkańców nadal preferowało dojazdy do Krakowa na zakupy pomimo, że Nowa Huta sama w sobie oferowała znacznie większe możliwości zaopatrzenia.

Na początku budowy Nowej Huty istniało jedynie cztery kościoły, a żaden nie powstał w obrębie samego nowego miasta. Mieszkańcy peryferyjnych osiedli musieli pokonywać spore odległości do najbliższych świątyń. Pochodzące z Mogiły dwa kościoły: Kościół Matki Boskiej Wniebowziętej i św. Wacława oraz Kościół św. Bartłomieja stanowiły kluczowe miejsca dla mieszkańców.

Nowe wyzwania, związane z rozwojem osiedli, zaowocowały zapotrzebowaniem na nowe obiekty sakralne. W wyniku społecznych nacisków zbudowano nowy kościół na osiedlu Teatralnym. Rama czasowa tych wydarzeń, widoczna przez zapowiadane plany budowy, stała się źródłem konfliktu, gdyż władze postanowiły zbudować szkołę w zamian za świątynię. To prowadziło do zamieszek, które miały miejsce 27 kwietnia 1960 roku, kiedy to ich przebieg próbowała stłumić milicja. Opór mieszkańców przyniósł jednak owoce i w 1967 rozpoczęto budowę Arki Pana, co było pierwszym nowym kościołem w Nowej Hucie. Po zakończeniu budowy stał się on największą parafią w Polsce w swoim czasie.

Ład przestrzenny i architektura Starej Nowej Huty

Architektura Nowej Huty stanowi przykład wyjątkowej harmonii i jednorodności, co jest rezultatem wizji głównego projektanta, Tadeusza Ptaszyckiego. Centrum tego obszaru jest zaprojektowane tak, aby odzwierciedlało najważniejsze cechy zarówno miasta idealnego, jak i ogrodu. Plac Centralny oraz pobliskie osiedla, a także różnorodne budynki, takie jak Centrum Administracyjne HTS, kina Świt i Światowid oraz teatr Ludowy, sprawiają, że architektura Nowej Huty jest nie tylko funkcjonalna, ale również estetyczna.

Obiekty w tej dzielnicy nawiązują do stylistyki renesansu, jak również modernizmu, co można zauważyć w takich budynkach jak bloki „szwedzki” oraz „francuski”. W okolicy Placu Centralnego wysokość zabudowy waha się od 4 do 5 kondygnacji, z umiejętnym zmniejszeniem się wysokości budynków w miarę oddalania się od serca dzielnicy, co doskonale ilustruje os. Sportowe, gdzie znajdują się już jedynie jednopiętrowe, czterorodzinne domy.

Stylistycznie, architektura „staromiejskiego” zespołu charakteryzuje się różnorodnością, odzwierciedlając osobliwości poszczególnych osiedli. Pomiędzy zabudowaniami Centrum a bardziej skromnymi domkami w peryferyjnych osiedlach, zbudowano trzykondygnacyjne bloki, które różnią się jedynie niewiele pod względem standardu mieszkań. Komentarze czasów, w których powstała Nowa Huta, podkreślały, że to miasto ma łączyć tradycję architektury Krakowa z industrialnym rozwojem, co można dostrzec w elementach takich jak loggie i krenelaże, które można spotkać w architekturze Wawelu oraz Sukiennic.

Inżynierowie planowali przestrzeń dla 100 tys. mieszkańców w kształcie trójkąta równoramiennego, zamkniętego przez al. Jana Pawła II i ulice: Bieńczycką, Kocmyrzowską, a także Bulwarową. Obszar na południowym wschodzie obejmuje osiedla Na Skarpie oraz Młodości. Niektóre ulice zachowały swój historyczny charakter, łącząc dawną drogę wiejską z nowoczesnością dzielnicy.

Między wytwórnią a obszarem mieszkalnym umiejscowiono strefę terenów rekreacyjno–sportowych o szerokości 1,2 km. Urbanistyka tego miejsca opiera się o promienisty układ, nawiązujący do koncepcji Haussmana oraz anglosaskich idei „jednostki sąsiedzkiej” czy miasta–ogrodu. Zasadnicze sektory, które tworzą strukturalne centra, zamieszkuje około 15 tys. ludzi i dzieli się je na mniejsze grupy, których ośrodkami są szkoły.

Centrum całego układu to starannie zaprojektowany pl. Centralny. Z tego miejsca zaczynają się cztery główne arterie, a obok al. Jana Pawła II znajdują się: al. Andersa, prowadząca w kierunku Bieńczyc, oraz al. Solidarności, która ponownie kieruje nas w stronę Huty. Szeroka na 50 metrów aleja Róż, jako jedna z nielicznych nie ma torowiska tramwajowego i prowadzi ku bramie stadionu K.S. Wanda, oddzielona od budynków szerokimi trawnikiem i drzewami.

Ulice w poszczególnych sektorach nie znalazły prostego odwzorowania z jednego na drugi, przez co układ jest symetryczny tylko w ograniczonym zakresie. Każdy sektor dzieli się na osiedla, z których każde liczy od dwóch do pięciu tysięcy mieszkańców, a każde z nich dysponuje własnymi szkołami, żłobkami i punktami usługowymi. Całościowa struktura przestrzenna dostosowuje wysokość zabudowy – peryferyjne osiedla są zbudowane głównie z niskich domów wolnostojących (np. osiedla Wandy, Willowe, Krakowiaków czy Sportowe), a kubatura budynków zwiększa się na miarę zbliżania do monumentalnego placu Centralnego.

Jednym z najnowszych osiągnięć jest sektor D, którego budowa rozpoczęła się w październiku 1956 roku. Chociaż te realizacje wyłamały się z wcześniejszego schematu socrealistycznego, nawiązywały do pierwotnej koncepcji koncentryczno–promienistej i znacząco ją kontynuowały. Nowa Huta zaczynałabym przyjmować bardziej rozproszoną, modernistyczną formułę zabudowy, jednak granice osiedla Handlowego przypominają zwarte pierzeje wokół placu Centralnego. Przeważa w nich niska zabudowa, częściowo ze względu na bliskość lotniska w Czyżynach. Wyjątkiem są wyższe budynki autorstwa Janusza Ingardena, zlokalizowane na os. Szklane Domy 1 i os. Centrum B 8, obok charakterystycznego budynku połączonego z pawilonem handlowym, znanym jako Bambo, w osiedlu Centrum D.

Neoklasycystyczna architektura budynków zlokalizowanych przy placu Centralnym, zaprojektowana przez Ingardenów, wyróżnia się precyzyjnym podziałem kompozycyjnym. Charakterystyczne dla tych obiektów są ryzalitowe flanki, boniowanie cokołów i podcienia budynków przylegających do placu. Zespół „staromiejski” w Nowej Hucie jest interesujący, lecz niekompletny. Ograniczenia finansowe oraz zmiany w statusie administracyjnym w okolicach 1955 roku spowodowały rezygnację z wielu planowanych budynków, w tym ratusza, który miał być ozdobiony monumentalną wieżą oraz szerokimi schodami.

Nie zrealizowano również zamierzonych obiektów kulturalnych, takich jak Dom Kultury, która miała być ostatecznym zamknięciem Placu Centralnego i jednocześnie otwarciem na planowany zbiornik wodny. W centralnym obszarze placu nie powstał również obelisk, a zaniechano dekoracji budynków rzeźbami i płaskorzeźbami. Architektura Nowej Huty miała bowiem pozostać wolna od pomników – stąd zamianę przewidzianych kamiennych okładzin na tynki prowizoryczne, dostosowane do budynków. Szczególnym walorem są starannie zaprojektowane detale takich obiektów jak kina, szkoły czy przedszkola autorstwa zespołu Mariana Sigmunda, które odznaczają się jakością wykonania oraz różnorodnością.

Na zakończenie, warto wspomnieć, że architektura sakralna w Nowej Hucie pojawiła się stosunkowo późno. W latach 1982–1995 zrealizowano kościół Matki Boskiej Częstochowskiej, a w latach 1996–2001 wybudowano kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa.” Choć nie uniknięto inwestycji w urbanistyce z lat 70. i 80., jak budowa dziesięciopiętrowego bloku z wielkiej płyty oraz Nowohuckiego Centrum Kultury, trwają prace nad zachowaniem unikalnej tożsamości Nowej Huty. Na szczególną uwagę zasługuje również zrealizowane mieszkalnictwo na os. Na Stoku, które wcale nie są zgodne z pomysłem urbanistyki Nowej Huty.

W okolicy Placu Centralnego, powstałe po 1988 roku Osiedle Centrum E przyciąga wzrok swoją kolorystyką oraz nowoczesnym stylem, który zdecydowanie odbiega od socrealistycznych norm panujących w okolicy.

Układ urbanistyczny „Starej Nowej Huty” w rejestrze zabytków Krakowa

W dniu 30 grudnia 2004 roku, na podstawie orzeczenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, układ urbanistyczny dzielnicy Nowa Huta w Krakowie został wpisany do rejestru zabytków miasta, pod numerem A-1132. Ta decyzja uznaje go za dobro kultury oraz reprezentatywny przykład urbanistyki socrealizmu w Polsce.

Ochronie podlega przede wszystkim kompleksowe rozplanowanie urbanistyczne, które obejmuje ulice, place, tereny zielone oraz ich układ, jak również formy i wymiary budynków. W skład ochrony wchodzi także wystrój wnętrz i elementy architektoniczno-krajobrazowe, a także komponowana zieleń.

Wpis do rejestru zabytków dotyczy również osi widokowej, prowadzącej od Alei Solidarności do Centrum Administracyjnego Huty im. T. Sendzimira. Elementami kończącymi tę kompozycję są dwa budynki Centrum Administracyjnego oraz plac.

Granice chronionego zabytku zostały zaznaczone na mapie, która stanowi integralną część podjętej decyzji. Szczegóły, w tym mapa oraz uzasadnienie, dostępne są na stronach biuletynu informacji publicznej miasta Krakowa.

Stara Nowa Huta dzisiaj

Po zakończeniu epoki PRL, Nowa Huta zaczęła przechodzić przez proces zapominania i zaniedbania swojej „starówki”. Wiele istotnych dla estetyki centrum budynków utraciło swoje charakterystyczne elementy, takie jak tralkowe balustrady, a stylowe latarnie, zdobiące okoliczne przestrzenie, zostały zastąpione nowoczesnymi odmianami. Ulice oraz place, które niegdyś mieniły się blaskiem granitowego bruku i cegły klinkierowej, teraz pokrywa asfalt lub betonowe kostki.

Zielone tereny rekreacyjne, które były istotnym elementem zaplanowanego socjalistycznego miasta, zaczęły ustępować miejsca parkingom. Doskonałym przykładem takiej degradacji jest Aleja Róż, z której od początku istnienia Nowej Huty wyłaniał się bukiet róż, a po 1989 roku prawie całkowicie pozbawiono ją kwiatów, przekształcając w pusty, kamienny plac parkingowy.

Pomimo tego, że urbanistyczny układ Nowej Huty figuruje w rejestrze zabytków oraz w studium kolorystycznym dla obiektów w tej okolicy, wiele wspólnot mieszkaniowych i spółdzielni przystępuje do remontów nie przestrzegając obowiązujących zasad. Proces docieplania budynków często prowadzi do zgubienia cennych tynków i interesujących detali architektonicznych – wiele z tych elementów jest rekonstruowanych w styropianie, co zniekształca oryginalne proporcje. Mimo ustalonych zasad dotyczących kolorystyki, wiele budynków w Nowej Hucie przyjmuje barwy, których nie miały w pierwotnej wersji.

Na szczęście mieszkańcy Nowej Huty wykazują duże zaangażowanie w walce o utrzymanie historycznego charakteru swojej dzielnicy oraz przywrócenie jej dawnej świetności. Miejsce to, niegdyś postrzegane jako siedziba starszego pokolenia, które nie miało lokalnej siły politycznej, staje się aktualnie centrum inicjatyw oddolnych oraz ulega zjawisku gentryfikacji. Ostatnie lata przyniosły szereg nowych przedsięwzięć oraz projektów, które nie tylko promują Nową Hutę, ale przede wszystkim wspierają i aktywizują lokalną społeczność. Oto niektóre z nich:

• Nowohuckie Laboratorium Dziedzictwa – działające od 1 stycznia 2020 r. w Ośrodku Kultury im. Cypriana Kamila Norwida, które koncentruje się na kulturze i przyrodzie Nowej Huty. Organizuje wydarzenia, cykle i projekty oraz prowadzi programy edukacyjne w duchu partycypacji, angażując lokalną społeczność i współpracując z wieloma partnerami. W jego strukturach działa także Pracownia Animacji Ekologicznej, która zajmuje się problematyką ochrony środowiska,
• Aleja Róż na nowo – projekt, który powstał na warsztatach partycypacyjnego przeprojektowania, ma na celu ponowne zazielenienie tej reprezentacyjnej części Alei Róż oraz przywrócenie jej rekreacyjnego charakteru. Projekt zyskał akceptację mieszkańców Krakowa, a jego realizacja została ujęta w budżecie obywatelskim na 2019 r.,
• Ogród różany rozproszony – inicjatywa mieszkańców podjęta w trybie lokalnym, mająca na celu upiększenie terenów zielonych wzdłuż Alei Róż, nawiązująca do historycznych nasadzeń, które według koncepcji Anny Ptaszyckiej miały wzbogacać architektoniczne założenia Nowej Huty,
• Szlak plenerowych rzeźb i instalacji nowohuckich – kulturelny szlak, który jest poświęcony licznych rzeźbom i instalacjom znajdującym się na obszarze Nowej Huty. W ramach tego projektu zorganizowano m.in. wystawę fotograficzną oraz stworzono dwujęzyczny przewodnik w formie folderu,
• Bulwar[t] Sztuki – letnia inicjatywa kulturalna organizowana przez Teatr Łaźnia Nowa, odbywająca się nad Zalewem Nowohuckim, oferująca mieszkańcom bezpłatny dostęp do licznych wydarzeń artystycznych, takich jak spektakle, koncerty, seanse filmowe, warsztaty twórcze czy potańcówki,
• Galeria Huta Sztuki – jedna z najmłodszych galerii w Krakowie, założona 16 października 2018 r., w której można zobaczyć prace krakowskich artystów z lat 50., 60. i 70. XX wieku, w tym dzieła członków tzw. Grupy Nowohuckiej.

Prawdy i mity

W kontekście budowy socjalistycznego osiedla obok Krakowa oraz towarzyszącej tej inwestycji kontrowersyjnej propagandy, pojawiło się wiele fałszywych informacji na temat Nowej Huty. Poniżej przedstawione są dwa z bardziej rozpowszechnionych mitów.

Mit zanieczyszczenia powietrza

Nową Hutę obwiniano za kiepską jakość powietrza w Starym Krakowie, a także za szaroskalne kamienice oraz brudny śnieg. Odpowiedzialność za ten niekorzystny stan rzeczy spoczywa jednak głównie na systemie grzewczym wykorzystywanym przez mieszkańców historycznej części Krakowa. Aż 60% związków przyczyniających się do zanieczyszczenia atmosfery w Krakowie powstaje w prywatnych piecach centralnego ogrzewania, w których spala się różnorodne materiały, w tym odpady i węgiel.

Przemysł odpowiada tylko za 10% złego stanu powietrza, podczas gdy ruch samochodowy generuje 30% zanieczyszczeń. Nowa Huta, dzięki swojemu dobrze przewietrzanemu układowi urbanistycznemu i dużej ilości terenów zielonych, a także funkcjonowaniu na bazie elektrociepłowni, przyczynia się do poprawy jakości powietrza w Krakowie.

Analizując kierunki wiatru w Krakowie, widać, że dominujący kierunek to zachodni, co oznacza, że emisje z kombinatu metalurgicznego są kierowane głównie w stronę wschodnią, a ich wpływ na najbardziej zurbanizowane obszary miasta jest ograniczony. To właśnie dzięki dominującemu wiatrowi, można powiedzieć, że Stary Kraków, w pewnym sensie, „podtruwa” Nową Hutę.

Mit najniebezpieczniejszej dzielnicy

Nowa Huta ma w oczach wielu mieszkańców Krakowa reputację najbardziej niebezpiecznej dzielnicy. Jednak analizy i statystyki policyjne pokazują, że takie przekonania są jedynie stereotypem. Jak zauważa się w jednym z badań zawartych w materiałach źródłowych, „wyobrażenia i wiedza o przestępczości są kształtowane przez media”. Największą liczbę rozbojów odnotowuje Stare Miasto, co czyni je najniebezpieczniejszym obszarem w mieście, podczas gdy Nowa Huta okazuje się być jednym z najbezpieczniejszych miejsc.

Historia pozostałych obszarów Nowej Huty

W roku 1952 miało miejsce uruchomienie linii tramwajowej, która połączyła Rondo Mogilskie z Kombinatem (linia nr 5). Następnie, 22 lipca 1954 roku odbyła się uroczystość, podczas której zainaugurowano działalność Kombinatu, nadanego imienia Włodzimierza Lenina.

Do realizacji nowego miasta włączono również tereny pól znajdujących się we wsi Pleszów oraz Krzesławic. W kolejnych latach, tj. w latach 60. XX wieku, miała miejsce intensywna zabudowa obszaru wsi Bieńczyce, a także rozwój infrastruktury drogowej oraz sieci tramwajowej. Kontynuowano również budowę nowoczesnego zakładu przemysłowego, w tym walcowni oraz dodatkowych pieców wielkich.

W następnych latach, a dokładniej w latach 70., zabudowa wielkopłytowa rozprzestrzeniła się aż do Mistrzejowic. Kombinat w tym czasie dysponował pięcioma piecami, a jego roczna produkcja stali wynosiła około 7 milionów ton. Dodatkowo na terenie zakładu powstała cementownia.

Jednakże w latach 80. XX wieku, w wyniku kryzysu gospodarczego, tempo rozwoju tej części Nowej Huty znacznie osłabło.

Miejscowości i obiekty istniejące już przed 1949

Teren, na którym obecnie znajduje się Nowa Huta, ma bogatą historię, sięgającą czasów neolitu. Odkrycia archeologiczne potwierdzają istnienie osadnictwa już w kulturze ceramiki wstęgowej rytej, datowanej na około 4500-4000 lat p.n.e. W tym rejonie archeolodzy odkryli również znaczną osadę celtycką oraz jeden z większych ośrodków garncarskich w Europie z czasów rzymskich, a także najstarszą na polskich terenach osadę Słowian.

Kopiec Wandy, legendarnie utożsamiany z mogiłą córki założyciela Krakowa, Kraka, stanowi prawdziwy skarb lokalizacji. W średniowieczu obszar ten był miejscem wielu wsi, którym przewodziły rody takie jak Gryfitowie, reprezentowani przez Branic oraz Ruszczy, a także Odrowążowie, gdyż biskup Iwo Odrowąż fundował klasztor w Mogile. W późniejszych czasach w tym rejonie posiadały dobra takie rodziny jak Wierzynkowie, Wodziccy czy Czartoryscy, co doprowadziło do powstania wielu dworów, pałaców i obiektów sakralnych.

Dzięki temu, że wschodnia granica Nowej Huty zbiega się z dawną granicą austriacko-rosyjską, znajdują się tu liczne forty oraz jedno z najstarszych lotnisk w Europie, które obecnie mieści Muzeum Lotnictwa Polskiego zlokalizowane w Czyżynach.

Miejscowości

• Beszcz,
• Bieńczyce,
• Błonie,
• Branice,
• Chałupki,
• Chałupki Górne,
• Cło,
• Czyżyny,
• Dłubnia,
• Dziekanowice,
• Grębałów,
• Górka Kościelnicka,
• Holendry,
• Kantorowice,
• Kopaniny,
• Kościelniki,
• Krzesławice,
• Kujawy,
• Lubocza,
• Lesisko,
• Łęg,
• Łuczanowice,
• Mogiła,
• Nowa Wieś,
• Piekiełko,
• Pleszów,
• Pod Cłem,
• Przylasek Rusiecki,
• Przylasek Wyciąski,
• Ruszcza,
• Stryjów,
• Wadów,
• Węgrzynowice,
• Wola Rusiecka,
• Wolica,
• Wróżenice,
• Wyciąże,
• Zesławice.

Pałace i dworki

• Dworek Jana Matejki w Krzesławicach,
• Dwór obronny-lamus w Branicach,
• Dwór Badenich w Branicach,
• Pałac Wodzickich w Kościelnikach,
• Pałac Kirchmajerów w Pleszowie,
• Dwór Mycielskich w Łuczanowicach (razem z dawnym zborem kalwińskim),
• Dwór Badenich w Wadowie,
• Dwór Popielów w Ruszczy,
• Dwór w Bieńczycach,
• Dwór oficjalistów klasztornych w Mogile,
• Willa Rogozińskich w Mogile,
• Pozostałości zameczku myśliwskiego „Na Ochodzy” w Wolicy.

Forty i obiekty wojskowe

• Fort 48 „Batowice”,
• Fort Mistrzejowice,
• Fort Dłubnia,
• Fort Krzesławice,
• Fort Grębałów,
• Fort Mogiła,
• Dawne austriackie lotnisko w Czyżynach (obecnie Muzeum Lotnictwa),
• Schron amunicyjny „Mogiła”,
• Schron amunicyjny „Dłubnia”.

Budowle sakralne

• kościół Matki Boskiej Wniebowziętej i św. Wacława oraz Opactwo oo. Cystersów w Mogile,
• kościół Narodzenia Pańskiego i św. Bartłomieja Apostoła w Mogile,
• kościół św. Grzegorza Wielkiego w Ruszczy,
• kościół św. Wincentego i Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Pleszowie,
• kościół Wszystkich Świętych w Górce Kościelnickiej,
• kościół św. Jana Chrzciciela i Matki Boskiej Szkaplerznej w Krzesławicach,
• kościół św. Judy Tadeusza w Czyżynach,
• kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej w Lasku Mogilskim,
• kaplica Matki Bożej przy ul. Mycielskiego 11 w Łuczanowicach,
• kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa przy ul. Lubockiej 52, w Luboczy.

Kopce i cmentarze

• Kopiec Wandy,
• Cmentarz Ewangelicki z kopcem-grobowcem w Łuczanowicach,
• Cmentarz parafialny w Mogile,
• Cmentarz wojenny nr 390 – Mogiła, z czasów I wojny światowej,
• Cmentarz wojenny nr 393 – Górka Kościelnicka, z czasów I wojny światowej.

Sport i rekreacja

w Nowej Hucie sport i rekreacja odgrywają kluczową rolę w życiu mieszkańców, oferując różnorodne tereny do aktywnego spędzania czasu. Liczne parki, zbiorniki wodne oraz inne obiekty sprzyjają nie tylko relaksowi, ale także uprawianiu sportów. Zalew Nowohucki i Park nad Zalewem to jedno z ulubionych miejsc, które oferuje możliwość spacerów, jazdy na rowerze czy wędkowania.

Tereny rekreacyjne

• Zalew Zesławicki,
• Łąki Nowohuckie,
• Park Lotników Polskich,
• Ogród Doświadczeń,
• Park Ratuszowy w Krakowie,
• Park Szwedzki w Krakowie,
• Przylasek Rusiecki,
• Planty Bieńczyckie,
• Planty Mistrzejowickie,
• Park Tysiąclecia (Kraków),
• Park Zielony Jar,
• Fort 48 „Batowice”,
• Fort pancerny pomocniczy 48a „Mistrzejowice”,
• Fort 49 „Krzesławice”,
• Park Wiśniowy Sad,
• Park im. Stefana Żeromskiego,
• Park gen. pil. Stanisława Skalskiego,
• Park w Łuczanowicach,
• Park Wadów,
• Park przy ulicy Klasztornej,
• Błonia mogilskie,
• Lasek Krzesławicki,
• Lasek Mogilski,
• Lasek Łęgowski,
• Basen OSiR Krakowianka.

Kluby sportowe na terenie dzielnicy

• UKS Sparta Volleyball Kraków,
• Hutnik Nowa Huta,
• Wanda Kraków,
• Krakus Nowa Huta Kraków,
• Sparta Nowa Huta Kraków,
• Grębałowianka Kraków,
• Polonia Kraków,
• PKS Albertus Kraków,
• Nowa Huta Rugby Klub Kraków,
• AKS Czyżyny,
• Zjednoczeni Złomex Branice,
• LKS Błyskawica Wyciąże,
• SKS Kusy Kraków,
• Centrum Rozwoju Com-Com Zone,
• UKS Grot Judo Kraków,
• AZS AWF Kraków,
• Yacht Klub Polski Kraków (d. Yacht Klub Budowlani),
• OKS Zgodzianka Nowa Huta.

Kultura

Nowa Huta w literaturze

Nowa Huta, będąca jednym z ciekawszych tematów literackich, została uwieczniona w różnych formach pisarskich. Spośród wielu dzieł szczególnie wyróżniają się:

• „Poemat dla dorosłych” Adama Ważyka, który ukazał się w 1955 roku,
• „To też jest prawda o Nowej Hucie” – reportaż stworzony przez Ryszarda Kapuścińskiego, opublikowany 30 września 1955 roku,
• Renata Radłowska, autorka nowohuckiej telenoweli, wydanej przez Wydawnictwo „Czarne”, ISBN 978-83-7536-053-0,
• Juliusz Strachota z dziełem zatytułowanym „Zakłady Nowego Człowieka”,
• Katarzyna Zechenter, która w swoim artykule „Evolving Narratives in Post-War Polish Literature: The Case of Nowa Huta (1950–2005)” publikowanym w The Slavonic and East European Review, Vol. 85, No. 4 (Oct., 2007), pp. 658-683, opisuje ewolucję narracji literackich związanych z tym miejscem,
• Hanna Sokołowska z tytułami „Kosa czyli ballada kryminalna o Nowej Hucie” oraz „Koty czyli złap mnie w Nowej Hucie”,
• Adam Miklasz z książką „Ostatni Mecz” z 2012 roku,
• Paweł Majka jako autor „Dzielnicy Obiecanej” – pierwszej polskiej powieści osadzonej w uniwersum Metro 2033,
• Elżbieta Łapczyńska autorka „Bestiariusza nowohuckiego”, wydanego przez Biuro Literackie w 2020 roku.

Filmy nakręcone w Nowej Hucie

Pełnometrażowe

W Nowej Hucie kręcono także wiele filmów, które wpisały się w kanon polskiej kinematografii. Wśród nich można wymienić:

• „Człowiek z marmuru” w reżyserii Andrzeja Wajdy,
• „Pamięć” Kazimierza Karabasza,
• „Zagubione uczucia” Jerzego Zarzyckiego,
• „Przeprowadzka” Jerzego Gruzy,
• „Bracia Karamazow” w reżyserii Petra Zelenki,
• „Vinci” Juliusza Machulskiego – fragment.

Średniometrażowe

Filmowa twórczość Nowej Huty obejmuje również produkcje średniometrażowe, takie jak:

• „Na środku czerwonego morza” Agnieszki Dzieduszyckiej,
• „Orkiestra dęta” Jerzego Ridana,
• „Miasto gniewu i nadziei” Tomasza Klimczaka,
• „Kapelan” Tomasza Klimczaka,
• „Zabierz mnie stąd” Igora Mołodeckiego,
• „Szczęściarze” Tomasza Wolskiego,
• „Rouge Nowa Huta” Blandine Huk i Frederica Cousseau,
• „Plan” Słowomira Pstronga,
• „Miasto bez Boga” Jerzego Petryckiego,
• „Labirynt pamięci” Marcina Kapronia,
• „Good morning Lenin” Konrada Szołajskiego.

Krótkometrażowe

Warto również wspomnieć o produkcjach krótkometrażowych:

• „Nic nowego” Krzysztofa Klimca,
• „Boks dla vip-ów” Krzysztofa Klimca,
• „Droga zmian” Jacka Malkiewicza,
• „Triada nowohucka” Anny Palkiewicz,
• „Wiesław” Marka Marlikowskiego,
• „Romni znaczy dziewczyna” Małgorzaty Kulisiewicz,
• „O Nowej to Hucie legenda” Darii Woszek,
• „Kierunek – Nowa Huta!” Andrzeja Munka.

Nowohuckie grupy muzyczne

Muzyczny krajobraz Nowej Huty również jest interesujący, z takimi grupami jak:

• WU-HAE,
• Yez Yez Yo.

Kabarety

W kontekście kabaretów warto wspomnieć o:

• Formacji Chatelet.

Coroczne imprezy plenerowe

W Nowej Hucie odbywa się wiele corocznych imprez plenerowych, które przyciągają mieszkańców oraz turystów, w tym:

• Dni Nowej Huty,
• Strawa pod Kopcem Wandy,
• Nowohucki Festiwal Filmowy,
• Tu gdzie śpiewał Jan Kiepura… – przystanek Kraków.

Osoby związane z Nową Hutą

Na liście postaci związanych z Nową Hutą znajdą się tylko te, które mają swoje biografie na Wikipedii. Poniżej przedstawiamy osoby, które z różnych powodów wpisały się w historię tej dzielnicy.

• Jerzy Ridan,
• Piotr Ożański,
• Józef Szajna,
• Marian Sigmund,
• Jerzy Fedorowicz,
• Sławomir Shuty,
• Marcin Wasilewski,
• Mariusz Ziółko,
• Bartosz Ziółko,
• Marcin Cabaj,
• Adam Grzanka,
• Lidia Jazgar,
• Adam Małczyk,
• Maciej Miezian,
• Michał Pazdan,
• Ireneusz Raś,
• Tomasz Fornal.

Wśród architektów, którzy przyczynili się do rozwoju Nowej Huty, znajdują się:

• Witold Cęckiewicz,
• Janusz Ingarden,
• Stanisław Juchnowicz,
• Tadeusz Ptaszycki.

Na koniec, lista fotografów uwieczniających życie w Nowej Hucie:

• Adam Gryczyński,
• Roman Wesołowski,
• Wiktor Pental.

---

Oceń: Nowa Huta (Kraków)

---