Henryk Grossmann

---

Życiorys

Henryk Grossmann był czwartym z pięciorga dzieci Henryka Grossmanna seniora, właściciela kopalni, oraz Sary Kurz. Jego rodzina osiedliła się w Krakowie po przybyciu z Tarnowa, gdzie zamieszkiwali przy ul. Starowiślnej 27. Rodzice zawarli związek małżeński w 1887 roku, kilka lat po narodzinach ostatniego dziecka. W domu rodzinnym używano języka polskiego, a młody Henryk, podobnie jak jego ojciec, przyjął polskie imię, co odzwierciedlało ich identyfikację z kulturą polską oraz mentalność galicyjskiej elity szlacheckiej. Uczęszczał do Gimnazjum św. Jacka w Krakowie, gdzie edukację ukończył w 1900 roku. Program nauczania obejmował m.in. język francuski i religię żydowską, a Henryk samodzielnie zagłębiały się w literaturę niemiecką.

W swoich wspomnieniach Grossmann zaznaczył, że po raz pierwszy zetknął się z ruchem socjalistycznym podczas święta majowego w 1896 roku, na półtora miesiąca przed śmiercią swojego ojca. W ostatnich latach nauki w gimnazjum brał udział w redagowaniu studenckiego pisma socjaldemokratycznego, prawdopodobnie „Promienia” z Lwowa, oraz uczestniczył w konferencjach socjalistycznych w tymże mieście. Po 1897 roku mieszkał z matką w kamienicy przy ul. św. Sebastiana 36.

W 1898 roku Grossmann przystąpił do Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego, lecz w 1905 roku zdecydował się na rozłam, zakładając Żydowską Partię Socjaldemokratyczną, którą prowadził do 1908 roku. Po rozpoczęciu studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1900 roku, przez szereg lat był aktywnym działaczem Stowarzyszenia Kształcącej się Młodzieży Postępowej „Ruch”, skupiającego przedstawicieli PPS i SDKPiL. W 1901 roku zorganizował ogólnogalicyjską konferencję dla maturzystów, która przyciągnęła dwieście osób pomimo ataków mediów prawicowych. W listopadzie tego samego roku przewodniczył spotkaniu, które realizowało postulaty ukraińskich studentów ze Lwowa związane z powołaniem ukraińskiego uniwersytetu. Konferencja zakończyła się pozytywnym głosowaniem na poparcie tych postulatów. W roku akademickim 1902/1903 zasiadał na stanowisku wiceprezesa „Ruchu”, a później został sekretarzem zarządu.

W 1908 roku Grossmann uzyskał z powodzeniem doktorat z prawa na UJ, a już 25 listopada udał się do Wiednia, gdzie poślubił malarkę Janinę Reicher, z którą poznał się w Krakowie. Towarzyszył jej syn Jan Henryk, urodzony w Paryżu w 1910 roku. W Wiedniu młody Grossmann rozpoczął aplikację prawniczą, równocześnie uczestnicząc w seminariach z ekonomii prowadzonych przez Carla Grünberga, a także Eugena von Böhma-Bawerka, które wywarły znaczący wpływ na jego późniejsze poglądy. W 1914 roku otworzył swoją kancelarię przy sądzie krajowym (Landesgericht) w Wiedniu.

Po wybuchu I wojny światowej Grossmann został zmobilizowany do austriackiej armii, gdzie służył jako porucznik artylerii. Po zakończeniu działań wojennych w 1919 roku osiedlił się w Warszawie, gdzie dołączył do Głównego Urzędu Statystycznego GUS. Jako jeden z kluczowych autorów powołania pierwszego powszechnego spisu ludności w 1921 roku, a także aktywności w Polskim Towarzystwie Ekonomicznym, zdobył znaczne uznanie. W 1922 roku otrzymał tytuł profesora polityki gospodarczej na Wydziale Społeczno-Ekonomicznym Wolnej Wszechnicy Polskiej.

W 1924 roku został aresztowany w związku z incydentem kryminalnym w wynajmowanym przez siebie mieszkaniu, co skłoniło go do wyjazdu do Niemiec. W 1925 roku zaczął pracę w Instytucie Badań Społecznych we Frankfurcie. Jego kariera naukowa rozwijała się, a 28 marca 1927 roku uzyskał habilitację na Uniwersytecie Johanna Wolfganga Goethego, tworząc pracę poświęconą polityce handlowej Austrii. Po dojściu Hitlera do władzy w 1933 roku, Grossmann opuścił Niemcy, przebywając kolejno w Paryżu, Londynie oraz Nowym Jorku. W Stanach Zjednoczonych dostosował swoje naukowe podejście, porzucając krytycyzm wobec ZSRR. Przez wiele lat uczył na Columbia University, gdzie prowadził wykłady dla niewielkich grup studentów.

W 1943 roku jego żona i syn zostali zamordowani w Auschwitz-Birkenau, a jego brat wraz z żoną zginęli w innym obozie zagłady. W lutym 1949 roku, po powrocie do Europy na pokładzie polskiego statku „Batory”, przyjął stanowisko kierownika katedry ekonomii politycznej na uniwersytecie w Lipsku. Choć odrzucił ofertę pracy w Warszawie, wkrótce jego stan zdrowia uległ pogorszeniu, co uniemożliwiło mu dłuża działalność akademicką. Zmarł 24 listopada 1950 roku w lipskiej Poliklinice.

Dorobek naukowy i koncepcje

Henryk Grossmann w swoich badaniach teoretycznych angażował się w analizę marksistowskiej doktryny dotyczącej kryzysów człowieka. W szczególności skupiał się na nieuchronności kryzysów w systemie kapitalistycznym oraz na metodzie, którą wypracował Karol Marks w swoim dziele pt. Kapital. Istotne dla jego badań było także rozróżnienie między wartością użytkową a wartością wymienną, jak również związek gospodarki z kulturą walki klasowej.

Jego najważniejsze osiągnięcie w dziedzinie ekonomii politycznej stanowi publikacja zatytułowana Das Akkumulations- und Zusammenbruchsgesetz des kapitalistischen Systems. Książka ta została wydana w Lipsku, kilka miesięcy przed kryzysem gospodarczym, który miał miejsce w 1929 roku. Grossmann w swoim dziele starał się dokładnie scharakteryzować mechanizmy prowadzące do gospodarczego upadku w systemie kapitalistycznym.

Wszystkie cenne materiały archiwalne, które dotyczą dorobku Henryka Grossmanna, znajdują się w Archiwum PAN w Warszawie, gdzie są dostępne pod sygnaturą III-155.

Recepcja

W kontekście rozważań nad ekonometrią, ważnym głosem jest teoria niedostatecznej konsumpcji, której zagadnienia poruszał Henryk Grossmann. Warto zauważyć, że Paul M. Sweezy, w swojej pracy zatytułowanej „Teoria rozwoju kapitalizmu” opublikowanej w 1942 roku, krytykował Grossmanna, opierając się na przekonaniach Keynesa dotyczących możliwości zapobiegania kryzysom dzięki wzrostowi wydatków publicznych. Krytyka ta uwidacznia wyraźny konflikt pomiędzy ich podejściami do zagadnień ekonomicznych.

Sweezy oskarżył Grossmanna o przyjęcie mechanistycznego podejścia, w którym pewne zjawiska miałyby być redukowane do prostych mechanizmów. Nie zauważył jednak wyjaśnień Grossmanna, które wskazywały na związek pomiędzy spadkiem stopy zysku a generowaniem kryzysów ekonomicznych. Ta luka w analizie skutkowała częstymi nieporozumieniami w interpretacji prac Grossmanna.

Również przedstawiciele marksizmu-leninizmu, w tym Jenö Varga, formułowali podobne zastrzeżenia, akcentując brak uwzględnienia politycznej mobilizacji klasy pracującej w kontekście przewidywanej dezintegracji systemu kapitalistycznego. Takie stanowisko podkreślało, że fenomeny ekonomiczne powinny być postrzegane w szerszym kontekście społecznym oraz politycznym.

Prace

Henryk Grossmann w swoim dorobku naukowym zaprezentował szereg istotnych prac, które analizują różnorodne aspekty polityki, gospodarki oraz socjologii. Wśród nich odnajdujemy czasopisma i publikacje, które miały znaczący wpływ na rozwój intelektualny tamtych czasów.

• „Proletaryat wobec kwestyi żydowskiej” – praca opublikowana w „Krytyce”, Kraków 1905, porusza problematykę społeczną,
• „Polityka przemysłowa i handlowa rządu Terezyańsko-Józefińskiego w Galicyi 1772–1790”, „Przegląd Prawa i Administracji” 10, 1912, przybliża działania administracji w Galicji,
• „Österreichs Handelspolitik mit Bezug auf Galizien in der Reformperiode 1772–1790”, Carl Konegen, Wien 1914, traktuje o polityce handlowej Austrii,
• „Die Anfänge und geschichtliche Entwicklung der amtlichen Statistik in Österreich”, „Statistische Monatsschrift. Neue Folge(inne języki)” 21, 1916, s. 331–423, przedstawia rozwój statystyki w Austrii,
• „Znaczenie i zadania pierwszego powszechnego spisu ludności w Polsce”, „Miesięcznik Statystyczny” 1/1, 1920, omawia kluczowy spis ludności,
• (red. i tłum.) „Niewydane pisma Karola Marksa”, Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”, Warszawa 1923, edytuje prace Marksa,
• „Simonde de Sismondi et ses théories économiques: Une nouvelle interprétation de sa pensée”, Wolna Wszechnica Polska, Warszawa 1924, analizuje teorie Sismondiego,
• „Struktura społeczna i gospodarcza Księstwa Warszawskiego na podstawie spisów ludności 1808–1810”, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1925, bada społeczne i gospodarcze struktury,
• „Eine neue Theorie über Imperialismus und die soziale Revolution”, „Archiv für die Geschichte des Sozialismus und der Arbeiterbewegung(inne języki)” 13. 1928, s. 141–192, rozwija teorie imperializmu,
• „Die Änderung des ursprünglichen Aufbauplans des Marxschen „Kapital“ und ihre Ursachen”, „Archiv für die Geschichte des Sozialismus und der Arbeiterbewegung(inne języki)” 14, 1929, s. 305–338, bada zmiany w koncepcji „Kapitału”,
• „Das Akkumulations- und Zusammenbruchsgesetz des kapitalistischen Systems. (Zugleich eine Krisentheorie)”, C. L. Hirschfeld, Leipzig 1929, dostarcza analizy systemu kapitalistycznego,
• „Die Goldproduktion im Reproduktionsschema von Marx und Rosa Luxemburg”, [w:] Festschrift für Carl Grünberg zum 70. Geburtstag, C. L. Hirschfeld, Leipzig 1932, s. 152–184, bada produkcję złota w kontekście teorii Marksa,
• „Die gesellschaftlichen Grundlagen der mechanistischen Philosophie und die Manufaktur”, „Zeitschrift für Sozialforschung(inne języki)” 4/2, 1935, s. 161–231, skupia się na filozofii mechanistycznej,
• „W. Playfair, the Earliest Theorist of Capitalist Development”, „The Economic History Review(inne języki)”, 18, 1-2, 1948, s. 65–83, bada wkład Playfaira,
• „Marx, die klassische Nationalökonomie und das Problem der Dynamik”, Europäische Verlagsanstalt(inne języki), Frankfurt 1969, analizuje klasyczną ekonomię,
• „Anarchismus, Bolschewismus, Sozialismus: Aufsätze aus dem „Wörterbuch der Volkswirtschaft“ (z Carlem Grünbergiem) [1930], red. Claudio Pozzoli(inne języki), Europäische Verlagsanstalt, Frankfurt 1971, porusza zagadnienia polityczne,
• „The Social and Economic Roots of the Scientific Revolution: Texts by Boris Hessen and Henryk Grossmann”, red. Gideon Freudenthal(inne języki) i Peter McLaughlin(inne języki), Springer(inne języki), Dordrecht 2009, bada korzenie rewolucji naukowej,
• „Capitalism’s Contradictions: Studies of Economic Theory before and after Marx”, red. Rick Kuhn(inne języki), Haymarket Books(inne języki), Chicago 2017, analizuje sprzeczności kapitalizmu,
• „Works”, red. Rick Kuhn, 4 t., Brill, Leiden 2018-2023 – ostateczny zbiór prac.

---

Oceń: Henryk Grossmann

---