Wawel

---

Etymologia

Na temat pochodzenia nazwy tego wzgórza istnieje wiele hipotez. Najstarsze z nich sugerują, że mogło ono nosić nazwę wądół, wąwał, wąwel, co miało związek z charakterystycznymi dla tego obszaru wapieniami krasowymi oraz obecnością licznych jaskini, takich jak Smocza Jama. Istnieją również odniesienia do Kroniki wielkopolskiej, w której pojawia się teoria, że słowo Wawel pochodzi od Wøwel, co pierwotnie mogło brzmieć Bøbel. W wyniku tego niektórzy badacze rekonstruują wspomniane brzmienie jako „wąwel” z nosowym „o”, co łączy się z terminami takimi jak wąwóz czy wądół. Jednakże jest to kontrowersyjna interpretacja, gdyż logiczny związek między nazwą a geologiczną strukturą wzgórza nie jest wystarczająco jasny.

Kolejna, równie interesująca teoria z Kroniki wielkopolskiej sugeruje, że nazwa Wawel mogła określać powiększoną tarczycę spowodowaną niedoborem jodu w wodzie. Inna interpretacja zakłada, że termin „wąwel” mógł oznaczać „wyniosłość wśród mokradeł”, co odnosi się do obszarów otaczających wzgórze. Słowo „wą” odpowiadałoby współczesnemu „w”, z kolei „wel” oznaczałoby wilgoć lub wodę, co stawia wzgórze jako miejsce usytuowane w wodzie. Stanisław Rospond idzie dalej, twierdząc, że „wąwel” odnosi się do grądów, mówiąc o „wyniosłym i suchym miejscu wśród błotnistych łąk”, co wyraża etymologicznie formy prasłowiańskie, takie jak *vъlь.

W kontekście etymologii można również zauważyć, że niektóre miejscowości, takie jak Wąwelnica czy Wąwolnica, są blisko związane z „Wąwel”, niemniej jednak nie wyjaśniają one, w jaki sposób doszło do fonetycznej zmiany „ą” na „a”. Jan Długosz wspomina o Wąwolnicy jako Wanwelnycza, a wcześniejsze zapisy (np. z lat 1325-1327, 1377) wskazują na różne formy, takie jak Wanvelnitia, co sugeruje rozwój fonetyczny tej nazwy w czasie.

Nie można również pominąć teorii, która odnosi etymologię Wawelu do bałto-słowiańskich korzeni, gdzie różnorodne rdzenie, takie jak au, av, va, avr, var, vavr, babr były w jakiś sposób związane z rosyjskim varъ czy polskim wał. Mikołaj Akielewicz wspomina o wsi Wawr oraz o Wawer, co prowadzi do różnych form „Wąwel” czy „Wawel”, interpretując je jako miejsce obwarowane.

Na koniec warto zaznaczyć, że istnieje również teoria mówiąca o pochodzeniu nazwy Wawel od Babel, związanego z greckim Βαβέλ (Vavél) oraz średniowieczną formą Вавилонъ, co nawiązuje do współczesnych nazw, takich jak Wawilon w języku rosyjskim, a także licznych oboczności m.in. greckiej beta.

Historia

Wawel do połowy XI wieku

Badania archeologiczne wykazują, że na Wawelu osadnictwo sięga aż do środkowego paleolitu, co datuje się na okres około 100 tysięcy lat p.n.e. Z racji swojego strategicznego położenia na skrzyżowaniu szlaków handlowych, miejscowość ta szybko zaczęła się rozwijać. Możliwe, że był to jeden z kluczowych ośrodków władzy plemienia Wiślan, którego organizacja państwowa kształtowała się na przełomie VIII i IX wieku. Wspomniani w tym kontekście legendarnych władców, Krak i Wanda, zostali opisani przez XIII-wiecznego kronikarza Wincentego Kadłubka. W X wieku tereny Wiślan, a w tym Kraków, zostały włączone w granice powstającego państwa polskiego.

Na przełomie epok, zanim powstały znane nam kościoły św. Jerzego oraz św. Michała (obecna jednostka osadnicza jerzycko-michalska), na wzgórzu mogły istnieć miejsca pogańskiego kultu słowiańskiego. W roku 1000 utworzono biskupstwo krakowskie, co zapoczątkowało budowę katedry, która miała stać się siedzibą biskupa. Budowla ta powstała po zakończeniu konfliktów z cesarstwem, co datuje się na około lata 20 XI wieku. Ze względu na zachowane jedynie minimalne pozostałości pierwszej katedry, czasami nazywanej „Chrobrowską”, jej wygląd pozostaje niejasny. W przeszłości, aż do lat 80., relikty kościoła św. Gereona były mylnie utożsamiane z tą pierwszą katedrą, ale nowsze badania tej tezy nie potwierdzają. Wprawdzie istnieją różnice zdań co do katastrofy budowli – przypuszcza się, że jej zniszczenie miało związek z najazdem księcia Brzetysława I w latach 40 XI wieku lub mogło wynikać z pożaru w latach 80.

Na tym wzgórzu istniały również inne konstrukcje. Przykładowo, najstarsze szczątki budowli drewnianych z IX wieku oraz kamiennych z przełomu X i XI wieku przetrwały do dziś. Zachowane pozostałości przedromańskich budowli murowanych to:

• Rotunda Najświętszej Marii Panny z przełomu X i XI wieku,
• kościół św. Jerzego, który był wielokrotnie przebudowywany,
• rotunda przy bastionie Władysława IV, być może pełniąca funkcję baptysterium,
• czworokątna konstrukcja z korytarzykiem z przełomu X i XI wieku, mogąca być grobowcem,
• indeterminate co do przeznaczenia, rotunda B z dwiema absydami.

Romanizm (poł. XI w. – pocz. XII w.)

Na przełomie lat 1038 i 1039 Kazimierz Odnowiciel przybył do Polski, co zazwyczaj uznaje się za moment, w którym Kraków stał się siedzibą królewskiej władzy i stolicą świeżo powstałego państwa. Pod koniec XI wieku rozpoczęto budowę drugiej katedry, znanej jako „Hermanowska”, która powstała najprawdopodobniej dzięki fundacji Władysława Hermana. Uroczyste poświęcenie tej budowli miało miejsce w 1142 roku. Jest o niej znacznie więcej informacji, w tym wyraźny wizerunek na odcisku pieczęci krakowskiej kapituły z XIII wieku. Pozostałości budowli są w znacznie lepszym stanie niż u wcześniejszych obiektów – dolna część Wieży Wikaryjskiej (Srebrnych Dzwonów) oraz zachowana w całości krypta św. Leonarda, oparta na ośmiu kolumnach. W 1118 roku pochowano tam biskupa Maurusa, z grobu którego wydobyto między innymi patenę i kielich.

Z tego okresu pochodzą także:

• Powstała sala z 24 słupami, być może palatium książęce,
• budynek w rejonie Smoczej Jamy, utożsamiany obecnie jako romańska wieża,
• Kościół św. Gereona, świadczący o jego pałacowym charakterze,
• Kościół św. Michała, reprezentujący styl romański,
• rotunda z emporą przy baszcie Sandomierskiej, prawdopodobnie datująca się na drugą połowę XI wieku,
• czworokątna wieża obronna przy „Kurzej Stopie”.

Gotyk (pocz. XIII w. – pocz. XVI w.)

Katedra spłonęła w latach 1305 lub 1306, aczkolwiek nie w całości, co umożliwiło koronację Władysława Łokietka w 1320 roku. W tym samym roku król zlecił rozpoczęcie budowy nowej, trzeciej katedry, która w dzisiejszej formie istnieje znacznie dłużej. Konsekracja miała miejsce w 1364 roku. Jest to trójnawowa budowla z transeptem i ambitem, do której od początku stawiano kaplice. Pierwsze z nich wzniesiono przy prezbiterium – kaplica św. Małgorzaty została konsekrowana w 1322 roku i obecnie funkcjonuje jako zakrystia, a lata później zbudowano kaplicę, która zyskała późniejsze miano kaplicy Batorego.

Królowa Zofia Holszańska (ostatnia żona Władysława Jagiełły) również fundowała kaplicę przy zachodnim wejściu, znaną później jej imieniem, a kaplicę Świętokrzyską wzniesiono na polecenie Kazimierza Jagiellończyka. Powstały także inne kaplice, z których pod koniec XV wieku zarejestrowano 19, a wiele z nich lat później poddano gruntownej przebudowie.

Władysław Łokietek był pierwszym królem, który znalazł miejsce spoczynku w wawelskiej katedrze. Jego sarkofag z piaskowca ufundowany został w połowie XIV wieku przez Kazimierza Wielkiego. Również Kazimierz Wielki i Władysław Jagiełło otrzymali swoje nagrobki, lecz najcenniejszym był sarkofag Kazimierza Jagiellończyka, który został stworzony przez Wita Stwosza w 1492 roku. W początkowym okresie XVI wieku na Wawelu wyrzeźbiono późnogotycki nagrobek Jana Olbrachta.

Na polecenie Kazimierza Wielkiego przeprowadzono znaczną przebudowę wczesnogotyckiego zamku. Nowy kompleks zbudowany został od strony południowo-wschodniej wzdłuż rotundy św. Feliksa i Adaukta aż po północno-wschodni narożnik. Wzdłuż północnych obwodów odnowiono starsze palatium oraz kościół św. Marii Egipcjanki, który zdaje się mieć charakter dworski. Na wyższych kondygnacjach komunikację zapewniały krużganki na solidnych filarach. Z czasów Kazimierza Wielkiego przetrwała jedynie Sala Kazimierzowska w tzw. Wieży Łokietkowej. Zamek przeszedł kolejną przebudowę na koniec XIV wieku pod rządami Władysława Jagiełły i Jadwigi, którzy dobudowali tzw. Kurzą Stopkę i Wieżę Duńską. Zamek zachował także znaną jako sala Jadwigi i Jagiełły, gdzie obecnie prezentowany jest Szczerbiec.

Na wzgórzu w tym czasie powstały także inne budowle, które służyły licznym kapłanom, królewskim urzędnikom oraz rzemieślnikom, jak również mury obronne, w tym baszty: Jordanka, Lubranka (później znana jako baszta Senatorska), Sandomierska, Tęczyńska, Szlachecka, Złodziejska i Panieńska.

Renesans (XVI wiek)

W okresie 1507–1536 przebudowano uznawany za siedzibę królewską kompleks zamkowy w Wawelu, pod czujnym okiem samego Zygmunta Starego. Za realizację wielkiego projektu odpowiedzialni byli dwaj włoscy architekci: Franciszek z Florencji oraz Bartłomiej Berrecci, a po ich śmierci nadzór nad budową przejął Polak – Benedykt z Sandomierza. Szczególnie dużo uwagi zwraca piękny dziedziniec pałacu. Z arkadowych krużganków, wspartych na smukłych kolumnach, można przejść do przestronnych i dobrze oświetlonych wnętrz. Również wystrój zamku, zwłaszcza w Sali Poselskiej z jej kasetonowym stropem, pozostaje świadectwem znakomitych talentów zarówno włoskich, jak i krajowych rzemieślników różnych profesji. Bogaty zbiór arrasów zgromadzony przez Zygmunta Augusta dekorował komnaty zamkowe.

W latach 1502–1505 powstał również nagrobek Jana Olbrachta, który ulokowano w rzeźbionej niszy w formie łuku triumfalnego autorstwa Franciszka z Florencji. Jest to pierwsze w pełni renesansowe dzieło na ziemiach polskich. Budowę kaplicy Zygmuntowskiej rozpoczęto w 1517 r., a zakończono ją 16 lat później, stając się grobowcem ostatnich Jagiellonów. Z tego okresu w katedrze zachowały się również inne nagrobki – kardynałów Fryderyka Jagiellończyka oraz biskupów: Piotra Gamrata, Piotra Tomickiego, Jana Konarskiego, Jana Chojeńskiego, Samuela Maciejowskiego. Rząd 1520 roku przyniósł odlany dzwon Zygmunt.

W tym budynku znajdują się także dzieła manierystyczne: nagrobki Stefana Batorego i biskupa Filipa Padniewskiego, oba autorstwa Santi Gucciego, oraz nagrobek biskupa Andrzeja Zebrzydowskiego stworzony przez Jana Michałowicza z Urzędowa.

Barok (XVII–XVIII wiek)

Po pożarze w 1595 roku, który zniszczył północno-wschodnią część zamku, król Zygmunt III Waza postanowił dokonać odbudowy, którą orchestruje architekt Jan Trevano. Z tej przebudowy przywrócono m.in. schody Senatorskie oraz kominek w sali Pod Ptakami.

W momencie, gdy król Zygmunt III na stałe przeniósł się do Warszawy w 1609 roku, dla Wawelu rozpoczął się trudny czas. Odpowiedzialność za zamek spadła na wielkorządców, a mimo to, zarówno zamek, jak i pobliskie budynki, popadły w zniszczenie. Jeszcze bardziej przyczyniły się do tego działania Szwedów, którzy przez lata 1655–1657 stacjonowali na Wawelu, a w czasie III wojny północnej, w 1702 roku, wybuch kłótni spalił niemal całą budowlę. Wzgórze było także okupowane przez pruskie wojska w 1794 roku, które zrabowały znaczne zasoby, z wyjątkiem Szczerbca. W tym okresie wojny, w XVII wieku, Wawel był bez wątpienia kluczowym punktm obronnym, co zaowocowało budową nowoczesnych murów obronnych.

Mimo przeniesienia królewskiej siedziby do Warszawy, katedra wawelska nie straciła na wadze i znaczeniu, pozostając miejscem koronacji i finałowych spoczynków królewskich. W czasie tych dni wdrożono wiele zmian – podwyższenie ambitu, a także powstanie konfesji św. Stanisława (z marmurowym ołtarzem oraz srebrną trumną) oraz ołtarza głównego. Powstały także barokowe nagrobki, między innymi dla biskupów: Marcina Szyszkowskiego, Piotra Gembickiego, Jana Małachowskiego, Kazimierza Łubieńskiego, oraz królów: Michała Korybuta Wiśniowieckiego oraz Jana III Sobieskiego, a także kaplicz, z których najważniejsze to kaplica Wazów.

XIX wiek

Z powodu trzeciego rozbioru (1795) Wawel znalazł się pod austriacką jurysdykcją. Wojska austriackie przekształciły ten rejon w koszary, co poskutkowało wieloma zniszczeniami oraz przebudowami – obmurowano krużganki, a pierwotne wnętrza zamku zostały zmodyfikowane i zniszczono szereg budynków, takich jak kościół św. Jerzego i św. Michała. Po upadku powstania krakowskiego oraz likwidacji Rzeczypospolitej Krakowskiej, zamek zamienił się w miejsce budowy trzech potężnych gmachów szpitala wojskowego. W drugiej połowie XIX wieku Austriacy przekształcili mury obronne tak, aby stały się integralną częścią Twierdzy Kraków (między innymi zbudowano dwie kaponiery). Jednocześnie podejmowano wysiłki na rzecz odzyskania Wawelu przez Polaków.

W momencie, gdy wprowadzono projekt zamknięcia całego Wawelu dla ludności cywilnej z zamiarem przeniesienia kapituły do kościoła św. Piotra, prezydent miasta Mikołaj Zyblikiewicz zasugerował, aby królowa przekazała wawelski zamek na letnią rezydencję dla Franciszka Józefa I, uzasadniając to rodzinnymi więzami Habsburgów z polskim rodem monarszym. 3 września 1880 roku deputacja obywateli Galicji, pod przewodnictwem marszałka krajowego hr. Ludwika Wodzickiego, przedstawiła cesarzowi petycję na ten temat, która została przyjęta z zainteresowaniem. Mimo to władze wojskowe austriackie zażądały rekompensaty za opuszczenie wawelskiego wzgórza w wysokości 750 000 guldenów na nowy szpital wojskowy oraz dodatkowe 750 000 guldenów na nowoczesne koszary. Po sześciu latach trudnych rokowań osiągnięto porozumienie, w myśl którego polskie społeczeństwo miało uiścić nowo ustaloną sumę 2 714 606 koron i 89 halerzy. Rozpoczęto akcję zbierania funduszy, a Kasa Oszczędności Miasta Krakowa przekazała 800 000 koron, podczas gdy Sejm Krajowy Galicji obiecał wpłacić 100 000 koron rocznie na odbudowę Wawelu, a cesarz Franciszek Józef ofiarował z prywatnych funduszy także 100 000 koron rocznie na renowację zabytków wawelskich. Aleksandra Ulanowska zorganizowała ogólnopolską kwestę, dzięki której udało się osiągnąć wymagana kwotę.

W tym okresie odbyły się również manifestacyjne pogrzeby Józefa Poniatowskiego oraz Tadeusza Kościuszki. Przekształcona w klasycystycznym stylu kaplica Potockich, w której umieszczono pomnik Artura Potockiego, dzieło wybitnego rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena. Ponadto druga rzeźba tego artysty znalazła swoje miejsce w kaplicy królowej Zofii.

W roku 1869 przypadkowo odkryto trumnę króla Kazimierza Wielkiego, co doprowadziło do zorganizowania ponownego pogrzebu. Podjęta została również inicjatywa odnowy innych królewskich grobów. Cynicznie, sarkofagi zostały oczyszczone, w tym fundowano nowe, jak na przykład sarkofag króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, który miał żonę Habsburżankę. Krypty podziemne w tym czasie zostały również połączone korytarzami.

XX i XXI wiek

W roku 1905 cesarz Franciszek Józef I wyraził zgodę na opuszczenie przez wojska austriackie Wawelu. Zainicjowano prace konserwatorskie, które prowadził Zygmunt Hendel, a później Adolf Szyszko-Bohusz, który odkrył rotundę Najświętszej Marii Panny oraz inne archeologiczne relikty wczesnych budowli. Grewna renowacja wzgórza była finansowana w dużej mierze z funduszy społecznych. Ofiarodawców honorowano, wmurowując cegiełki z ich nazwiskami w murze przy północnym wjeździe. Na tym terenie powstała również Brama Herbowa oraz wzniesiono konny pomnik Tadeusza Kościuszki. Przewodniczącym komitetu odbudowy zamku i katedry na Wawelu był ks. Franciszek Ksawery Kurkowski.

W latach 1904–1907 stworzyli plan zabudowy wzgórza Stanisław Wyspiański oraz Władysław Ekielski, projekt o nazwie Akropolis. Idea ta, mimo że nigdy nie doczekała się realizacji, przewidywała umieszczenie na Wawelu m.in. siedziby Sejmu i Senatu, Muzeum Narodowego, Akademii Umiejętności oraz kurii biskupiej, z architekturą wzorującą się na antyku, na przykład w formie teatru greckiego lub posągu Nike.

W tym okresie katedra wzbogaciła się o dwa nowe nagrobki: królowej Jadwigi (1902) oraz symboliczny Władysława Warneńczyka (1906), oba autorstwa Antoniego Madeyskiego. Kaplica królowej Zofii została ozdobiona w latach 1902–1904 przez Włodzimierza Tetmajera malarską dekoracją, ukazującą polskich świętych oraz bohaterów narodowych. W skarbcu katedralnym, malowidła zostały zrealizowane w latach 1900–1902 przez Józefa Mehofera, który stworzył również witraże w oknach transeptu katedry (ukazujące Chrystusa Bolesnego, Maryję oraz geniusze cierpienia) oraz malowidła w kaplicy Szafrańców i witraże w kaplicy Świętokrzyskiej. Warto też zauważyć, że Stanisław Wyspiański zaprojektował witraże do katedry, które jednak nigdy nie zostały zrealizowane.

W dwudziestoleciu międzywojennym, tuż po odzyskaniu niepodległości, władze Polski uznały Wawel za reprezentacyjną siedzibę Rzeczypospolitej, a poświęcone dla Naczelnika Państwa, a następnie dla Prezydenta RP. Uchwałą Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w 1921 roku, krakowski zespół na Wawelu uzyskał status jednej z oficjalnych rezydencji Prezydenta RP (do dzisiaj zachował się apartament Prezydenta RP Ignacego Mościckiego). Status ten nigdy nie został uchylony przez władze niepodległej Rzeczypospolitej (z wyjątkiem decyzji stalinowskiego KRN, ustanawiającej na Wawelu muzeum).

W 1921 roku na bastionie Władysława IV Wazy ustawiono pomnik Tadeusza Kościuszki, którego autorem byli Leonard Marconi oraz Antoni Popiel.

W 1927 roku przetransportowano na Wawel prochy Juliusza Słowackiego oraz jego matki, Salomei Becu; natomiast w 1935 roku pochowano tu Józefa Piłsudskiego. Podczas II wojny światowej, Wawel służył za siedzibę generalnego gubernatora Hansa Franka, co wiązało się z kradzieżą licznych cennych zabytków, które do dziś nie powróciły do kraju. 18 stycznia 1945 roku, po opuszczeniu Wawelu przez Niemców, miejsce to zostało zabezpieczone przez strażaków oraz żołnierzy AK.

W roku 1978 r. Wawel, wspólnie z Starym Miastem oraz innymi zabytkami w Kazimierzu, został umieszczony na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

W roku 1992 r. na Wawel sprowadzono urnę z ziemią z Monte Cassino. W 1993 r. przywołano tutaj zwłoki gen. Władysława Sikorskiego. Natomiast w 2001 r. znalazła się na Wawelu grudka ziemi z mogiły zbiorowej, w której spoczywał Cyprian Kamil Norwid, a miejsce to umiejscowiono w Krypcie Wieszczów Narodowych.

W lutym 2010 roku, w Krypcie Wieszczów Narodowych, zamontowano tablicę ku pamięci Fryderyka Chopina, a w kwietniu, w przedsionku krypty pod Wieżą Srebrnych Dzwonów, znalazł się prezydent Lech Kaczyński ze swoją małżonką.

Od 1 maja 2015 roku, na Baszcie Senatorskiej oraz Baszcie Złodziejskiej, nieprzerwanie powiewa flaga Polski.

Wawel w ikonografii

Wizerunek wzgórza wawelskiego podczas okupacji niemieckiej znalazł swoje miejsce na banknotach o nominale 20 złotych, które zostały emitowane przez Bank Emisyjny w Polsce.

Wawel dziś

W dzisiejszych czasach odwiedzający Wawel mogą skorzystać z wielu fascynujących atrakcji, które przyciągają turystów z różnych zakątków świata. Na zamku znajdują się m.in.:

• reprezentacyjne komnaty królewskie – znakomita wystawa obejmująca pomieszczenia wielkorządcy zamku na parterze oraz komnaty drugiego piętra, gdzie znajduje się Sala Poselska z jej ozdobnym stropem, a także Sala Senatorska,
• prywatne apartamenty królewskie,
• skarbiec koronny, w którym można oglądać m.in. miecz koronacyjny Szczerbiec,
• zbrojownię,
• wystawę Sztuki Wschodu.

Warto również zwiedzić katedrę, gdzie znajdują się:

• groby królewskie,
• Krypta Wieszczów Narodowych,
• dzwon Zygmunt.

Nie można zapomnieć o Muzeum Katedralnym, jak również o Wawelu Zaginionym, który jest archeologicznym rezerwatem z częściowo zrekonstruowaną Rotundą Najświętszej Marii Panny.

Dla miłośników legendarnych miejsc proponowana jest wizyta w Smoczej Jami oraz na Trasie Ogrody Królewskie, gdzie można podziwiać malowniczy, renesansowy ogród.

Wawel ma strategiczne znaczenie, ponieważ leży na trasie Małopolskiej Drogi św. Jakuba, prowadzącej z Lublina i Sandomierza do Tyńca. Dodatkowo, stanowi miejsce styku historycznej Via Regia. Szlak Jagielloński rozciąga się od Wzgórza Wawelskiego aż do litewskiego Wilna, przez białoruskie Grodno.

Mapa budynków na Wawelu

Wawel to jedno z najważniejszych miejsc w Krakowie, pełne historycznych i architektonicznych skarbów. W obrębie tego niezwykłego kompleksu znajduje się wiele interesujących budynków i struktur. Oto niektóre z nich:

• budynek administracji,
• Bastion Władysława IV,
• Baszta Kobieca,
• Baszta Sandomierska,
• Baszta Senatorska,
• Baszta Szlachecka,
• Baszta Tęczyńska,
• Baszta Złodziejska,
• Brama Bernardyńska,
• Brama Herbowa,
• Brama Wazów,
• dom S. Borka,
• kaponiera,
• kaponiera,
• Katedra Wawelska,
• kościół św. Jerzego,
• kościół św. Michała,
• Kuchnie Królewskie,
• Kurza Stopka,
• muzeum katedralne,
• Zamek Królewski,
• dawne seminarium duchowne,
• Smocza Jama,
• centrum wystawowo-konferencyjne,
• Wieża Duńska,
• Wieża Jordanka,
• Wieża Jana III Sobieskiego,
• Wieża Zygmunta III,
• wikarówka.

Wszystkie te elementy tworzą niezwykłą atmosferę Wawelu, gdzie historia i architektura splatają się, oferując odwiedzającym niezapomniane wrażenia.

---

Oceń: Wawel

---