Helena Modrzejewska

---

Życiorys

Helena Modrzejewska, znana jako wybitna aktorka, była nieślubnym dzieckiem Józefy Bendy, z domu Misel, która była wdową po zamożnym kupcu. Według relacji Kazimierza Chłędowskiego, jej ojcem był Władysław Hieronim Sanguszko. Wśród jej rodzeństwa, przyrodnich braci Józefa oraz Feliksa, również można znaleźć ślady artystycznych tradycji. Pseudonim „Modrzejewska” przyjęła na początku swojej kariery teatralnej. Edukację rozpoczęła w pensji, a następnie kontynuowała naukę u sióstr prezentek.

Podczas swojego rozwoju artystycznego, związana była z Gustawem Zimajerem, który pomógł jej zadebiutować na scenach prowincjonalnych. Jej pierwsze występy miały miejsce w Bochni, Nowym Sączu, Przemyślu, Rzeszowie oraz Brzeżanach. W 1862 roku miała zaszczyt wystąpić po raz pierwszy we Lwowie, gdzie zagrała w romantycznym dramacie jako Skierka w „Balladynie” Słowackiego. W kolejnych latach jej talent rozkwitł, a w 1863 roku zaczęła występować na scenach w Stanisławowie i Czerniowcach, w kolejnych sztukach autorstwa Juliusza Słowackiego. Pomimo próby Zimajera, aby uzyskać kontrakt w teatrach wiedeńskich w 1865 roku, niepowodzenie tego przedsięwzięcia zmusiło ją do zaangażowania się w teatr krakowski na cztery lata. Od 1868 roku jej kariera nabrała tempa na warszawskich deskach, gdzie przez osiem lat występowała jako gwiazda.

W 1876 roku, postanowiła na stałe emigrować do Kalifornii z rodziną i bliskimi przyjaciółmi: Julianem Sypniewskim, Łucjanem Paprockim i Henrykiem Sienkiewiczem. W gronie emigrantów początkowo planowali również Stanisław Witkiewicz oraz Adam Chmielowski, jednak obaj zrezygnowali. Grupa osiedliła się w Anaheim, gdzie zajmowali się uprawą farmy, co zaowocowało m.in. powstaniem Szkiców węglem autorstwa Sienkiewicza. Niestety, działalność ta nie przyniosła zamierzonych korzyści, co doprowadziło do rozstania się grupy osadników.

W czasie wizyty Modrzejewskiej w Polsce na przełomie 1879/1880 roku wydarzyło się tragiczne zdarzenie. Siedemnastu uczniów gimnazjalnych postanowiło uczcić ją, składając wieniec, który miał narodowe barwy i był opatrzony napisem „Helenie Modrzejewskiej od uczniów gimnazjalnych”. Wydarzenie to miało miejsce podczas jej występu w Warszawie. Uczniowie zostali jednak oskarżeni o patriotyczną demonstrację, co skutkowało relegowaniem ich ze szkoły i zakazem uczenia się w innych placówkach. Niestety, Ignacy Neufeld, jeden z uczniów, popełnił samobójstwo 21 stycznia 1880 roku, a aktorka wzięła udział w jego pogrzebie, co przyczyniło się do szerokiego rozgłosu sprawy.

Po kilku latach spędzonych za granicą i intensywnej nauce języka angielskiego, przyjęła pseudonim Helena Modjeska. Dzięki temu, odniosła sukces na deskach California Theatre w Stanach Zjednoczonych. Kontynuowała karierę, występując głównie w repertuarze szekspirowskim, a jej talent zyskał międzynarodowe uznanie. W 1883 roku przyjęła obywatelstwo amerykańskie, a dekadę później, w 1893 roku, wygłosiła odczyt podczas kongresu kobiet w Chicago, w którym poruszyła trudną sytuację kobiet w zaborach. Krytyka wobec rządu rosyjskiego w jej mowie spowodowała zakazy wjazdu na terytorium rosyjskie. Ostatnia wizyta Modrzejewskiej w Polsce miała miejsce na przełomie 1902/1903, gdzie występowała w Lwowie, Poznaniu oraz Krakowie.

Aktorka nie zapominała o Krakowie, do którego powróciła w 1879 roku, zaproszona na jubileusz Józefa Ignacego Kraszewskiego. W jednym z kolejnych pobytów nawiązała znajomość ze Stanisławem Wyspiańskim, który zaprojektował dla niej kostium Laodamii w „Protesilasie i Laodamii”. W latach 80. XIX wieku władze Krakowa ofiarowały jej drewnianą willę z ogrodem, która została stylowo urządzona przez jej przyjaciela Stanisława Witkiewicza. Ta willa, zwana „Modrzejówką”, do dziś znajduje się przy alei Grottgera, obok której rozciągają się zabudowania kolonii robotniczej.

Po wielu latach spędzonych w Europie, 4 czerwca 1903 roku Modrzejewska wraz z mężem wróciła do Stanów Zjednoczonych. W 1905 roku zorganizowała jubileuszowe przedstawienie w Nowym Jorku, a po nim odbyła dwuletnie tournée. Jej kariera powoli dobiegała końca, choć wciąż uczestniczyła w wydarzeniach charytatywnych. Dotychczas zagrała łącznie w 260 rolach. Zmarła 8 kwietnia 1909 roku w Bay Island, East Newport w Kalifornii. Po pogrzebie w Los Angeles, jej szczątki przeniesiono później na cmentarz Rakowicki w Krakowie, gdzie odbyła się manifestacja patriotyczna. Pożegnalne słowa wygłosił Henryk Sienkiewicz, a grób aktorki znajduje się w głównej alei, w kwaterze 54.

Modrzejewska była także autorką pamiętników, które napisała w języku angielskim – „Memories and Impressions of Helena Modjeska” (polski tytuł: „Wspomnienia i wrażenia”). Zostały one opublikowane w 1910 roku w USA, a fragmenty pojawiały się w polskiej prasie. Polskie wydanie ukazało się w 1957 roku, a jego wydanie zrealizowało Wydawnictwo Literackie.

Prywatnie związana była z dwoma mężczyznami – Gustawem Zimajerem, który był ojcem jej syna, Rudolfa Modrzejewskiego, oraz córki Marii (która zmarła w dzieciństwie). W 1868 roku poślubiła ziemianina Karola Chłapowskiego, który zmarł w 1914 roku. Po przeprowadzce do Stanów Zjednoczonych, zataiła swój wiek, podając się za młodszą o sześć lat, a syna Rudolfa przedstawiała jako swojego brata. Modrzejewska była matką chrzestną znanej aktorki Ethel Barrymore oraz Stanisława Ignacego Witkiewicza. Przyjaźniła się również z Pelagią Zgliczyńską.

Upamiętnienie

W 1975 roku miała miejsce emisja polskiej monety kolekcjonerskiej o nominale 100 zł. Moneta ta, precyzyjnie wykonana z srebra próby 625, została wyprodukowana w nakładzie 60 158 egzemplarzy. Jej średnica wynosi 32 mm, a waga to 16,5 g, przy czym rant monety jest gładki. Z kolei w 2019 r. Narodowy Bank Polski wzbogacił collection o nową srebrną monetę kolekcjonerską o nominale 20 złotych, która jest częścią serii „Wielkie aktorki”, upamiętniającej Helenę Modrzejewską.

Od 1988 roku imię Heleny Modrzejewskiej nosi ulica w Łodzi, mieszcząca się na osiedlu Andrzejów. To symboliczny gest dotyczący uznania jej wkładu w kulturę polską. W roku 1990 natomiast powstał biograficzny serial telewizyjny pt. Modrzejewska, w reżyserii Jana Łomnickiego, w którym w rolę tytułowej postaci wcieliła się Krystyna Janda.

W 2022 roku zadebiutowała powieść Jakuba Nowaka pod tytułem To przez ten wiatr. Książka ta przedstawia fikcyjną, ale opartą na faktach, historię pobytu Heleny Modrzejewskiej, Henryka Sienkiewicza oraz innych Polaków na farmie pod Anaheim w Kalifornii w roku 1876.

---

Oceń: Helena Modrzejewska

---