Polska Akademia Umiejętności

---

Historia

Akademia Umiejętności, znana jako PAU, została założona w 1872 roku, kiedy to przekształcono Towarzystwo Naukowe Krakowskie. Jej działalność zainaugurowano oficjalnie 7 maja 1873 roku, co było ważnym wydarzeniem w historii polskich instytucji naukowych.

Siedziba główna Akademii, która od 1919 roku nosi nazwę PAU, mieści się w Krakowie przy ul. Sławkowskiej 17. Akademia była zorganizowana w cztery wydziały:

• Filologiczny,
• Historyczno-Filozoficzny,
• Matematyczno-Przyrodniczy,
• Lekarski (uznany od 1930 roku).

Do roku 1952 PAU posiadała w sumie 676 członków krajowych oraz 264 zagranicznych. Akademia organizowała doroczne zgromadzenia oraz sesje wydziałowe. Badania i wydawnictwa były realizowane przez różne komisje i komitety, a także przez uczonych, którzy nie mieli formalnych uprawnień członkowskich PAU. Warto wspomnieć o Komisji do badania historii sztuki, w której aktywnie uczestniczyli: Józef Łepkowski, Władysław Łuszczkiewicz oraz Marian Sokołowski.

W okresie zaborów PAU prowadziła intensywną działalność wydawniczą. W latach 1905–1906 udało jej się wydanie dwóch edycji czterotomowej Encyklopedii podręcznej ilustrowanej przy współpracy z polską organizacją edukacyjną Macierz Polska, w miastach takich jak Lwów, Kraków i Warszawa. Była to także inicjatywa na wielką skalę – od 1905 do 1923 roku, PAU wydała 25-tomową Encyklopię polską, redagowaną przez jej członków i współpracowników.

Działalność w zakresie nauki i popularyzacji wiedzy była częściowo finansowana z dotacji państwowych, ale równie znaczącym źródłem wsparcia były dobrowolne darowizny. Szczególnie ważne były zapisy dużych nieruchomości, takich jak majątek Pawła Tyszkowskiego (6778 ha) w 1920 roku, Władysława Józefa Fedorowicza (1492 ha) w 1922 roku czy arcyksięcia Karola Stefana Habsburga (10500 ha) w 1924 roku. Wśród tych nieruchomości znajdował się m.in. znakomity folwark w Lipowej, który zajmował 512,21 ha, oraz rozległe tereny leśne w Zawoi, z których w 1933 roku wyodrębniono obszar 642,22 ha na północnych stokach Babiej Góry, gdzie utworzono „Rezerwat” – zalążek dzisiejszego Babiogórskiego Parku Narodowego.

Pomimo statusu stowarzyszenia użyteczności publicznej, Akademia przez posiadane majątki płaciła pełne podatki. Po zakończeniu II wojny światowej niezależność tej instytucji stała się problematyczna dla władz, które w 1948 roku ogłosiły zamiar utworzenia Polskiej Akademii Nauk. W wyniku tych działań, wobec PAU wprowadzono restrykcje finansowe i cenzuralne, ograniczono kontakt z zagranicą oraz zablokowano wiele jej wydawnictw. Działalność badawcza, publicystyka, cenne zbiory oraz majątek PAU zostały przejęte na rzecz PAN.

W latach 1957–1958 podjęto próbę przywrócenia Akademii, co spotkało się z odpowiedzią władz, które zainstalowały oddział PAN w Krakowie. Ostatecznie, zmiana ustroju w 1989 roku umożliwiła grupie dawnych członków odtworzenie PAU, które wznowiło swoją działalność na podstawie wcześniejszego statutu, zachowując ciągłość organizacyjną i formy akcji sprzed lat.

Prezesi PAU

Kolejnymi prezesami Akademii byli:

• Józef Majer (1872–1890),
• Stanisław Tarnowski (1890–1917),
• Kazimierz Morawski (1917–1925),
• Jan Michał Rozwadowski (1925–1929),
• Kazimierz Kostanecki (1929–1934),
• Stanisław Wróblewski (1934–1938),
• Stanisław Kutrzeba (1939–1946),
• Kazimierz Nitsch (1946–1957),
• Adam Krzyżanowski (1957–1958),
• Gerard Labuda (1989–1994),
• Kazimierz Kowalski (1994–2001),
• Andrzej Białas (2001–2018),
• Jan Ostrowski (od 2018 roku).

Sekretarze generalni PAU

A oto kolejni sekretarze generalni Akademii:

• Józef Szujski (1872–1883),
• Stanisław Tarnowski (1883–1890),
• Stanisław Smolka (1890–1903),
• Bolesław Ulanowski (1903–1919),
• Kazimierz Kostanecki (1919–1921),
• Stanisław Wróblewski (1921–1926),
• Stanisław Kutrzeba (1926–1939),
• Tadeusz Kowalski (1939–1948),
• Jan Konstanty Dąbrowski (1948–1957),
• Adam Vetulani (1957–1958),
• Józef Skąpski (1989–1994),
• Jerzy Wyrozumski (1994–2015),
• Szczepan Biliński (od 2015 roku).

Członkowie honorowi PAU

Do grona członków honorowych Akademii należeli:

• św. Jan Paweł II,
• Jan Nowak-Jeziorański,
• kardynał Franciszek Macharski,
• Władysław Bartoszewski,
• Tadeusz Mazowiecki,
• oraz Adam Boniecki.

Struktura PAU

Biuro PAU

Obecnie Polska Akademia Umiejętności składa się z kilku wydziałów, które zajmują się różnorodnymi dziedzinami wiedzy oraz prowadzą badania w wielu specjalistycznych obszarach.

Wydział I Filologiczny

• Komisja Filologii Klasycznej PAU,
• Komisja Historii Sztuki PAU,
• Komisja Neofilologiczna PAU,
• Komisja Kultury Słowian PAU.

Wydział II Historyczno-Filozoficzny

• Komisja Środkowoeuropejska PAU,
• Komisja Wschodnioeuropejska PAU,
• Komisja Prehistorii Karpat PAU,
• Komisja Historii i Kultury Żydów PAU,
• Komisja Prawnicza PAU,
• Komisja Historii Wojen i Wojskowości PAU,
• Komisja Nauk Ekonomicznych PAU,
• Komisja Etnograficzna PAU,
• Komisja Medioznawcza.

Wydział III Matematyczno-Fizyczno-Chemiczny

• Komisja Astrofizyki PAU,
• Komisja Nauk Technicznych PAU,
• Komisja Układów Złożonych PAU.

Wydział IV Przyrodniczy

• Komisja Nauk Rolniczych, Leśnych i Weterynaryjnych PAU,
• Komisja Paleogeografii Czwartorzędu PAU,
• Komisja Embriologii i Morfologii PAU,
• Komisja Geoinformatyki PAU,
• Komisja Geograficzna PAU.

Wydział V Lekarski

Wydział ten skupia się na badaniach i działalności w dziedzinie medycyny oraz zdrowia publicznego.

Wydział VI Twórczości Artystycznej

Jest to wydział poświęcony kształceniu oraz rozwijaniu talentów artystycznych.

Komisje Międzywydziałowe PAU o Charakterze Interdyscyplinarnym

• Komisja Antropologiczna PAU,
• Komisja Zagrożeń Cywilizacyjnych PAU,
• Komisja Historii Nauki PAU,
• Komisja PAU do Oceny Podręczników Szkolnych,
• Komisja Spraw Europejskich PAU,
• Komisja Rozwoju Miasta Krakowa PAU i PAN,
• Komisja Filozofii Nauk PAU,
• Komisja PAU Fides et Ratio,
• Komisja PAU do Badań Diaspory Polskiej,
• Komisja PAU Etyki w Nauce,
• Komisja Przyrodniczo-Medyczna z Siedzibą we Wrocławiu,
• Komisja Międzynarodowa – Polska Grupa CIHEC.

Współczesna działalność

Polska Akademia Umiejętności współczesnie funkcjonuje złożona z sześciu wydziałów, gdzie każdy ma swojego zarządu. Na czele każdego wydziału stoi dyrektor, który współpracuje z zastępcą oraz sekretarzem. Dodatkowo, niekiedy pojawia się również zastępca sekretarza. Wydziały są wspierane przez różne komisje oraz komitety, które mogą być stałe lub czasowe. W skład tych organów zazwyczaj wchodzą członkowie PAU, ale istnieją także wyjątki, w których uczestnicy zewnętrzni mają możliwość dołączenia jako członkowie. Regularne posiedzenia naukowe odbywają się co miesiąc, na których prezentowane są referaty, połączone z dyskusjami. Informacje na temat działalności PAU są publikowane w „Roczniku PAU”, a każdy z wydziałów prowadzi swoje własne serie wydawnicze, w tym „Rozprawy”, gdzie przedstawiane są istotne opracowania oraz teksty naukowe, w tym źródła historyczne.

Seminarium PAU

Od 2002 roku, regularnie organizowane jest comiesięczne Seminarium Polskiej Akademii Umiejętności, które gromadzi od kilkudziesięciu do nawet dwustu uczestników. Obecnie dominującym tematem jest „Patriotyzm wczoraj i dziś”. W gronie wykładowców znajdują się wybitne osobistości z różnych dziedzin, takie jak Władysław Bartoszewski, Bronisław Geremek, oraz Maciej Władysław Grabski, Jan Nowak Jeziorański, arcybiskup Alfons Nossol, Henryk Muszyński, a także Józef Życiński.

Kawiarnia Naukowa

W 2004 roku PAU rozpoczęła współpracę z „Dziennikiem Polskim” i wprowadziła Kawiarnię Naukową, czyli otwarte dla publiczności spotkania naukowe. Każde z tych wydarzeń odbywa się w formie wykładu popularnonaukowego, po którym następuje dyskusja, kontynuowana przy filiżankach kawy. Z ramieniem Kawiarni przez wiele lat organizował spotkania Jerzy Vetulani.

Tygodnik „PAUza Akademicka”

Od września 2008 roku, PAU wydaje tygodnik internetowy „PAUza”, który jest finansowany przez Urząd Miasta Krakowa. Z okazji szczególnych wydarzeń, „PAUza” dostępna jest także w wersjach papierowych. Czasopismo koncentruje się na zagadnieniach życia naukowego w Polsce, zwłaszcza w krakowskim środowisku akademickim.

Młodzi uczeni i adepci nauki

W styczniu 2009 roku, powstała Akademia Młodych „PAUeczka Akademicka”, kierowana przez wiceprezesa PAU Andrzeja Szczeklika. W ramach tej inicjatywy organizowane są comiesięczne spotkania dla doktorantów, asystentów oraz studentów różnych dziedzin. Celem tych dyskusji jest integracja oraz rozwój humanistycznych zainteresowań uczestników.

PAU wspiera również Zimową Szkołę Fizyki Teoretycznej Uniwersytetu Wrocławskiego, międzynarodowe warsztaty dla młodych matematyków a także Krakowską Szkołę Fizyki Teoretycznej dla młodych badaczy.

Biblioteka Naukowa PAU i PAN

Działalność Biblioteki Naukowej PAU i PAN rozpoczęła się 1 stycznia 2000 roku. Jej początki sięgają połowy XIX wieku z inicjatywy Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. Do 1952 roku funkcjonowała jako Biblioteka AU, a później PAU. W 1953 roku uzyskała samodzielność jako placówka PAN. Zgodnie z porozumieniem z 1999 roku, biblioteka przeszła pod zarząd PAU. W jej zbiorach znajduje się około 660 000 woluminów, w tym blisko 144 250 zbiorów specjalnych, takich jak stare druki i rękopisy. Biblioteka prowadzi wymianę wydawnictw z ponad tysiącem instytucji w 77 krajach, a także wydaje własny „Rocznik” i katalogi zbiorów.

Ośrodek Badań nad Kulturą Ormiańską w Polsce

10 września 2021 roku zainaugurowano działalność Ośrodka Badań nad Kulturą Ormiańską w Polsce (OBKOP), którego celem jest organizacja badań nad historią Ormian w Polsce oraz wspieranie młodych badaczy. Ośrodek prowadzi różnorodne projekty badawcze oraz edycje źródeł w języku ormiańskim służące humanistyce.

Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie

Ważnym elementem działalności PAU jest Archiwum Nauki, które przechowuje akta Towarzystwa Naukowego Krakowskiego i inne krakowskie stowarzyszenia, prowadząc działalność ekspozycyjną oraz publikując serię PAU „W służbie nauki”. Archiwum działa jako samodzielna jednostka od 2002 roku i współpracuje z Komisją Historii Nauki PAU.

Biblioteka Polska w Paryżu

PAU jest również właścicielem Biblioteki Polskiej w Paryżu, gdzie współfinansuje działalność placówki stworzonej w 1893 roku. Obecnie, aby zapewnić jej stabilność finansową, w 2023 roku powołano do życia Instytut Biblioteka Polska w Paryżu.

Polski Instytut Naukowy w Kanadzie

Od 1943 roku działa Polski Instytut Naukowy w Kanadzie (PINK), związany z Uniwersytetem McGill w Montrealu. PINK posiada cztery oddziały oraz Bibliotekę Polską im. Wandy Stachiewicz, będącą największą biblioteką polską w Ameryce. W 2006 roku Rada PAU uznała PINK za Stację Naukową PAU.

Polski słownik biograficzny

Współpraca PAU z Instytutem Historii PAN przynosi efekty w zakresie Polskiego słownika biograficznego, który po przerwie związanej z wykreśleniem wyjątkowo wznowił działalność w 1958 roku, z udziałem PAU w jego opracowywaniu.

Stypendia Naukowe

Akademia dysponuje stypendiami Fundacji Lanckorońskich, które są przyznawane autorom badań międzynarodowych, umożliwiając im pracę w Rzymie, Wiedniu czy Londynie. Komisja Stypendialna PAU, obejmująca przedstawicieli pięciu uniwersytetów, corocznie przyznaje liczne stypendia dla młodych badaczy.

Współpraca zagraniczna

Od początku swojego istnienia PAU rozwija współpracę z instytucjami zagranicznymi. Już w XIX wieku organizowano ekspedycje do archiwów, a od 1993 roku wznowiono współpracę z Union Académique Internationale (UAI). PAU prowadzi także badania archeologiczne w Ukrainie oraz w Grecji, wniętrz międzynarodowych projektów badawczych.

Nagrody

Akademia przyznaje nagrody za wybitne osiągnięcia, takie jak Nagroda im. Mikołaja Kopernika, Nagroda im. Mariana Mięsowicza i wiele innych, doceniających badania w różnych dziedzinach. Wśród laureatów znajdują się wybitne postacie nauki, jak Marek Nawara, czy Janina Ochojska-Okońska. Poza nagrodami, PAU patronuje takim przedsięwzięciom jak różnorodne stowarzyszenia edukacyjne i towarzystwa regionalne.

---

Oceń: Polska Akademia Umiejętności

---