Janina Jentys-Szaferowa

---

Życiorys

Janina Jentys przyszła na świat 24 czerwca 1895 roku w Krakowie, jako córka Anny Jentys, z domu Czermak, oraz Stefana Jentysa, który był profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz wybitnym fizjologiem roślin i chemikiem. Janina miała trzech braci: Stanisława, Władysława oraz Czesława. W dniu 18 marca 1919 roku zawarła związek małżeński z Władysławem Szaferem, który wówczas był wykładowcą na Uniwersytecie Jagiellońskim, a później stał się profesorem oraz rektorem tej uczelni, a także twórcą Instytutu Botaniki PAN. Uroczystość miała miejsce w kościele św. Szczepana w Krakowie, który niestety już nie istnieje. Para doczekała się trojga dzieci: Tadeusza (ur. 1920, profesor architektury), Annę (ur. 1921, polonistka, malarka i graficzka) oraz Stanisława (ur. 1923).

Janina Jentys-Szaferowa kształciła się w latach 1907–1910 w Prywatnym Gimnazjum Żeńskim im. Królowej Jadwigi, a następnie w okresie 1910–1914 uczęszczała do klasycznego Prywatnego Gimnazjum Żeńskiego H. Strażyńskiej w Krakowie, gdzie zdała egzamin maturalny w 1914 roku. Uczyła się pod okiem takich nauczycieli, jak Roman Gutwiński i Franciszek Tondera. Z powodu przerwania działalności Uniwersytetu Jagiellońskiego podczas I wojny światowej nie rozpoczęła studiów natychmiast po maturze, lecz swoje kształcenie rozpoczęła na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w 1915 roku. Przerwała naukę po roku akademickim 1918/1919, a studia wznowiła w 1925/1926 roku. Absolutorium zdobyła 30 kwietnia 1930 roku, a tytuł doktora filozofii w zakres botaniki uzyskała 28 marca 1931 roku.

W gronie jej wykładowców znaleźli się: Emil Godlewski, Edward Janczewski-Glinka, Marian Raciborski, Józef Rostafiński, Kazimierz Rouppert oraz Władysław Vorbrodt. Po zakończeniu I wojny światowej Janina pracowała jako wolontariuszka w Instytucie Botanicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, a w latach 1936–1939 w Instytucie Badawczym Lasów Państwowych w Warszawie. Po II wojnie światowej wróciła na Uniwersytet Jagielloński, gdzie zaczynała jako asystent-wolontariusz, a później pełniła funkcję starszego asystenta w Zakładzie Anatomii i Cytologii Roślin (1945–1948) oraz starszego asystenta w Zakładzie Farmakognozji (1948–1949). Następnie pracowała przez rok jako pracownik naukowy Polskiej Akademii Umiejętności, a w latach 1950–1953 była kierownikiem grupy biometrycznej w krakowskiej Pracowni Paleobotaniki Czwartorzędu Instytutu Geologicznego w Warszawie.

W 1951 roku uzyskała stopień doktora habilitowanego, a potem tytuł docenta botaniki nadany przez Radę Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego UJ. W 1953 roku Janina rozpoczęła pracę w Zakładzie Botaniki PAN, który później przekształcił się w Instytut, gdzie kierowała Pracownią Zmienności i Ewolucji Historycznej Roślin (1953–1954), Pracownią Zmienności Roślin (1954–1956), a od 1956 roku Zakładem Zmienności Roślin, którym kierowała aż do zakończenia swojej kariery w Instytucie. 30 czerwca 1954 roku Janina otrzymała tytuł profesora nadzwyczajnego, a 13 grudnia 1962 roku tytuł profesora zwyczajnego.

Na emeryturę przeszła 1 stycznia 1966 roku, posługując się płynnie językami: francuskim, niemieckim oraz angielskim. W trakcie swojej kariery naukowej i dydaktycznej, Janina miała wielu uczniów, w tym: dr Marię Białobrzeska, dr hab. Adolfa Korczyka, prof. dr hab. Jerzego Staszkiewicza oraz dr Janinę Truchanowicz i dr Irenę Więckowską. Janina Jentys-Szaferowa odeszła 16 stycznia 1983 roku w Krakowie, a jej ciało spoczęło w grobie obok męża na cmentarzu Rakowickim.

Działalność naukowa

Janina Jentys-Szaferowa była postacią, która znacząco wpłynęła na polską botanikę, a jej badania koncentrowały się na trzech głównych dziedzinach: biometrii, paleobotanice oraz systematyce roślin. W całej swojej karierze napisała 83 prace naukowe, z czego 26 stanowiły publikacje pierwotne. Oprócz znanego nazwiska Szaferowa, publikowała również jako Jentys-Szaferowa oraz Jentys-Szafer. Większość jej badań dotyczyła drzew, szczególnie interesowała się zmianami w ich strukturach oraz historią ich ewolucji.

W swoich rozprawach na temat zmienności oraz systematyki grabu i ostryi, nie pomijała aspektów historycznych. Opracowanie rodziny Betulaceae było jednym z jej kluczowych osiągnięć i znalazło się w drugim tomie serii „Flora Polska”, redagowanej przez Władysława Szafera w roku 1921. Badania Jentys-Szaferowej obejmowały również metody identyfikacji pyłków drzew w stanie kopalnym. Jej rozprawa doktorska, zatytułowana „Budowa błon pyłków leszczyny, woskownicy i europejskich brzóz oraz rozpoznawanie ich w stanie kopalnym”, powstała w 1929 roku.

Ważnym elementem jej dorobku była analiza zmienności brzóz, której wyniki zostały opublikowane w dwóch częściach przed wybuchem II wojny światowej (1937, 1938). W pierwszej części pracy stwierdziła, że liście brzozy Betula alba L. na pędach wegetatywnych charakteryzują się mniej znaczącą zmiennością w porównaniu do tych na pędach owocujących, natomiast w drugiej części badała wpływ okresów pylenia dwóch innych gatunków brzóz, udowadniając, że jeden z nich (B. verrucosa Ehrh.) nie jest zapylany przez inne gatunki, podczas gdy B. pubescens Ehrh. jest zapylany zarówno własnym pyłkiem, jak i hybrydami.

Badania nad brzozą ojcowską skutkowały jej klasyfikacją systematyczną oraz wyjaśnieniem pochodzenia, co zostało udokumentowane w 1967 roku. Jentys-Szaferowa była prekursorką ochrony czynnej stanowisk tego drzewa. Jej innowacyjna metoda graficzna, znana jako „metoda linii wielkości i kształtu”, została opracowana w 1959 roku i polegała na porównywaniu prób statystycznych na wykresach, co zrewolucjonizowało badania zmienności roślin na świecie.

Podczas swojej kariery naukowej odbyła wiele podróży, które wzbogaciły jej wiedzę i doświadczenie, w tym do Norwegii, Szwecji, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii, Grecji, Kanady, USA, Austrii oraz do krajów ówczesnego bloku wschodniego, takich jak Czechosłowacja, Jugosławia, NRD i Dania.

Jej prace botaniczne, w tym opisane przez nią taksony roślin, często określane są nazwiskiem „Jentys-Szaferowa” lub skrótem Jent.-Szaf. Na przykład, w takich publikacjach można znaleźć Trapa x raciborskii Jent.-Szaf. oraz Betula szaferi Jent.-Szaf. W okresie międzywojennym zajmowała się także popularyzacją botaniczną poprzez organizowanie imprez oświatowych, wystąpienia w Polskim Radiu oraz publikację artykułów popularnonaukowych.

W 1947 roku wydała książkę „Poznaj 100 roślin: klucz do oznaczania stu gatunków roślin kwiatowych dzikich i hodowlanych”, która była przeznaczona dla uczniów szkół podstawowych i doczekała się 32 edycji do 1992 roku. Wspólnie z mężem, opublikowała również książkę „Kwiaty w naturze i sztuce” (1939, z późniejszymi wznowieniami w 1948 i 1958). Ilustrowała także publikacje Władysława Szafera, w tym opisy podróży do Tunezji oraz Yellowstone.

Na Uniwersytecie Jagiellońskim prowadziła zajęcia z systematyki i anatomii roślin oraz wykłady tematyczne, dotyczące m.in. morfologii drzew i metod badania zmienności w roślinach. Była aktywnym członkiem Polskiego Towarzystwa Botanicznego od jego założenia w 1922 roku, a w 1972 roku została jego członkiem honorowym. Również współpracowała z różnymi komisjami naukowymi, wnosiła wkład w rozwój wiedzy botanicznej w Polsce, co czyni ją niezwykle ważną postacią w tej dziedzinie.

Wybrane publikacje

Janina Jentys-Szaferowa, uznana specjalistka w dziedzinie botaniki, ma na swoim koncie wiele znaczących publikacji naukowych, które przyczyniły się do poszerzenia wiedzy na temat roślinności. Poniżej przedstawiamy wybór najważniejszych z nich:

• J. Jentys-Szaferowa: Betulaceae. W: W. Szafer (red): Flora Polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. II. Dwuliścienne wolnopłatkowe: jednookwiatowe. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1921, s. 3–17,
• J. Jentys-Szaferowa. Budowa błon pyłków leszczyny, woskownicy i europejskich brzóz oraz rozpoznawanie ich w stanie kopalnym. „Rozpr. Wydz. Mat-Przyr. PAU, Dział B: Nauki biologiczne”. 28 (5), 1929. brak numeru strony – rozprawa doktorska,
• J. Jentys-Szaferowa. Z badań biometrycznych nad zbiorowym gatunkiem Betula alba L. Cz. I. Wielopostaciowość liści brzóz. „Instytut Badawczy Lasów Państwowych, Rozprawy i Sprawozdania”. Ser. A. 26, s. 1-57, 1937,
• J. Jentys-Szaferowa. Z badań biometrycznych nad zbiorowym gatunkiem Betula alba L. Cz. II. O możliwości krzyżowania się gatunków Betula verrucosa Ehrh. i Betula pubescens Ehrh. „Instytut Badawczy Lasów Państwowych, Rozprawy i Sprawozdania”. Ser. A. 40, s. 1-84, 1938,
• J. Jentys-Szaferowa: Analiza zbiorowego gatunku Betula alba L. na podstawie pomiarów liści. Część I: Cel i metoda pracy na przykładzie Betula verrucosa Ehrh. Bull. Int. Acad. Polon. Sci. Lett., Cl. Sci. Math. Nat., Ser. B: Sci. Nat. (I) 1949(7–10): 175-214,
• J. Jentys-Szaferowa: Analiza zbiorowego gatunku Betula alba L. na podstawie pomiarów liści. Część II: Betula pubescens Ehrh., B. tortuosa Ledeb., B. carpatica Waldst. et Kit. Bull. Int. Acad. Polon. Sci Lett., Cl. Sci. Math. Nat., Ser. B: Sci. Nat. (I) 1950(1–3): 1-63,
• J. Jentys-Szaferowa, M. Białobrzeska. Owoce rodzajów Carpinus i Ostrya. Cz. I: Analiza cech i klucze do oznaczania. „Prace Instytutu Geologicznego”. 10, s. 5-36, 1953,
• J. Jentys-Szaferowa. Wielopostaciowość liści drzew i jej przyczyny. „Acta Societatis Botanicorum Poloniae”. 24, s. 207-236, 1955,
• J. Jentys-Szaferowa. Graficzna metoda porównywania kształtów roślinnych. „Nauka Polska”. 7 (3/27), s. 79-109, 1959,
• J. Jentys-Szaferowa. Anatomical investigations on fossil fruits of the genus Carpinus in Poland. „Acta Palaeobotanica”. 2 (1), s. 1-33, 1961,
• J. Jentys-Szaferowa. Badania systematyczno-doświadczalne nad Betula oycovensus Besser. „Roczn. Dendrologiczny”. 21, 1967. brak numeru strony,
• J. Jentys-Szaferowa (red.). Zmienność liści i owoców drzew i krzewów w zespołach leśnych Białowieskiego Parku Narodowego. „Monographiae botanicae”. 32, s. 1-238, 1970.

---

Oceń: Janina Jentys-Szaferowa

---