Nagrobek Kazimierza IV Jagiellończyka

---

Historia

Kaplica Świętokrzyska została wzniesiona w latach 1467–1477 jako efekt fundacji króla Kazimierza Jagiellończyka oraz jego żony Elżbiety. To miejsce miało pełnić funkcję pochówku dla pary królewskiej. Kaplica charakteryzowała się bogatym wyposażeniem, w tym ołtarzami Świętej Trójcy i Matki Boskiej Bolesnej, a także królewskimi stallami. Monarszy charakter tej świątyni potwierdzają nagrobki króla i królowej, choć nagrobek królowej niestety nie zachował się do dzisiaj.

Kazimierz Jagiellończyk zmarł 7 czerwca 1492 roku. Fundatorką jego nagrobka była prawdopodobnie Elżbieta Rakuszanka, co jest udokumentowane w passusie kroniki Macieja z Miechowa, który relacjonuje uroczystości pogrzebowe króla. Warto zaznaczyć, że analogicznie, jak w przypadku innych monarchów (z wyjątkiem Kazimierza Wielkiego), nagrobek pełni rolę kenotafium, co oznacza, że ciało Kazimierza Jagiellończyka nie znajduje się w samym nagrobku, lecz jest pochowane pod posadzką kaplicy.

Realizację nagrobka podjęli Wit Stwosz oraz Jörg Huber z Passawy, którzy umieścili swoje sygnatury na tym dziele. Nagrobek był kilkakrotnie odnawiany, a ostatnia renowacja miała miejsce w 2005 roku, kiedy to przywrócono wiele detali, w tym kwiatony.

Wygląd

Nagrobek Kazimierza IV Jagiellończyka prezentuje się w formie tumby, która jest imponująco zwieńczona ogromnym baldachimem wspartym na ośmiu solidnych kolumnach. Całość została umiejscowiona w osi wschód-zachód, co skutkuje tym, że rzeźbiarskie detale są widoczne jedynie z dwóch boków tumby. Do jej wykonania zastosowano kilka rodzajów czerwonego marmuru salzburskiego, co nadaje jej wyjątkowy i elegancki charakter.

Płyta wierzchnia

Na górnej płycie, której krawędzie są pryzmatycznie ścięte, spoczywa postać króla Kazimierza w naturalnej wielkości. Mimo że figura jest osadzona głęboko w marmurowym bloku, jej górne elementy reliefu osiągają tę samą wysokość, co sprawia, że układ przedstawienia daje wrażenie pełnoplastyczności. Można dostrzec bogatą trójwymiarowość w niektórych detalach.

Postać zmarłego zdradza dynamiczny ruch, który podkreślają szaty skrywające jego ciało, co sprawia, że sama sylwetka króla nie jest w pełni czytelna. Jest on przedstawiony leżąco, z lekko uniesionym prawym kolanem, co sugeruje kontrapost.

Głowa monarchi spoczywa na poduszce, jest lekko odchylona w tył i na lewo, co wyraźnie uwydatnia zarys ścięgien i skóry szyi. W obliczu zmarłego można zauważyć głęboki naturalizm. Wyraz twarzy monarchi, z szeroko otwartymi, zmęczonymi oczami i zaciśniętymi ustami, odzwierciedla jego sędziwy wiek i cierpienie. Ręce, okryte rękawiczkami, świadczą o starannej analizie anatomicznej, typowej dla rzeźb Ołtarza Mariackiego.

Król nosi pełne stroju koronacyjnego z godnością, a insygnia w szczegółach odwzorowują autentyczny wygląd. Kamienie szlachetne zdobiące koronę są misternie przedstawione, a szczyt korony dekorują liście ostów. Berło jest w kształcie laski zwieńczonej misternym kwiatonem, natomiast jabłko nie posiada do dziś krzyżyka.

Na szyi króla widoczny jest gęsto marszczony humerał, a alba opada swobodnie ku stopom, tworząc zawirowania w dolnych częściach draperii. Fragment ozdobnej stuły również przylega do alby. Całkowita figura jest okryta masywną kapą, która stanowi istotny element kompozycji. Całość zdobi wirtuozeria wykonania, uwzględniająca elementy imitujące kamienie szlachetne i perły w bogato zdobionej strukturze. Z przodu alby znajduje się kolista zapona z reliefem nagiej postaci rodzącej kobiety, którą otaczają motywy liści.

U stóp zmarłego, po obu stronach, umieszczono dwa lwy, które pełnią rolę herbów herbowych. Te majestatyczne postacie charakteryzują się mocno wygiętymi tułowiami i wspierają się na skrzyżowanych łapach, co nadaje im taneczny ruch. Ich korony oraz hełmy dopełniają heraldycznego wyrazu, a paszcze lwów są widoczne spod ochronnych przyłbic. Przednie łapy podtrzymują herb Polski oraz herb Habsburgów, z którego wywodziła się Elżbieta. Lew z lewej strony nosi w łapie miecz koronacyjny.

Postać króla spoczywa na wypukłym, trójbocznym cokole, który jest częściowo zakryty albą i przylega do krawędzi płyty. Na cokole widoczny jest herb Jagiellonów oraz sygnatura EIT STVOS z gmerkiem.

Boki tumby

Strony tumby składają się z czterech prostokątnych płyt, z których trzy tworzą boki, a jedna przód. Płyty te mają zagłębienia o perspektywicznie zawężających się ściankach. Wewnątrz umieszczono pełnoplastyczne pary płaczków, z których każda trzyma herby Polski oraz jej ziem. Nad głowami figur umieszczono baldachimy, nawiązujące do późnogotyckich portali z oślą grzbietami. Dodatkowo zauważalne są drobne motywy architektoniczne, takie jak wimpergi czy listki ostów i akantu.

Na czołowej płycie płaczkowie przyjmują nienaturalną pozycję, klęcząc i trzymając herb Polski. Pierwszy z nich, zwrócony do herbu, ma głowę odrzuconą, a drugi klęczy w pozie odwrotnej, z twarzą z profilu. Ich oblicza zostały dokładnie skonstruowane, z uwzględnieniem emocji, anatomicznych detali oraz wyrazu twarzy. Ubrania płaczków są luźne, z dużymi kołnierzami, a ich nakrycia głowy wskazują na różnice społeczne – piuska duchownego i turban możnowładcy.

W ozdobnej arkadzie, między płaczkami, znajduje się nietoperz z rozłożonymi skrzydłami, a po bokach gości dwóch małych sokołów. W lewym polu dłuższego boku płaczkowie trzymają herb Litwy – Pogoń, którego przedstawienia cechują silne emocje. Widać jak jeden z nich chwytając się za głowę, przeżywa rozgoryczenie, drugi zaś, w rycerskim stroju, zbrojony w zbroję norymberską, przejawia ból.

Na ostatnim polu przedstawiony jest herb Kujaw. Obie postacie zdradzają poruszenie: mężczyzna z lewej strony targa włosy, a drugi, w chłopskiej sukmanie, pokazując bezradność, opada kolanem z opuszczoną ręką.

Baldachim

Baldachim posiada trzy przęsła. Kolumny, które go podtrzymują, są symetrycznie rozmieszczone wzdłuż boków tumby i są podzielone na bazy, trzon i misternie rzeźbione kapitele. Każda kolumna jest inna, zarówno w formie, jak i w detalu. Zwieńczenie baldachimu jest dekorowane nawiązaniami do późnogotyckiej architektury z roślinnymi motywami, a zwieńczeniem są niegdyś pełnoplastyczne figury Chrystusa, Marii i Świętych, zamienione później na neogotyckie kwiatony. Na podniebieniu baldachimu widnieje sklepienie krzywobieżne.

Na kapitelach przedstawiony został cykl figuralny, ilustrujący epizody ze Starego i Nowego Testamentu. Cykl ten zaczyna się od północno-wschodniego kapitelu i składa się z miniatur rzeźbiarskich o różnorodnej głębokości reliefu. Wśród przedstawianych scen znajdują się:

• 1 kapitel – Stworzenie świata – Bóg formuje świat w kształcie kuli, wręczając Chrystusowi krzyż, zapowiadając Odkupienie, a Archanioł Michał przebija szatana.
• 2 kapitel – Święta Trójca ukazuje trzy anioły w ruchu.
• 3 kapitel – Samson staje w walce z lwem, a Dawid pokonuje Goliata, co ukazuje silny napięcie w postaciach.
• 4 kapitel – Przymierze Boga z Noem oraz jego opilstwo, motyw refleksji nad władzą.
• 5 kapitel – Zwiastowanie Joachimowi, postać w bogatym stroju klęczy.,
• 6 kapitel – Zwiastowanie Marii, kiedy Maryja w głębokiej modlitwie dostrzega Archanioła Gabriela.
• 7 kapitel – Boże Narodzenie, zawierające Pietę z widocznym ciężarem emocjonalnym.
• 8 kapitel – Sąd Ostateczny, gdzie Chrystus błogosławi zbawionych i odtrąca grzeszników.

Analiza

Analizując nagrobek Kazimierza IV Jagiellończyka, można dostrzec jego różnorodność formalno-genetyczną. Całość formy nagrobka wyraźnie nawiązuje do starszych obiektów znajdujących się w katedrze, takich jak grobowce Władysława Łokietka, w których szczególną rolę odgrywa motyw par płaczków, oraz Kazimierza Wielkiego, w którym użyto marmuru jako materiału konstrukcyjno-rzeźbiarskiego. Dodatkowo, intrygujący jest program heraldyczny, który odnosi się do Władysława Jagiełły.

Postać Kazimierza Jagiellończyka ukazana na nagrobku przedstawia jeden z najstarszych typów ikonograficznych, jakim jest król w roli kapłana. Niewątpliwie, wizerunek cesarza Fryderyka III Habsburga, umieszczony na monumentalnym nagrobku stworzonym przez Mikołaja z Lejdy, miał znaczący wpływ na kształt przedstawienia w wawelskiej katedrze. Tradycja łączenia postaci ludzkich z herbami, obecna w tym dziele, sięga bawarskich tradycji artystycznych, w tym prac Hansa Heidera i Wolfganga Leba.

Ekspresja twarzy oraz strój płaczków odzwierciedlają również niektóre rzeźby z Ołtarza Mariackiego. Z kolei figuralne kapitele nagrobka mają swoje korzenie w romańskiej rzeźbie, a w XV wieku ich formy są często inspiracją dla architektury w malarstwie niderlandzkim, gdzie widoczna jest fascynacja romanizmem, stanowiąca alternatywę dla renesansowych odniesień do sztuki antycznej.

Połączenie różnych narracji w harmonijną kompozycję, wyraźnie zauważalne w kilku kapitelach, może być interpretowane jako odniesienie do symultanicznej kompozycji, znanej szczególnie w malarstwie niderlandzkim, niemieckim oraz pomorskim.

Dyskusyjny pozostaje wkład Jörga Hubera, który umieścił swoją sygnaturę – IORIG HUBER VON IV – na tarczy Goliata. Mimo że Wita Stwosz jest twórcą całej koncepcji oraz wykonawcą większej części nagrobka, to działalność Jörga Hubera ograniczała się do częściowego wykonania baldachimu oraz kilku kapiteli. Różnice w realizacji plastycznego detalu mogą tłumaczyć tę sytuację.

Interpretacja

Postacie płaczków na nagrobku reprezentują różne grupy społeczne oraz stanowe, do których zaliczają się: duchowni (z możnowładztwa), rycerstwo (szlachta), mieszczaństwo oraz chłopstwo. Obraz ten dostarcza wizualnej ilustracji ówczesnego Królestwa Polskiego jako monarchii stanowej. Kazimierz Jagiellończyk, przedstawiony w pełnym majestacie, jest drugim najstarszym władcą ukazanym w sakralnym stroju koronacyjnym. Symbolika królewskiej suwerenności oraz jej godności wyraża się w insygniach koronacyjnych, które towarzyszą władzy.

Również znaczenie symboliczne ma przedstawienie rodzącej kobiety, umieszczone na zaponie, która w średniowieczu symbolizowała Ziemię, Naturę oraz płodność. To przedstawienie można interpretować jako narodziny duszy króla w nowym, niebańskim wymiarze, co z kolei odzwierciedla wyznanie wiary monarchii w życie wieczne. Skłon głowy i spojrzenie w stronę sklepienia niebieskiego podkreślają tę wiarę, tworząc podniebienie baldachimu.

Na kapitelach zamieszczono trzynaście scen, które stanowią ilustrację chrześcijańskiego wątku eschatologicznego. Wysłany przez Boga Ojca plan od Stworzenia dąży do ocalenia ludzkości przed wiecznym potępieniem oraz szatanem (1. i 2. kapitel). Proroctwa zbawczej misji odnajdujemy w czynach mężów Starego Testamentu, takich jak Dawid i Samson (3. kapitel), a także w przymierzu Boga ze sprawiedliwymi i ich dobrymi uczynkami (4. kapitel). Interesującym aspektem jest wolność Marii – Rodzicielki Boga od grzechu pierworodnego oraz wejście Chrystusa w ród ludzki (kapitele 5 i 6). Maryja pełni rolę pośredniczki przez swój udział w Męce Zbawiciela i Odkupieniu (7. kapitel), co prowadzi do Sąd Bożego nad ludzkością (8. kapitel).

Można to odczytywać jako odniesienie do XV-wiecznej książki „Speculum humanae salvationis”, która porusza temat zgodności oraz prawdziwości Starego i Nowego Testamentu poprzez typologiczny związek wydarzeń w obu księgach.

Nagrobek odzwierciedla także syntezę dogmatów chrześcijańskich, reflekrönujący aktualne kierunki polityczne oraz naukowe Kościoła, a jednocześnie oddaje hołd humanizmowi, symbolizowanemu przez postać rodzącej kobiety. Elementem nawiązania do antyku jest natomiast przedstawienie człowieka w czterech typach temperamentów, zdefiniowanych przez Hipokratesa — flegmatyka, sangwinika, choleryka i melancholika. Ludzkie temperamenty są ilustrowane przez poszczególne pary płaczków oraz zamieszczone na nagrobku zwierzęta.

Bogactwo idei zawartych w tej kompozycji stanowi efekt gruntownej erudycji oraz biegłości w teologii i humanizmie dworu królewskiego, a także środowiska katedralnego w Wawelu. Kazimierz Jagiellończyk wraz z żoną Elżbietą oraz połączone z nimi osobowości, takie jak Stwosz, mieli wpływ na powstanie tego niezwykłego dzieła. Umiejętne dostosowanie formy do funkcji, siła artystycznego wyrazu rzeźbiarza oraz koncepcje zleceniodawców skutkowały tym, że nagrobek Jagiellończyka stał się dziełem o bogatej i wielowymiarowej wymowie.

---

Oceń: Nagrobek Kazimierza IV Jagiellończyka

---