Janusz Rieger

---

Życiorys

Pochodzenie

Janusz Rieger przyszedł na świat w 1934 roku w Krakowie jako syn Andrzeja Riegera, który był prokuratorem oraz podporucznikiem rezerwy Wojska Polskiego. Niestety, jego ojciec został zamordowany w Katyniu w 1940 roku. Matką Janusza była Antonina z domu Latinik, pierwsza mistrzyni Polski we florecie. Rodzina Riegerów miała wybitne postaci, w tym wnuka inżyniera i wynalazcy Romana Riegera, a z kolei z linii matki, generała Franciszka Latinika.

Janusz miał młodszego brata, Jerzego, urodzonego w 1938 roku. W rodzinie występują również inne znane postacie, w tym jego stryj Adam Rieger oraz kuzyni Stefan Rieger, a także kuzynki: Irena i Andrzej Popielowie, a także Jerzy i Jan Vetulani.

Młodość i edukacja

W swojej młodości Janusz Rieger miał okazję pełnić rolę instruktora harcerskiego oraz ministranta w kościele św. Floriana, w którym to wikariuszem był ówczesny młody ksiądz Karol Wojtyła. Razem z bratem, Janusz był częścią tzw. Środowiska, studenckiego kręgu duszpasterskiego, które było związane z Wojtyłą, a które przeciwstawiało się ideologii marksistowskiej. Uczestniczył aktywnie w organizowanych przez niego spotkaniach oraz wycieczkach krajoznawczych.

Początkowo Janusz planował studiować prawo, jednakże polityczne okoliczności, w tym tragiczne wydarzenia związane z jego ojcem, pokrzyżowały te plany. Dlatego w latach 1951–1955 podjął studia z zakresu rusycystyki na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie nauczały go takie osobistości jak Zdzisław Stieber oraz Jan Janów. W roku 1956 roku rozpoczął pracę jako doktorant na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie w 1967 obronił swoją pracę doktorską.

Praca naukowa i społeczna

Janusz Rieger rozpoczął pracę w Zakładzie Słowianoznawstwa w 1960 roku, który później przekształcił się w Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk. W 1977 roku uzyskał stopień habilitacyjny. W latach 1980–1981 pełnił funkcję wiceprzewodniczącego „Solidarności” w PAN, co niestety spowolniło jego rozwój kariery akademickiej. Wykładał na Uniwersytecie Łódzkim (1980–1982), jak również na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (1988–1990). Tytuł profesora nauk humanistycznych otrzymał w 1989 roku.

W latach 1990–1998 był przewodniczącym Rady Naukowej Instytutu Slawistyki PAN, gdzie pracował do 1997 roku. Następnie brał udział w pracy jako profesor Instytutu Języka Polskiego PAN (1997–2004). Dodatkowo był wykładowcą na Uniwersytecie Warszawskim, szczególnie w Instytucie Badań Interdyscyplinarnych „Artes Liberales”. Był mentorem w wielu przewodach doktorskich, bo łącznie aż osiemnastu.

Janusz Rieger zasiadał w różnych towarzystwach naukowych, takich jak Towarzystwo Naukowe Warszawskie (w 1983; na członka zwyczajnego w 1990) oraz Komitet Językoznawstwa PAN (1974; sekretarz w latach 1975–1984 oraz wiceprzewodniczący w latach 1990–2002). Był także członkiem komisji dialektologicznej Komitetu Językoznawstwa PAN, a także członkiem czynnym Towarzystwa Naukowego KUL oraz Komitetu Słowianoznawstwa PAN (1991–2015). W 1999 roku uzyskał tytuł członka honorowego Charkowskiego Towarzystwa Naukowego.

Interesował się wieloma zagadnieniami z obszaru językoznawstwa, m.in. językiem polskim na Wschodzie, dialektologią ukraińską oraz leksykografią. W latach 80. XX wieku zainicjował zespół badawczy, który dokumentował polszczyznę kresową. Od 1989 roku kontynuował prace nad polszczyzną dawnych Kresów, badając również kulturę Łemków. Pomagał zorganizować badania nad gwarami polskimi na Ukrainie.

Rieger pełnił również istotną rolę w redakcji Karpackiego Atlasu Dialektologicznego, a także w kwartalniku Slavia Orientalis. W 1992 roku zdobył Nagrodę im. Kazimierza Nitscha za Atlas gwar bojkowskich. Angażował się w działania integracyjne pomiędzy Polską a Ukrainą, wspierając młodzież w zdobywaniu stypendiów z Kasy Mianowskiego.

Współorganizował Studium Polonistyczne dla młodzieży z Wschodu oraz Międzynarodową Szkołę Humanistyczną. Został jednym z założycieli Fundacji Slawistycznej, a także działał na rzecz popularyzacji kultury łemkowskiej. Rieger zredagował także dziennik swojego ojca, który wydany został w 2015 roku i stanowi cenne źródło historyczne.

W 2006 roku, na zlecenie Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii, Janusz Rieger uczestniczył w opracowywaniu wykazów nazw wodnych, korzystając z literatury toponomastycznej. Postanowieniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy został w 2017 roku odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, a także otrzymał Międzynarodową Nagrodę Literacką im. Józefa Łobodowskiego w 2020 roku za wsparcie współpracy polsko-ukraińskiej.

Życie prywatne

Janusz Rieger jest mężem Ewy z domu Giedrojć, ur. 1936, która pracuje jako inżynier elektronikiem. Para doczekała się córki Anny, urodzonej w 1961 roku, która jest lekarką.

Publikacje

Monografie autorskie

• 1969: Nazwy wodne dorzecza Sanu (Zakład Narodowy im. Ossolińskich),
• 1975: Nazwy rzeczne w dorzeczu Warty (wraz z Ewą Wolnicz-Pawłowską; Zakład Narodowy im. Ossolińskich),
• 1977: Imiennictwo ludności wiejskiej w ziemi sanockiej i przemyskiej w XV w. (Zakład Narodowy im. Ossolińskich),
• 1988: Gewässernamen im Flußgebiet des Wisłok (Stuttgart, Franz Steiner Verlag Wiesbaden),
• 1989: Z dziejów języka rosyjskiego (Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne), wyd. drugie uzupełnione 1998,
• 1995: Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie (Wydawnictwo Naukowe Semper),
• 2003: Gewässernamen im Flußgebiet des San (Stuttgart, Franz Steiner Verlag),
• 2006: Słownictwo polszczyzny gwarowej na Litwie (wraz z Ireną Masojć, Krystyną Rutkowską; Wydawnictwo DiG),
• 2007: Słownictwo gwarowe przesiedleńców z Ukrainy: słownik porównawczy kilku wsi w Tarnopolskiem (redakcja; Wydawnictwo Lexis),
• 2014: Słownictwo polszczyzny gwarowej na Brasławszczyźnie (Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa),
• 2019: Język polski na Kresach (Wydawnictwo DiG).

Słowniki i atlasy

• 1979: Słownik tematyczny rosyjsko-polski (wraz z Ewą Rieger; Wiedza Powszechna), wyd. drugie rozszerzone 2003,
• 1980: Atlas gwar bojkowskich (opracował zespół pod kierunkiem J. Riegera głównie na podstawie zapisów terenowych Stefana Hrabca, t. I–VII, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1980–1991),
• 2007: Українсько–польський тематичний словник – Ukraïns’ko-pol’s’kij tematičnij slovnik (Słownik tematyczny-ukraińsko-polski; wraz z Orisą Dems’ka-Kul’čic’ką; Vidavnictvo Ukraïns’kogo katolic’kogo unìversitetu),
• 2012: Общекарпатский диалектологический атлас. Указатели – Obŝekarpatskij dialektologičeskij atlas (Ogólnokarpacki atlas dialektologiczny. Znaki; redakcja; Instytut Języka Polskiego PAN),
• 2016: Mały słownik łemkowskiej wsi Bartne (Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego),
• 2017: Atlas ukraińskich gwar nadsańskich opracowany na podstawie zapisów terenowych Stefana Hrabca. Tom 1 (Wydział „Artes Liberales” UW).

Redakcja

• 2002: Język mniejszości w otoczeniu obcym (redakcja; Wydawnictwo Naukowe Semper),
• 2004: Dawna i współczesna polszczyzna na Kresach (redakcja; Wydawnictwo Naukowe Semper),
• 2008: Słownictwo kresowe: studia i materiały (redakcja; Wydawnictwo DiG),
• 2017: Leksyka prawnicza w polskich zapiskach sądowych z Ukrainy (XVI i XVII wiek) (redakcja naukowa; Wydawnictwo DiG).

Opracowania

• 1997: A Lexical Atlas of the Hutsul Dialects of the Ukrainian Language (na podstawie notatek Jana Janowa i jego studentów; Harvard University Press; Semper),
• 2015: Zapiski z Kozielska, dziennik Andrzeja Riegera (opracowanie i redakcja; Narodowe Centrum Kultury),
• 2018: Słownik gwary łemkowskiej wsi Wysowa autorstwa Ołeksandra Hojsaka (wraz z Madiną Aleksiejewą, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego).

Na podstawie materiału źródłowego.

Ocena i odbiór

Między 4 a 6 listopada 1999 roku w Warszawie odbyła się ważna konferencja z okazji 65. urodzin oraz 40-lecia kariery naukowej Janusza Riegera. To wydarzenie stanowiło wyjątkową okazję do uhonorowania jego osiągnięć. W wyniku tej konferencji została wydana publikacja zbiorowa zatytułowana Kontakty językowe polszczyzny na pograniczu wschodnim: prace ofiarowane Profesorowi Januszowi Riegerowi, która ukazała się w 2000 roku pod redakcją Ewy Wolnicz-Pawłowskiej oraz Wandy Szulowskiej.

W 2020 roku Tadeusz Lewaszkiewicz wyraził swoje zdanie na temat Janusza Riegera, określając go jako wybitnego polonistę, slawistę i językoznawcę, który jest znanym znawcą polszczyzny zarówno południowokresowej, jak i północnokresowej. Jego wielka wiedza oraz dokonań w tej dziedzinie zostały dostrzegane i wysoko oceniane przez innych specjalistów.

Dodatkowo, Dorota Krystyna Rembiszewska podkreśliła znaczenie opracowanego przez zespół pod kierunkiem Riegera Atlasu gwar bojkowskich. W jej ocenie, to dzieło pozostaje istotnym źródłem dla badań porównawczych, gdyż dokumentuje historycznie ważną leksykę obszaru na północ od głównego grzbietu Karpat, obejmując miasta takie jak Sanok, Lesko oraz Drohobycz.

Wnioski Feliksa Czyżewskiego na temat prac Janusza Riegera dotyczące języka polskiego na Kresach Wschodnich sugerują, że mają one istotne znaczenie nie tylko dokumentacyjne, ale także metodologiczne. Pomagają one wyjaśnić genezę polszczyzny kresowej i prowadzą do kluczowego pytania: Czy polszczyzna ta związana jest z ludnością etniczną ruską czy z dawnymi osadnikami szlacheckimi z Mazowsza i Małopolski?

Odznaczenia i wyróżnienia

Janusz Rieger osiągnął znaczące sukcesy, które zostały docenione poprzez różnorodne odznaczenia i wyróżnienia. Oto lista jego najważniejszych osiągnięć:

• nagroda im. Kazimierza Nitscha za Atlas gwar bojkowskich, 1992, była to nagroda zespołowa,
• honorowe członkostwo Charkowskiego Towarzystwa Naukowego, 1999,
• honorowe członkostwo Komitetu Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk, 2005,
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, przyznany w 2017 roku „za wybitne zasługi dla rozwoju polskiej slawistyki, za osiągnięcia w pracy naukowo-dydaktycznej oraz popularyzowanie historii i kultury Kresów Wschodnich”,
• Międzynarodowa Nagroda Literacka im. Józefa Łobodowskiego, która została przyznana przez Lubelski Oddział Stowarzyszenia Pisarzy Polskich w 2020 roku „za szczególnie zaangażowane na rzecz współpracy polsko-ukraińskiej”.

---

Oceń: Janusz Rieger

---