Dzwon Zygmunt

---

Historia

Od 1520 do XVIII wieku

Historia dzwonu Zygmunt zaczyna się w 1520 roku, kiedy to król Zygmunt I Stary postanowił zlecić jego odlaniu renownedemu ludwisarzowi Hansowi Behemowi, który działał w Krakowie od 1518 roku. Z tajemniczych powodów władca postanowił ufundować ten imponujący dzwon, być może jako wotum dziękczynne związane z narodzinami jego syna Zygmunta II Augusta. Oprócz wartości symbolicznej, dzwon miał na celu podkreślenie potęgi panującego króla.

Koszt wykonania dzwonu wyniósł około 3000 zł. Produkcja została zakończona w drugiej połowie 1520 roku, jednak dzwon umieszczono na wieży dopiero po powrocie króla z wojny pruskiej. Transport dzwonu z obszaru przedmieścia Biskupie na Wawel odbył się w czerwcu 1521 roku i był to skomplikowany proces, podczas którego dzwon przewożono na dwóch kłodach przez ulice Sławkowską, Rynek oraz Grodzką. 9 lipca 1521 dzwon stanął na wieży, a jego wciąganie trwało zaledwie około godziny, wykorzystując przy tym skomplikowaną konstrukcję składającą się z lin, wielokrążków i kamieni jako przeciwwagi. Warto dodać, że przed umieszczeniem dzwonu na wieży odbyła się prawdopodobnie jego konsekracja, znana jako chrzest dzwonu. Prace związane z zawieszeniem dzwonu zakończono 13 lipca, a Kraków mógł po raz pierwszy usłyszeć jego głos.

Już w 1524 roku zaczęły się problemy z elementami zawieszenia, które wymagały remontu. Wówczas wykonano nowe żelazne obejmy łączące koronę dzwonu z przeciwwagą oraz nowe łożyska. Istniejący system zawieszenia serca dzwonu także został poddany renowacji. 5 listopada 1525 roku spisano dokument, który określał zasady obsługi „wielkiego dzwonu”. Zgodnie z jego zapisami, dzwon Zygmunt miał dzwonić 120 razy w roku, w stałych terminach liturgicznych, a także z okazji ważnych wydarzeń państwowych i rodzinnych. Tak intensywne wykorzystywanie dzwonu, obok pozostałych czterech dzwonów na wieży, wpłynęło na jego konstrukcję oraz konstrukcję dzwonnicy, a już w 1530 roku zaczęto zauważać zarysowania i pęknięcia w murach wieży. Sytuacja ta wymagała interwencji króla Zygmunta II Augusta, który w 1558 roku nakazał dokonanie niezbędnych napraw.

Ostatecznie zajęto się stanem wieży, tworząc podparcia oraz podejmując kilka remontów przez następne stulecia, aż do kompleksowego remontu w latach 1895–1899, który zakończył się budową czterometrowego fundamentu.

Dzwon Zygmunt miał zaszczyt pierwszeństwa; w trakcie świąt religijnych, państwowych oraz innych znaczących wydarzeń, dzwon ten rozbrzmiewał jako pierwszy, ustępując miejsca pozostałym dzwonom krakowskim. Brał udział w wielu historycznych momentach, takich jak koronacje, pogrzeby, a także dziękczynne uroczystości po zwycięstwie w bitwach.

W międzyczasie dzwon Zygmunt oznaczał swe dzwonienie na licznych koronacjach, począwszy od ceremonii Zygmunta II Augusta 20 lutego 1530 roku, po koronację Augusta III 17 stycznia 1734 roku. Zdarzało się, że dzwon informował mieszkańców Krakowa o wielkich wydarzeniach, takich jak bitwy czy ważne uroczystości rodzinne oraz kościelne.

XIX wiek

Regulacje związane z obsługą dzwonu przetrwały do 1795 roku. Po III rozbiorze Polski kapituła katedralna musiała na nowo opracować zasady dotyczące wynagradzania dzwonników oraz funkcjonowania dzwonu. Po długich negocjacjach z władzami austriackimi sprzedano daną sumę na dzwonienie Zygmunta. Dzwon odzywał się w święta kościelne oraz podczas procesji, a liczba dzwonień wynosiła około 130 rocznie.

W drugiej połowie XIX wieku doszło do kilku uszkodzeń serca dzwonu, w tym pęknięć, które miały miejsce kolejno 31 grudnia 1859, 31 grudnia 1865 oraz 28 grudnia 1876 roku. Po pierwszych dwóch incydentach wymieniono uszkodzone części, natomiast trzecia naprawa polegała na zespoleniu pękniętych elementów. W XIX wieku dzwon Zygmunt brał także udział w pogrzebach ważnych osobistości, a ponadto festynach i rocznicach, które stały się symbolem narodowych manifestacji.

XX wiek

W XX wieku dzwon nadal uczestniczył w najważniejszych uroczystościach, zarówno kościelnych, jak i państwowych. 8 listopada 1916 roku Zygmunt zabrzmiał podczas proklamacji. Zawsze był obecny na wizytach prezydentów w Krakowie, jak na przykład Stanisława Wojciechowskiego w 1923 roku oraz Ignacego Mościckiego w 1927 roku. Dźwięk dzwonu towarzyszył również 37 różnym świętom kościelnym. W dalszym ciągu dzwon rozbrzmiewał podczas pogrzebów, takich jak pogrzeb Juliusza Słowackiego w 1927 roku, czy innych osobistości narodowych, jak Jacka Malczewskiego w 1929 roku.

W 1924 roku zmodernizowano system osie dzwonu, wprowadzając łożyska kulkowe – był to pierwszy tego typu projekt w Polsce, sfinansowany przez Towarzystwo Osi Kulkowych w Göteborgu. W 1927 roku bicie Zygmunta na rezurekcję transmitowało Polskie Radio, a ostatni raz przed wybuchem II wojny światowej zabrzmiał 15 sierpnia 1939 roku w Święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.

W czasie wojny notowano bicie dzwonu w 1940 roku w związku z kapitulacją Belgii i Francji na rozkaz władz niemieckich, a po wojnie po raz pierwszy dzwon myły 1945 roku na Boże Narodzenie. Po wojnie dzwon wrócił do tradycji, z ograniczeniem liczby dzwonień o dwunastą w porównaniu z okresem przed wojną. Brał udział w pogrzebach, w tym pogrzebie w 1948 roku Adolfa Szyszko-Bohusza, oraz w innych ważnych uroczystościach; na przykład dzwonił w 1953 roku na pogrzeb Józefa Stalina. W 1956 roku dzwon był obecny podczas uroczystości pogrzebowych Bolesława Bieruta, a jego dźwięk rozbrzmiewał przy okazji rocznicowych obchodów, takich jak 700-lecie lokacji Krakowa w 1957 roku, odsłonięcie pomnika Tadeusza Kościuszki w 1960 roku oraz powrocie arrasów na Wawel w 1961 roku.

W Wigilię 2000 roku odnotowano kolejne pęknięcie, które skutkowało wymianą uszkodzonego serca dzwonu na nowe, wykute w Zakładzie Mechanicznym Huty im. T. Sendzimira. Zdemontowane serce jest obecnie eksponowane przy wejściu na Wieżę Zygmuntowską.

Współczesność

Dziś dzwon Zygmunt odzywa się w trakcie najważniejszych dni i uroczystości kościelnych i narodowych, co roku mając około 30 takich okazji. Są to m.in. Nowy Rok, Niedziela Palmowa, Wielkanoc, Dzień Konstytucji 3 Maja, Boże Ciało, Wszystkich Świętych oraz Święto Niepodległości. Obecnie wzywa również w momencie ważnych wydarzeń dla Krakowa i Polski. Niektóre z nich to:

• 16 października 1978 – po wyborze papieża Jana Pawła II na Stolicę Piotrową,
• 30 kwietnia 2004 – z okazji przystąpienia Polski do Unii Europejskiej,
• 2 kwietnia 2005 – po ogłoszeniu śmierci papieża Jana Pawła II,
• 19 kwietnia 2005 – po wyborze Benedykta XVI na Stolicę Piotrową,
• 27 sierpnia 2005 – z okazji ingresu abp. Stanisława Dziwisza do katedry wawelskiej,
• 10 kwietnia 2010 – po katastrofie samolotu rządowego w Smoleńsku,
• 18 kwietnia 2010 – w czasie uroczystości pogrzebowych Lecha Kaczyńskiego i Marii Kaczyńskiej,
• 10 kwietnia 2011 – w pierwszą rocznicę katastrofy samolotu rządowego w Smoleńsku,
• 22 lipca 2011 – po uroczystościach pogrzebowych biskupa Albina Małysiaka,
• 3 listopada 2012 – w czasie uroczystości pogrzebowych prezydenta Ryszarda Kaczorowskiego,
• 28 lutego 2013 – po abdykacji papieża Benedykta XVI,
• 13 marca 2013 – po wyborze papieża Franciszka na Stolicę Piotrową,
• 28 lipca 2013 – po ogłoszeniu decyzji papieża Franciszka o Światowych Dniach Młodzieży 2016 w Krakowie,
• 3 listopada 2013 – w czasie uroczystości pogrzebowych Tadeusza Mazowieckiego,
• 28 marca 2014 – z okazji 650. rocznicy konsekracji katedry wawelskiej,
• 27 kwietnia 2014 – z okazji kanonizacji Jana XXIII i Jana Pawła II,
• 10 maja 2014 – z okazji 650. rocznicy powstania Uniwersytetu Jagiellońskiego,
• 13 grudnia 2015 – z okazji inauguracji Roku Miłosierdzia,
• 27 lipca 2016 – po przybyciu papieża Franciszka na Wawel z okazji Światowych Dni Młodzieży 2016 w Krakowie,
• 2 sierpnia 2016 – po śmierci kardynała Franciszka Macharskiego,
• 4 sierpnia 2016 – w czasie wnoszenia trumny kardynała Franciszka Macharskiego do prezbiterium katedry na Wawelu,
• 5 sierpnia 2016 – w czasie uroczystości pogrzebowych kardynała Franciszka Macharskiego,
• 28 stycznia 2017 – z okazji ingresu abp. Marka Jędraszewskiego do katedry wawelskiej,
• 15 października 2017 – z okazji 200. rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki,
• 16 października 2018 – z okazji 40. rocznicy wyboru kard. Karola Wojtyły na papieża,
• 3 listopada 2018 – po śmierci byłego proboszcza katedry wawelskiej ks. Janusza Bielańskiego,
• 28 grudnia 2018 – po śmierci kanonika kapituły katedralnej ks. bp. Tadeusza Pieronka,
• 17 kwietnia 2019 – po pożarze katedry Notre-Dame w Paryżu,
• 22 listopada 2019 – w czasie pogrzebu 20 powstańców styczniowych w Wilnie,
• 25 marca 2020 – w czasie modlitwy o ustanie pandemii COVID-19,
• 13 lipca 2021 – z okazji jubileuszu własnego 500-lecia, dzwon zagrał dwukrotnie około 17:15 i o 21:00,
• 2 września 2021 – po śmierci proboszcza katedry wawelskiej ks. Zdzisława Sochackiego,
• 6 marca 2022 – dzwon zabił w wyrazie wsparcia dla walczącej Ukrainy, zaatakowanej 24 lutego 2022 roku przez Rosję,
• 31 grudnia 2022 – po śmierci Benedykta XVI,
• 5 stycznia 2023 – w czasie pogrzebu Benedykta XVI w Watykanie.

Opis

Dzwon Zygmunt jest nie tylko niezwykłym dziełem sztuki, ale także symbolem dziedzictwa kulturowego Polski. Jego konstrukcja zwraca uwagę na potrójny pasek oddzielający płaszcz dzwonu od kołnierza. W górnej części tego paska umieszczono inskrypcję, która brzmi: DEO OPT[IMO] MAX[IMO] AC VIRGINI DEIPARAE SANCTISQVE PATRONIS SVIS DIVVS SIGISMVDVUS POLONIAE REX| CAMPANAM HANC DIGNAM ANIMI OPERVMQVE AC GESTORVM SVORVM MAGNITVDINE FIERI FECIT ANNO SALVTIS, a poniżej widnieje data MDXX. Ozdobne listki oddzielają poszczególne wyrazy, a inskrypcja otoczona jest dekoracyjnym fryzem z czworoliści i liści.

Poniżej daty widoczny jest płaskorzeźbiony wizerunek św. Zygmunta burgundzkiego, który przedstawiony jest w zbroi, z mieczem, jabłkiem i berłem; wiele badań sugeruje, iż może to być wizerunek króla Zygmunta I Starego. Po bokach tego wizerunku znajdują się herby Orła i Pogoń, a niżej podpis ludwisarza Hansa Behema. Z drugiej strony płaszcza umieszczone są wizerunki św. Stanisława oraz, podobnie jak wcześniej wspomniano, herby Orła i Pogoni, także podpis ludwisarza.

Ucha korony charakteryzują się kanciastym kształtem, ozdobione są motywem plecionki. Serce dzwonu o formach gotyckich było pierwotnie zawieszone na pasach ze skóry wołowej, natomiast obecnie wisi na stalowej linie.

Warto dodać, że zgodnie z inskrypcją, dzwon nie był poświęcony konkretnemu patronowi i określany był jako „wielki dzwon”. Z biegiem czasu zyskał imię związane z królem – fundatorem, co sprawiło, że dzwon Zygmunt stał się powszechnie znany. Wraz z upływem lat, wieża katedralna z tym dzwonem zaczęła nosić nazwę Wieży Zygmuntowskiej.

Dzwon Zygmunt należy do zespołu historycznych dzwonów, które są zawieszone na Wieży Zygmuntowskiej katedry wawelskiej. Pozostałe dzwony, z wyjątkiem Urbana, są aktualnie nieużywane. Należą do nich: Półzygmunt z 1463 roku (ok. 6500 kg), Kardynał z 1455 roku (ok. 3400 kg), Urban z 1757 roku (2628 kg) oraz Głownik z 1460 roku (ok. 1800 kg).

Dane dzwonu

• Ton uderzeniowy: g,
• Masa: dzwon z sercem, jarzmem, łożyskami i huśtawką z linami waży 12 600 kg; w tym serce dzwonu: 365 kg (pierwotnie 323 kg) i kielich: 9650 kg,
• Średnica kielicha: 242 cm,
• Wysokość kielicha z koroną: 241 cm,
• Grubość ścian: od 7 do 29 cm,
• Objętość: 1,2 m³,
• Stop: brąz (80% miedzi, 20% cyny),
• Płaskorzeźby: św. Zygmunta i św. Stanisław oraz wizerunki Orła Polskiego i Pogoni litewskiej,
• Łaciński napis głosi: Bogu Najlepszemu, Największemu i Dziewicy Bogurodzicy, świętym patronom swoim, znakomity Zygmunt, król Polski, ten dzwon godny wielkości umysłu i czynów swoich kazał sporządzić Roku Zbawienia 1520.

Dzwonnicy

Początkowe laty obsługi dzwonu Zygmunt były zastrzeżone dla określonej grupy, znanej jako świątnicy, jednak szybko wyszło na jaw, że z uwagi na liczne obowiązki związane z działalnością kościoła, nie byli oni w stanie skutecznie podejmować się dodatkowych zadań związanych z dzwonieniem. Dzwon był królewski, co skłoniło kapitułę katedralną do interwencji u monarchy w celu rozwiązania tego problemu.

W rezultacie, 5 listopada 1525 roku podpisano dokument, który wprowadzał zasady obsługi dzwonu. Seweryn Boner, działając w imieniu króla, oraz starsi cechu cieśli zawarli porozumienie, które było zarówno formą uzgodnienia, jak i przywileju królewskiego. Na mocy tego dokumentu, krakowski cech cieśli zobowiązał się nie tylko do utrzymania w odpowiednim stanie technicznym konstrukcji dzwonowej, ale także do regularnego poruszania dzwonem w wyznaczonych terminach. Owa umowa zapewniała dzwonnikom wynagrodzenie za podejmowaną pracę, a zarazem nakładała kary za ewentualne zaniedbania.

Bractwo cieśli pełniło rolę dzwonników aż do 1795 roku. Po trzecim rozbiorze Polski to kościelna obsługa, jak również przypadkowe osoby takie jak czeladnicy czy studenci, przejęły dzwonienie. Z kolei 14 maja 1888 roku kapituła katedralna zainicjowała dokument określający szczegóły dotyczące dzwonienia w katedrze wawelskiej. Wprowadziło to nowe zasady dotyczące długości trwania dzwonienia w różnych okolicznościach, na przykład podczas uroczystości dzwon miał brzmieć przez 8 minut oraz potem przez kolejne 5 minut, a w przypadku ceremonii pogrzebowych jego dzwonienie miało trwać tak długo, jak kondukt wędrował.

Po zakończeniu II wojny światowej dzwon początkowo był uruchamiany przez robotników pracujących na Wawelu, a z biegiem lat, szczególnie w latach 60. XX wieku, zaczęła kształtować się grupa dzwonników, która zajmowała się tym na stałe.

Aktualnie, dzwon Zygmunt uruchamiany jest ręcznie przez zespół składający się z 8 do 12 osób. Wyjątkowe prawo dzwonienia należy do zamkniętej grupy około 35 dzwonników, z których część jest członkami Bractwa Dzwonników Wawelskich. Co ciekawe, wśród nich znajduje się jedna kobieta. Zgodnie z tradycją ustanowioną przez Zygmunta Starego, praca dzwonników jest odpłatna. Dzisiaj kapituła katedralna wypłaca wynagrodzenie dzwonnikom po każdym dzwonieniu.

Warto również wspomnieć, że w doniesieniach z 1925 roku informowano o zamontowaniu nowego łożyska do dzwonu, co umożliwiło jego łatwiejsze obsługiwanie przez jedną osobę, zamiast początkowych trzynastu.

Dzwon Zygmunt w kulturze

Obrazy

W kulturowym dziedzictwie Polski, dzwon Zygmunt zyskał inspirację w twórczości wielu artystów. Jan Matejko w swoim dziele z 1874 roku, zatytułowanym „Zawieszenie dzwonu Zygmunta w 1521”, ukazuje te dramatyczne chwile związane z jego zawieszeniem. Kolejnym interesującym obrazem jest praca Matejki z 1883 roku, przedstawiająca króla Zygmunta Starego słuchającego dzwonu na wieży Zygmuntowskiej.

Inny artysta, Piotr Stachiewicz (1858–1938), również oddał cześć temu symbolowi, malując obraz zatytułowany „Dzwon Zygmunta”. Natomiast Stanisław Tondos (1854–1917) stworzył dzieło, które stało się popularne, reprodukowane na licznych pocztówkach.

Literatura

Dzwon Zygmunt pojawia się również w literaturze, zwłaszcza w dramatycznych utworach Stanisława Wyspiańskiego. W „Weselu” narrator Stańczyk opisuje jego zawieszenie oraz pierwsze dzwonienie, zaś w „Wyzwoleniu” dzwon Zygmunt wzywa naród do działania. Mieszkaniec Krakowa, Edmund Wasilewski, włączył go także do swojego wiersza „Dzwon wawelski”, który został opublikowany w 1841 roku. Lucjan Rydel napisał wiersz o dzwonie, który znalazł się w „Przewodniku ludowym po katedrze wawelskiej”. Kolejnym przykładem jest pieśń patriotyczna „Jak długo w sercu naszym” autorstwa Konstantego Krumłowskiego (1872–1938), która również nawiązuje do tego ważnego symbolu.

Powiedzenia i przysłowia

Na przestrzeni lat, dzwon Zygmunt zainspirował też mieszkańców do stworzenia przysłów i powiedzeń. Jednym z nich jest znane powiedzenie z 1871 roku, sformułowane przez Oskara Kolberga: „Gdy dzwonią w Zygmunta na Boże Narodzenie to słychać aż do Wielkanocy”, przywołując lokalne tradycje związane z tym wyjątkowym dźwiękiem.

Legendy związane z dzwonem

W dawnych opowieściach, które przetrwały do dziś, nie brakuje fascynujących informacji na temat dzwonu noszącego imię Zygmunt. Zgodnie z jedną z legend, dzwon rzekomo odlano z mołdawskich armat, które zostały zdobyte podczas bitwy pod Obertynem w 1531 roku. Ciekawe jest jednak to, że bitwa ta miała miejsce dziesięć lat po tym, jak dzwon został już zawieszony. Inna teoria głosi, że materiały do jego wykonania pochodziły z armat, które zdobyto podczas bitwy pod Orszą w 1514 roku.

Nie brakuje również niezwykłych historii związanych z elementami, które miały być wrzucone do stopu dzwonu. Opowiada się, że do mieszanki dodano srebrny pancerz króla Zygmunta I Starego, srebrną buławę hetmana Tarnowskiego, miecz hetmana Konstantego Ostrogskiego oraz pierścień matki ludwisarza, co miało dodać magii i siły dźwiękowi dzwonu.

Wierzono, że dźwięk dzwonu Zygmunt ma niezwykłą moc. Jego głos słychać w Boże Narodzenie, podczas Wielkanocy oraz w noc świętojańską, kiedy to rzekomo budzi polskich królów, którzy zbierają się potem w jednej z sal w Zamku Królewskim na Wawelu. Dodatkowo, mówi się, że melodia dzwonu miała także magiczną moc budzenia z letargu rycerzy, którzy spali pod Giewontem.

Kolejna z legend mówi o nadwornym lutniście Bekwarku, który, wrzucając srebrną strunę ze swojej lutni do stopu, miał przyczynić się do tego, że Zygmunt zyskał tak niezrównany, piękny dźwięk, którego nikt nie potrafiłby powtórzyć.

Do legend dotyczących dzwonu należy również historia mówiąca, że jego dźwięki rozbrzmiewały w dniu 1 września 1939 roku oraz w styczniu 1945 roku, co dodaje mu historycznego i emocjonalnego ładunku.

---

Oceń: Dzwon Zygmunt

---