Jerzy Vetulani

Nauka i edukacja

Jerzy Vetulani, jedna z najbardziej znanych postaci polskiej nauki, przyszedł na świat 21 stycznia 1936 roku w Krakowie, a jego życie, pełne osiągnięć, zakończyło się 6 kwietnia 2017 roku w tym samym mieście. Był on psychofarmakologiem, neurobiologiem oraz biochemikiem, a jego kariera naukowa rozciągała się na ponad sześć dekad. Pracował w Instytucie Farmakologii Polskiej Akademii Nauk, gdzie piastował różne ważne funkcje, w tym kierownika Zakładu Biochemii od 1976 do 2006 roku oraz zastępcę dyrektora do spraw naukowych w latach 1994-2002. W ciągu swojego życia opublikował przeszło 240 prac badawczych w recenzowanych czasopismach naukowych i był członkiem Polskiej Akademii Nauk oraz Polskiej Akademii Umiejętności.

Ukończył studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie zdobył wiedzę z zakresu biologii i chemii. Po zakończeniu studiów odbył roczne stypendium badawcze na University of Cambridge w latach 1966-1967. Jego kariera obejmowała również pracę jako Research Associate Professor w Vanderbilt University w latach 1973–1975, gdzie sformułował, wspólnie z Fridolinem Sulserem, hipotezę β-downregulacji, rzucającą nowe światło na mechanizm działania leków przeciwdepresyjnych.

Na swoim koncie miał wiele nagród, w tym Międzynarodową Nagrodę Anna-Monika II klasy w 1983 roku za badania dotyczące skutków elektrowstrząsów. Jego obszary zainteresowań obejmowały nie tylko depresję, ale także pamięć, uzależnienia oraz choroby neurodegeneracyjne. Jego prace wyróżniały się wysokim poziomem, co zaowocowało tysiącami cytatów w literaturze naukowej.

Vetulani był także aktywnym nauczycielem akademickim oraz promotorem dziewięciu przewodów doktorskich. W latach 1981–2002 pełnił funkcję redaktora naczelnego czasopisma Wszechświat, a jego wkład w organizację życia naukowego oraz edukację był nieoceniony. Jego pasja do nauki łączyła się z zaangażowaniem w działalność kulturotwórczą; był prelegentem w dyskusyjnych klubach filmowych oraz współtwórcą Piwnicy pod Baranami, gdzie na pewien czas zastąpił Piotra Skrzyneckiego jako konferansjer.

Warto również zaznaczyć, że Vetulani był osobą o silnych poglądach społecznych. W latach 90. XX wieku, stał się jednym z głównych zwolenników legalizacji marihuany, postulując jednocześnie depenalizację substancji psychoaktywnych stosowanych rekreacyjnie. Krytykował stereotypowe podejście do konsumentów takich substancji, argumentując, że istotna jest edukacja i pomoc uzależnionym, a nie stosowanie represyjnych środków.

W 2002 roku bez powodzenia kandydował na prezydenta Krakowa, a jego działalność na rzecz nauki i społeczeństwa została doceniona w wielu gremiach. Wszedł w skład Polskiej Akademii Umiejętności, zyskując tytuł członka korespondenta w 1991 roku, a następnie członka czynnego w 1996 roku oraz na członka korespondenta Polskiej Akademii Nauk w 2007 roku. Pełnił także funkcje w Polskim Towarzystwie Badań Układu Nerwowego oraz Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów.

Jego aktywność nie ograniczała się jedynie do publikacji naukowych; Vetulani był autorem ośmiu książek popularnonaukowych, w tym Mózg: fascynacje, problemy, tajemnice oraz Sen Alicji, czyli jak działa mózg, współtworzonej z Marią Mazurek oraz Marcinem Wierzchowskim. Utrzymywał kontakt z szeroką publicznością poprzez bloga Piękno neurobiologii oraz występy w mediach, w tym w programie Gadający Pies.

Vetulani, w pełni zaangażowany w życie społeczne, brał udział w Marszu Wyzwolenia Konopi w Warszawie oraz manifestował swój sprzeciw wobec rządów Zjednoczonej Prawicy. Otrzymał liczne wyróżnienia, w tym tytuł doktora honoris causa Śląskiej Akademii Medycznej oraz Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, a także otrzymał wiele honorowych odznaczeń. Zmarł tragicznie w 2017 roku na skutek wypadku drogowego. Jego życie i twórczość zostały upamiętnione w biografii Vetulani. Piękny umysł, dzikie serce, autorstwa Katarzyny Kubisiowskiej z 2022 roku.

Życiorys

Pochodzenie

Rodzina Vetulanich, z której pochodzi Jerzy Vetulani, ma swoje korzenie w Toskanii, skąd jej przodkowie przybyli do Polski w XVIII wieku. Jego ojciec, Adam Vetulani, jest urodzonym Sanoczaninem i pełnił zaszczytną rolę profesora na Uniwersytecie Jagiellońskim. Tam kierował Katedrą Prawa Kościelnego oraz Katedrą Historii Państwa i Prawa Polskiego. Adam był synem Romana Vetulaniego, profesora gimnazjalnego, i Elżbiety z Kunachowiczów, która pochodziła ze zubożałej rodziny ziemiańskiej. Matka Jerzego, Irena Vetulani, dziewiczo Latinik, była biolożką i pracowała jako naukowiec w Zakładzie Anatomii Porównawczej UJ, była córką generała Franciszka Latinika oraz Heleny z Stiasny-Strzelbickiej.

W rodzinie Jerzego Vetulaniego stryjami byli: Kazimierz, Zygmunt oraz Tadeusz Vetulani. Jego najbliższą ciotką była Maria Vetulani, znana jako „Maryla” (1895–1945), pracująca jako urzędniczka bankowa. Jerzy miał także dalsze ciotki, w tym Zofię, Marię oraz Cecylię Vetulani, a po stronie ojca kuzynami byli Witold de Nisau, Wanda, oraz Zygmunt Vetulani. Kuzynami ze strony matki byli Irena i Andrzej Popiel, a także Janusz i Jerzy Riegerowie.

1936–1952: Wczesne lata, bunt

Jerzy Vetulani przyszedł na świat 21 stycznia 1936 roku w prywatnym szpitalu ginekologicznym mieszczącym się przy ulicy Garncarskiej w Krakowie. W 1938 roku jego rodzina powiększyła się o młodszego brata, Jana Vetulaniego. Mieszkali w lokalu na parterze domu profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, który znajdował się przy placu Inwalidów. W tym czasie zatrudniali pokojówkę, kucharkę oraz wychowawczynię dla dzieci. Jerzy miał chrzestnych rodziców, Tadeusza Lehr-Spławińskiego i Marię Dobrowolską. Jerzy Ewangelista miał również starszą siostrę Krystynę, o której istnieniu dowiedział się dopiero pod koniec lat 60.

Wojenne losy rodziny były skomplikowane — Adam Vetulani wziął udział w obronie Polski we wrześniu 1939 oraz został internowany w Rumunii. Po przedostaniu się na zachód, od wiosny 1940 roku brał udział w kampanii francuskiej. Ci, którzy pozostali w Krakowie, t.j. Irena Vetulani z synami, zostali zmuszeni do opuszczenia swojego mieszkania po wkroczeniu hitlerowców, mając zaledwie czterdzieści osiem godzin na wyprowadzenie się. Przenieśli się do lokalu przy ulicy Garncarskiej 4, gdzie gościnne średniowiecze zgotowała im Józefa Onitsch, wdowa po generale Zygmuncie Zielińskim. Dzięki znajomości języka niemieckiego, Irena Vetulani uzyskała zatrudnienie jako tłumaczka w monopolu spirytusowym.

Jerzy i Jan pozostawali pod opieką matki, która dbała o ich „patriotyczne poczucie honoru”. W ich domu co niedzielę odbywały się religijne „misteria” i wspólne śpiewanie pieśni Boże, coś Polskę. Bardzo religijny Jerzy przez pewien czas pełnił rolę ministranta w kościele Mariackim. Wspierał ich stryj Tadeusz, który mieszkał w Krakowie.

Już jako dziecko Jerzy interesował się naukami przyrodniczymi, przyswajając sobie popularnonaukowe książki. Wspominał, że to właśnie matka obudziła w nim pasję do biologii. Mimo trudnych warunków, lata okupacji postrzegał jako okres fascynacji otaczającym światem, nieodczuwający „grozy” wojny. Jerzy i jego brat oraz towarzysz Andrzej Mirocki stworzyli klub entomologiczny, który ich zaangażował w zbieranie owadów, w tym motyli.

W 1942 roku Jerzy rozpoczął naukę na tajnych kompletach pod kierunkiem Iwiczowej. Jego umiejętności czytania i pisania pozwoliły na przeskoczenie do drugiej klasy. Po wojnie uczęszczał do Szkoły Ćwiczeń przy Państwowym Pedagogium w Krakowie, a w 1948 roku rozpoczął edukację w IV Państwowym Liceum im. Henryka Sienkiewicza, aby po jego likwidacji kontynuować naukę w Liceum Ogólnokształcącym im. Bartłomieja Nowodworskiego, które ukończył w 1952 roku, będąc w gronie wyróżnionych uczniów.

W 1949 roku zdał egzamin na przewodnika po Krakowie, co dało mu możliwość rozwijania pasji do żeglarstwa.

W młodości Jerzy sprzeciwił się rodzinnej religijności, rezygnując z praktyk religijnych. Dołączył do Klubu Ateistów i Wolnomyślicieli, a w 1948 roku zapisał się do Związku Młodzieży Polskiej. Jego działalność zakończyła się w konsekwencji nieumyślnej sprzeczki w artykule do gazetki, gdzie przez literówkę wstawiono „podsrawy socjalizmu” zamiast „podstawy socjalizmu”.

1952–1973: Studia, kabaret, Instytut Farmakologii

W 1952 roku Jerzy Vetulani rozpoczął studia z zakresu biologii na Uniwersytecie Jagiellońskim, specjalizując się w fizjologii zwierząt. Jego wykładowcami byli wybitni naukowcy, w tym Andrzej Pigoń, Maria Skalińska, Zygmunt Grodziński oraz Stanisław Smreczyński. W 1953 roku został członkiem zarządu Koła Przyrodników Studentów UJ. W marcu 1956 podejmował pracę jako wolontariusz w Zakładzie Farmakologii PAN, kierowanym wtedy przez Janusza Supniewskiego.

Jerzy obronił pracę magisterską w 1957 roku, której temat dotyczył wpływu kwasu askorbinowego na obraz krwi królika, co zaowocowało zatrudnieniem w Zakładzie Farmakologii PAN na etacie asistenta. Instytut Farmakologii w PAN stał się miejscem jego pracy przez ponad sześćdziesiąt lat, aż do końca życia.

W 1953 roku poznał Joannę Olczak i związał się z artystycznym kręgiem Mortkowiczów-Olczaków. Opisując ich środowisko mówił: „Można by ich nazwać krakowską cyganerią. (…) Sporo lewicującej młodzieży i postępowych żydowskich intelektualistów, którzy przetrwali wojnę”. Takie stykanie z artystami otworzyło przed nim zupełnie nowy świat intelektualny.

Odbywał zasadniczą służbę wojskową, a w 1954 roku, podczas studiów, poznał Piotra Skrzyneckiego, z którym spędził długą noc na rozmowach. W połowie lat pięćdziesiątych pomagał w odbudowie pałacu „Pod Baranami”, gdzie z czasem powstał słynny kabaret. Jerzy wspominał: „Idea kabaretu zrodziła się podczas moich urodzin w 1954 roku, kiedy Joanna Olczak spotkała Piotra Skrzyneckiego”.

Był jednym z założycieli Piwnicy pod Baranami i od 1956 roku regularnie ją odwiedzał. W 1958 roku, po wyjeździe Skrzyneckiego do Paryża, Jerzy przejął rolę konferansjera i znany był z ironicznego humoru, co dostrzegła Barbara Nawratowicz, która mówiła: „Czarująco lżył publiczność, twierdząc, że zbyt wiele oczekują za swoje parszywe pieniądze”. Po powrocie z Paryża relacje z Piotrem Skrzyneckim ochłodziły się, kiedy Skrzynecki zaczął czuć zazdrość o popularność występów Jerzego. Z perspektywy Zygmunta Koniecznego, Jerzy miał „ewidentny talent estradowy”.

Relacje z artystami krakowskimi były dla Jerzego bardzo ważne. Zawarł przyjaźnie z Wiesławem Dymnym, Janem Güntnerem, Tadeuszem Kwintą, Mirosławem Obłońskim, Krystyną Zachwatowicz, Janiną Garycką, Ryszardem Horowitzem, Ruth Buczyńską oraz Anną Polony. Wraz z Ryszardem Taedlingiem i Jerzym Mikułowskim Pomorskim założył w Piwnicy Sekcję Geniuszy.

W październiku 1956 roku Jerzy zaangażował się w Rewolucyjny Związek Młodzieży, pełniąc funkcję protokolanta i biorąc udział w przynajmniej jednym wiecu, na którym wyraził publicznie swoje pragnienia jawności w obradach miejskich. W latach sześćdziesiątych stał się członkiem Stowarzyszenia Ateistów i Wolnomyślicieli, zyskując w ten sposób jeszcze większy wpływ w swoim środowisku.

W 1957 roku rodzina ponownie wprowadziła się do domu profesorów UJ przy Placu Inwalidów. W tych latach Jerzy był również prelegentem w Krakowskim Dyskusyjnym Klubie Filmowym Studentów, co pomogło wykształcić w nim umiejętności, jakimi były zwięzłość i atrakcyjność w przekazywaniu pomysłów. W 1962 wygłosił wykład inauguracyjny, a w tym samym roku ukończył dodatkowo chemię na Uniwersytecie Jagiellońskim, a także odbył staż w Walii, w British Iron and Steel Research Association, samodzielnie ucząc się języka angielskiego.

W Piwnicy pod Baranami poznał swoją przyszłą żonę, Marię Pająk (1933–2017), z którą wziął ślub 8 lipca 1963 roku i którym mieli dwóch synów: Marka (ur. 1964) oraz Tomasza (ur. 1965). W 1965 roku, w trakcie spływu kajakowego na Dunajcu, zginął jego młodszy brat, Jan, co wstrząsnęło Jerzym, zmuszając go do rozpoczęcia pracy nad rozprawą doktorską.

Jerzy zdobył doktorat w 1966 roku w Instytucie Immunologii i Terapii Doświadczalnej im. Ludwika Hirszfelda Polskiej Akademii Nauk pod okiem Józefa Hano. Jako stypendysta Rikera, wyjechał na rok do Anglii, pracując w University of Cambridge.

1973–1989: Pobyt w USA, „Solidarność”

Po złożeniu rozprawy habilitacyjnej vetulani wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie w latach 1973-1975 pełnił funkcję Research Associate Professor w Vanderbilt University. Незавершенное открытие, сделанное в 1975 году в сотрудничестве с Фридолино Сульсером, касалось β-downregulacji, uznając ją za mechanizm działania leków przeciwd depresyjnych. W artykule stworzonym przez Vetulaniego i Sulsera na ten temat w „Nature” odnotowano do 2007 roku pięćset osiemdziesiąt cytatów.

Po śmierci matki Jerzy zdecydował o powrocie do Polski, aby pomóc ojcu, Adamowi Vetulaniemu, który został w 1975 roku a także uzyskał tytuł doktora habilitowanego, obejmując kierownictwo nowo utworzonego Zakładu Biochemii Instytutu Farmakologii PAN. Jego docelowe zainteresowania obejmowały zachowań i biochemicznych skutków działania leków działających przeciw depresji, neuroleptyków, antagonistów kanałów wapniowych oraz różnych aspektów pamięci, uczenia się oraz problematykę uzależnienia.

Jako kierownik prowadził kilka zespołów badawczych i cenił sobie relacje z młodszymi kolegami w obszarze, stawiając się za wzór przy takich przykładach, jak Kazimierz Gumiński, promotor jego pracy magisterskiej. W ciągu swojej kariery promował dziewięciu doktorów nauk i czterech doktorów habilitowanych. Od lat sześćdziesiątych Vetulani publikował notki popularnonaukowe w czasopiśmie Wszechświat, zaś w latach 70. wiele tekstów w tygodniku Przekrój. To wtedy dał językowi polskiemu wiele terminów nowych, w tym splątki neurofibrylarne.

W 1978 roku Jerzy został zarejestrowany jako tajny współpracownik Służby Bezpieczeństwa z kryptonimem „Laborant”. W tym samym roku nawiązał współpracę z Consiglio Nazionale delle Ricerche w Rzymie i koordynował projekt badawczy na linii PAN oraz Istituto di Biologia Cellulare e Neurobiologia.

Podczas wizyt w Rzymie zatrzymywał się w hospicjum prowadzonym przez Adama Broża i z ochotą przekazywał wiedzę o Wiecznym Mieściei w localnych kręgach, uliktał w pracy na piłce nożnej, a w podobny czasie John Paul II pokazał, jaka jest ukryta rola byłych studentów.

W 1980 roku Jerzy przystąpił do NSZZ „Solidarność”, przyczyniając się do organizacji związku w Instytucie Farmakologii PAN, a również do funkcji członka Komisji Zakładowej „Solidarności” w Oddziale i Placówkach PAN w Krakowie. Był również zaangażowany jako członek Komisji Porozumienia Nauk w NSZZ „Solidarność”. W redakcjach pism terenowych ukazały się jego teksty.

W grudniu 1981 roku Jerzy został redaktorem naczelnym popularnonaukowego pisma „Wszechświat”. Jego czasopismo w pewnym momencie okazało się miejscem, gdzie przewijała się najważniejsza myśl społeczna i teoretyczna. Po delegalizacji „Solidarności” Jerzy Vetulani przemycał z Polski listy do Jana Pawła II, co jest jednym z jego najważniejszych osiągnięć.

1989–2006: Dojrzała kariera i społecznictwo

Funkcję redaktora naczelnego Wszechświata pełnił do 2002 roku, a został także szefem Polish Journal of Pharmacology and Pharmacy (1993-1996). Od 1992 do 1998 roku był uczestnikiem Collegium Internationale Neuro-Psychopharmacologicum, podczas gdy w latach 1999-2001 przewodniczył Polskiemu Towarzystwu Badań Układu Nerwowego i wiceprzewodniczącego Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika.

W 1991 roku Jerzy Vetulani został członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności, w 1996 r. przekształcił się w członka czynnego, a od 2002 roku, wiceprzewodniczącego Rady Naukowej Instytutu Farmakologii PAN.

Nieprzerwanie zaangażowany w społeczność akademicką Tomasz stał w radzie redakcyjnej tygodnika PAUza Akademicka, a także Komisji Nauk Fizjologicznych PAN. A w 2014 udało mu się uzyskać tytuł przynależności do PAN.

W 1992 nawiązał współpracę z mieszkańcami Krakowa oraz prowadzonych działań przy wyborze Ryszarda Gryglewskiego na prezydenta Krakowa, co zdobijało mu jako lidera społeczeństwa i w kolejnej turze przystąpił do stworzenia projektu władzy.

2006–2017: Popularyzator

W momencie, gdy w 2006 roku przejął obowiązki kierownika Zakładu Biochemii w Instytucie Farmakologii PAN, Jerzy skupił się na popularyzacji nauki. Jego wykłady z zakresu funkcjonowania ludzkiego mózgu oraz zagadnień społecznych i kulturowych są znane w różnych szkołach i na uczelniach wyższych.

W 1999 miał okazję wygłosić wykład podczas pierwszego krakowskiego Dnia Mózgu, natomiast od 2000 roku występował co roku podczas krakowskiego Tygodnia Mózgu. Podczas tych wydarzeń można było dostrzec, jak jego działalność przyczyniła się do wzrostu świadomości naukowej w społeczeństwie.

W 2013 i 2015 roku Jerzy Vetulani brał udział w konferencjach TEDxKraków, dzieląc się swoim doświadczeniem i wiedzą. Uczestniczył m.in. w wystąpieniach organizowanych w Centrum Kultury Żydowskiej na krakowskim Kazimierzu.

W 2009 roku miał przyjemność otrzymać wyróżnienie, uczestnicząc w Krakowskich Reminiscencjach Teatralnych. Inicjatywa ta miała za zadanie przeprowadzenie spotkań między młodymi artystami i profesorami.

Wypadek, śmierć i pogrzeb

W marcu 2017 roku, Jerzy Vetulani został poszkodowany w wypadku drogowym na przejściu dla pieszych, gdzie doznał ciężkich obrażeń. Został przewieziony do Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie pod opieką Jerzego Wordliczka.

Pomimo wysiłków medycznych, zmarł 6 kwietnia 2017 roku w szpitalu. Jego pogrzeb odbył się 18 kwietnia 2017 roku, w alei zasłużonych cmentarza Rakowickiego w Krakowie, gdzie przemawiali dostojni goście w tym prezydent Krakowa Jacek Majchrowski, prezes PAU Andrzej Białas oraz jego bliscy.

Proces w sprawie wypadku

Sprawcą wypadku był kierowca dostawczego samochodu Iwo P., który został ukarany za nieumyślne spowodowanie wypadku ze skutkiem śmiertelnym. W kolejnych latach, biegli ocenili to jako zaniedbanie, twierdząc, że kierowca przekroczył dozwoloną prędkość.

Sąd w lutym 2018 roku orzekł, że kierowca przyczynił się do tragedii, ale sąd wykazał niewłaściwe zrozumienie oceny świadków. Sąd skazał go na karę roku pozbawienia wolności, w zawieszeniu, oraz obowiązek wypłaty odszkodowania synom ofiary wypadku.

Ocena procesu

Dziennikarze Jerzy Woźniak oraz Łukasz Zboralski krytycznie ocenili wyrok sądowy. Podkreślali, że kierowca w sposób niezdrowy niewłaściwie obarczyli ofiarę.””

Poglądy

Jerzy Vetulani, znany polski neurobiolog i popularyzator wiedzy, wyrażał swoje poglądy w sposób szczery i bezpośredni, często opierając się na przemyśleniach wynikających z jego osobistych doświadczeń i obserwacji.

Wśród najważniejszych inspiracji dla jego światopoglądu znalazła się książka Desmonda Morrisa Naga małpa, którą przeczytał w 1967 roku w Cambridge. Jak sam przyznał, otworzyła mu ona oczy na fakt, że człowiek, będący jednym z gatunków zwierząt, nie jest ani bardziej wyjątkowy, ani doskonały. „Dzięki niej po raz pierwszy zobaczyłem, że można podejść do człowieka jak do normalnego gatunku zwierzęcego” – mówił. Zdał sobie sprawę, jak zabawnie wyglądamy jako istoty, które, zamiast poruszać się na czworakach, stoją wyprostowane.

Vetulani istotnie wskazywał na konieczność unieśmiertelnienia swoich genów jako źródła szczęścia, opierając to na biologicznych podstawach, które podkreślał także przywołując słowa Theodosiusa Dobzhansky’ego: „Nic w biologii nie ma sensu, jeśli jest rozpatrywane w oderwaniu od ewolucji”. W jego filozofii bliski był również utylitaryzm Johna Stuarta Milla, który twierdzi, że „moralne jest to, co służy zwiększaniu sumy szczęścia ludzkości”. Niemniej jednak zauważał trudność w kwantyfikacji tego szczęścia.

Polityka

Vetulani publicznie wyrażał poparcie dla różnych kandydatów politycznych, w tym Bronisława Komorowskiego oraz Józefa Lassotę. Jego decyzje w tym zakresie były wynikiem przemyślanych analiz sytuacji politycznej. W 2014 roku wspierał Janusza Hartmana w wyborach do Parlamentu Europejskiego oraz wyrażał solidarność z Różą Thun. W 2015 roku, przed pierwszą turą wyborów, poparł Janusza Palikota, twierdząc, że czuje do niego największą sympatię spośród polityków.

W swoim działaniu Vetulani nawoływał do pojednania między narodami polskim i rosyjskim, co ilustruje jego uczestnictwo w apelu z maja 2010 roku, w którym doceniono solidarność Rosjan wobec Polaków po katastrofie smoleńskiej. Z drugiej strony, krytykował rządy Prawa i Sprawiedliwości, nazywając dzień ich wyborczego zwycięstwa „ostatnim dniem wolności”.

Religia

Jako ateista, Vetulani otwarcie mówił o swoim braku wiary w istnienie sił boskich oraz życia pośmiertnego. Często podkreślał, że „istnienie lub nieistnienie Boga nie ma dla niego praktycznego znaczenia”, co świadczy o jego postawie wobec religii. W latach 60. uczestniczył w spotkaniach Stowarzyszenia Ateistów i Wolnomyślicieli, ale nie czuł potrzeby nawracania innych na niewiarę.

Niezwykłym epizodem jego życia była serdeczna znajomość z Janem Pawłem II. Vetulani zauważył, że ów papież szanował jego przekonania i nigdy nie próbował go nawracać, co przynosiło mu uznanie dla Kościoła katolickiego. Choć krytykował niektóre aspekty działania Richarda Dawkinsa, podchodził do jego książki Bóg urojony z entuzjazmem, nazywając ją „zachwycającą” i pełną cennych informacji.

W 2012 roku bronił Dody, która spotkała się z krytyką za obrażanie uczuć religijnych, uznając tę sytuację za niedopuszczalną.

Edukacja

Vetulani miał wyraźne poglądy na temat systemu edukacji w Polsce, twierdząc, że dzieci powinny zaczynać naukę nie później niż w wieku sześciu lat. Jego kontrowersyjne opinie wywołały spore poruszenie w mediach. W 2016 roku stwierdził, że „sześciolatki niezdolne do rozpoczęcia nauki są albo niedorozwinięte, albo chore, albo leniwe”. Argumentował, że zbyt późne rozpoczęcie edukacji marnuje potencjał młodych ludzi.

Popierał ideę wprowadzenia zajęć z inteligencji emocjonalnej w szkołach oraz akcję „Świecka szkoła”, nawołując do przeniesienia kosztów katechezy na rodziny uczniów.

Prawa reprodukcyjne

W kwestiach związanych z prawami reprodukcyjnymi Vetulani podkreślał konieczność indywidualnej decyzji każdej osoby. Uważał, że jakiekolwiek decyzje w sprawie metody in vitro powinny pozostawać w gestii wyboru rodziców, wskazując, że „to jest moja sprawa i nikt nie ma prawa mnie do tego przymusić”. Również w sprawach aborcji, podkreślał, że to matka powinna decydować w obliczu tej ważnej kwestii.

LGBTQ+

Vetulani głośno wspierał społeczność LGBTQ+, biorąc udział w Paradzie Równości w 2015 i 2017 roku, a jego działania Tego rodzaju były sygnałem otwartości na różnorodność i akceptację.

Substancje psychoaktywne

Przeciw represjom

Jako zwolennik legalizacji marihuany, Vetulani krytykował również represyjną politykę dotyczącą narkotyków. Zauważał, że obowiązujące przepisy są oparte na kryminalizacji wielu substancji, co prowadzi do stygmatyzacji ich użytkowników. Zamiast zaostrzania kar, proponował edukację społeczeństwa oraz empatię w stosunku do osób uzależnionych.

Od lat 90. działał na rzecz zmiany polityki narkotykowej, często współpracując z takimi osobami jak Marek Balicki i Piotr Pacewicz, a także broniąc społecznych reform w debatach publicznych. W 2016 roku był sygnatariuszem listu otwartego do Sekretarza Generalnego ONZ, wzywającego do zakończenia wojny z narkotykami.

Narkofobia

Vetulani dostrzegał, że w Polsce panuje „zbiorowa marihuanofobia” i sprzeciwiał się wyolbrzymianiu skutków używania substancji psychoaktywnych. Uważał, że media prezentują zniekształconą wizję narkotyków, przez co wzmaga się strach społeczny, nieadekwatny do rzeczywistych zagrożeń.

Marihuana

Był jednym z najbardziej wpływowych zwolenników legalizacji marihuany, wskazując na jej wyjątkowy niski potencjał uzależniający oraz możliwości terapeutyczne. „Marihuana jest bezpieczniejsza od fistaszków” – podkreślał, stając się gorącym orędownikiem w obronie jej medycznych zastosowań.

Medyczna marihuana

Podczas ostatnich lat swojego życia zajmował się intensywnym promowaniem i wsparciem dostępu do medycznej marihuany. Zauważał korzystne efekty zastosowania preparatów na bazie konopi w kontekście chorób takich jak AIDS czy nowotwory, krytykując jednocześnie polski parlament za opieszałość w tej kwestii.

Vetulani solidaryzował się także z doktorami zajmującymi się terapiami wykorzystującymi medyczną marihuanę, jak z przykładem działań podejmowanych w Centrum Zdrowia Dziecka.

Tzw. „dopalacze”

Wyrażając swoje zdanie na temat dopalaczy, podkreślał, że regulacje wprowadzane przez prawo mogą skutkować jedynie powstawaniem czarnego rynku, a nie rozwiązywaniem problemów społecznych. Uważał, że istotne jest, by społeczeństwo zyskało rzetelną wiedzę na temat nowych substancji, a nie padało ofiarą histerii moralnej.

Publikacje

Jerzy Vetulani, będący znanym badaczem, opublikował ponad dwieście czterdzieści oryginalnych prac w renomowanych czasopismach naukowych, z czego sześć zdobyło status publikacji słynnych (famous or classical paper) w oczach International Science Index. Łączna liczba cytatów w jego pracach wynosi 4698, a jego wskaźnik Hirscha to 32, co lokuje go wśród dziesięciu najbardziej cytowanych polskich badaczy w dziedzinie biomedycyny po 1965 roku.

W październiku 2020 roku Jerzy Vetulani zajął 118.412 miejsce w globalnym rankingu, w którym znalazło się blisko 160 tys. naukowców (2%). Ocena ta opierała się na przyjętych kryteriach, takich jak indeks bibliometryczny, wskaźnik Hirscha, liczba cytatów, Impact Factor oraz rola autorów w publikacjach. W zaktualizowanej wersji rankingu z października 2021 roku, Vetulani zajął 124.417 pozycję.

Oprócz tego wybitny uczony stworzył około stu prac przeglądowych, napisał dwadzieścia osiem rozdziałów w różnych książkach oraz ponad trzysta abstraktów zjazdowych. Jego dorobek obejmuje również kilkaset artykułów popularnonaukowych, w tym ponad dwieście dwadzieścia drobnych notatek publikowanych pod pseudonimem J. Latini. Jego osiągnięcia literackie obejmują również kilkadziesiąt wpisów na blogach oraz autorstwo, współautorstwo lub redakcję kilkunastu książek, z których wiele stało się bestsellerami.

W książce „Neuroerotyka. Rozmowy o seksie i nie tylko” znajduje się osiem wywiadów, które badacz przeprowadził z Marią Mazurek, konstruując je w zgodzie z chronologią ludzkiego życia.

Oryginalne prace w czasopismach (wybrane)

  • Vetulani J, Sulser F. Action of various antidepressant treatments reduces reactivity of noradrenergic cyclic AMP-generating system in limbic forebrain. „Nature”. 257 (5526), s. 495–496, 1975. DOI: 10.1038/257495a0. PMID: 170534,
  • Vetulani J, Bednarczyk B. Depression by clonidine of shaking behaviour elicited by nalorphine in morphine-dependent rats. „Journal of Pharmacy and Pharmacology”. 29 (1), s. 567–569, 1977. DOI: 10.1111/j.2042-7158.1977.tb11401.x. PMID: 21267,
  • Praca dotyczyła odkrycia, że klonidyna hamuje zespół odstawienia po morfinie. W pracy autorzy zasugerowali, że efekt ten może być wykorzystany klinicznie.
  • Nalepa I, Vetulani J. Involvement of Protein Kinase C in the Mechanism of in Vitro Effects of Imipramine on Generation of Second Messengers by Noradrenaline in Cerebral Cortical Slices of the Rat Neuroscience. „Neuroscience”. 44 (3), s. 585–590, 1991. PMID: 1661384,
  • Praca napisana wspólnie z Ireną Nalepą dotyczyła roli kinazy białkowej C (PKC) w dialogu receptorowym pomiędzy adrenoceptorami α i β.
  • Vetulani J, Antkiewicz-Michaluk L, Nalepa I, Sansone M. A Possible Physiological Role for Cerebral Tetrahydroisoquinolines. „Neurotoxicity Research”. 5 (1), s. 147–155, 2003. DOI: 10.1007/BF03033379,
  • Antkiewicz-Michaluk L, Lazarewicz JW, Patsenka A, Kajta M, Zieminska E, Salinska E, Wasik A, Golembiowska K, Vetulani J. The Mechanism of 1,2,3,4-Tetrahydroisoquinolines Neuroprotection: the Importance of Free Radicals Scavenging Properties and Inhibition of Glutamate-Induced Excitotoxicity. „Journal of Neurochemistry”. 97 (3), s. 846–856, 2006. DOI: 10.1111/j.1471-4159.2006.03756.x. PMID: 16515537.

Monografie i broszury

  • Półprzewodniki organiczne; wraz z Krzysztofem Pigoniem i Kazimierzem Gumińskim, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1964,
  • Narkotyki bez dydaktyki; bezpłatny dodatek do tygodnika Polityka, 2006.

Redakcja

  • Teoria a praktyka leczenia depresji, Wydawnictwo Collegium Medicum UJ, 1996,
  • Farmakoterapia depresji – współczesne podstawy teoretyczne i doświadczenia kliniczne; wraz z Januszem Heitzmanem, Wydawnictwo Termedia, 2012.

Książki popularnonaukowe

  • Dzień dzisiejszy i jutro neurobiologii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1985,
  • Jak usprawnić pamięć, Wydawnictwo Platan, 1993,
  • Mózg: fascynacje, problemy, tajemnice, Wydawnictwo Homini, 2010; Nagroda Krakowska Książka Miesiąca,
  • Piękno neurobiologii, Wydawnictwo Homini, 2011,
  • Bez ograniczeń. Jak rządzi nami mózg; wraz z Marią Mazurek, PWN, 2015; Wyróżnienie „Książka i Róża” marszałka województwa małopolskiego, Nagroda „Książka dla Trenera” 2015 w kategorii „Autor polski” przyznana przez Polskie Towarzystwo Trenerów Biznesu i Administracji Publicznej,
  • A w konopiach strach; wraz z Marią Mazurek, PWN, 2016,
  • Sen Alicji, czyli jak działa mózg; wraz z Marią Mazurek, ilustracje autorstwa Marcina Wierzchowskiego, Mando Wydawnictwo WAM, wyd. pośmiertnie, 2017; Nagroda „Mądra Książka Roku” dla najlepszej popularnonaukowej książki roku od Uniwersytetu Jagiellońskiego i Fundacji Popularyzacji Nauki im. Euklidesa (nagroda społeczności akademickiej UJ oraz nagroda internautów),
  • Neuroerotyka. Rozmowy o seksie i nie tylko; wraz z Marią Mazurek, Wydawnictwo Znak, wyd. pośmiertnie, 2018.

Wywiady rzeki

Tłumaczenia

  • Carlton K. Erickson, Nauka o uzależnieniach. Od neurobiologii do skutecznych metod leczenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2010.

Nagrody

Nagrody naukowe

Jerzy Vetulani, wybitny polski naukowiec, zdobył wiele prestiżowych nagród w swojej karierze. Wśród nich wyróżniamy:

  • Nagrodę Sekretarza Naukowego PAN, którą otrzymał dwukrotnie w latach 1972 oraz 1977,
  • Nagrodę Wydziału Medycznego PAN, jako kierownik zespołu, przyznaną mu trzykrotnie – w 1982, 1986 oraz 1992,
  • Nagrodę Anna-Monika II klasy w 1983 roku,
  • Nagrodę Naukową im. Mikołaja Kopernika w 1996 roku,
  • Nagrodę im. Jerzego Konorskiego, przyznaną przez Polskie Towarzystwo Badań Układu Nerwowego w 2001 roku,
  • Nagrodę Prezesa Rady Ministrów za całokształt dorobku naukowego w 2003 roku,
  • Medal Jędrzeja Śniadeckiego, przyznany przez Wydział Nauk Medycznych PAN za całokształt osiągnięć badawczych w dziedzinie psychofarmakologii w 2006 roku.

Doktoraty honorowe

W swojej karierze naukowej Jerzy Vetulani został uhonorowany tytułem doktora honoris causa przez dwie znaczące instytucje:

Członkostwa honorowe

Jego wkład w naukę został doceniony także poprzez przyznanie członkostwa honorowego w różnych stowarzyszeniach:

  • Członkostwo honorowe Indian Academy of Neurosciences w 1988 roku,
  • Członkostwo honorowe Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika w 1996 roku,
  • Członkostwo honorowe Polskiego Towarzystwa Badań Układu Nerwowego w 2007 roku,
  • Członkostwo honorowe Oxford Neurological Society w 2017 roku.

Ordery i odznaczenia

W ciągu swojej kariery Jerzy Vetulani otrzymał także wiele odznaczeń:

  • Medal 40-lecia Polski Ludowej w 1984 roku,
  • Złotą Odznakę za Zasługi dla Ziemi Krakowskiej przyznaną przez Prezydium Rady Narodowej Miasta Krakowa w 1988 roku,
  • Złoty Krzyż Zasługi w 1990 roku,
  • Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski za „wybitne zasługi dla nauki polskiej w dziedzinie farmakologii” w 2004 roku,
  • Odznakę „Honoris Gratia” w 2009 roku,
  • Medal za Długoletnie Pożycie Małżeńskie w 2014 roku.

Odznaki okolicznościowe

Wiele odznak okolicznościowych również przyczyniło się do jego znakomitego dorobku:

  • Medal 25-lecia PAN w 1984 roku,
  • Srebrna Odznaka Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika w 1984 roku,
  • Medal Pamiątkowy Instytutu Farmakologii PAN w 1984 roku,
  • Złota Odznaka Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika w 1986 roku,
  • Odznaka Centrum Kultury Żydowskiej – Fundacji Judaica w Krakowie w 2007 roku.

Nagrody literackie

W obszarze działalności literackiej jego osiągnięcia to:

  • Nagroda Krakowska Książka Miesiąca za „Mózg: fascynacje, problemy, tajemnice” w styczniu 2011 roku,
  • Wyróżnienie „Książka i Róża” marszałka województwa małopolskiego za „Bez ograniczeń. Jak rządzi nami mózg” w 2016 roku,
  • Nagroda „Mądra Książka Roku” dla najlepszej popularnonaukowej książki roku od Uniwersytetu Jagiellońskiego i Fundacji Popularyzacji Nauki im. Euklidesa za „Sen Alicji, czyli jak działa mózg” (pośmiertnie, 2018).

Nagrody za działalność społeczną i popularnonaukową

Jego zaangażowanie w działalność społeczną oraz popularyzację nauki również zostało docenione, otrzymując liczne nagrody:

  • Nagroda im. Zbyszka Thiellego od Polskiej Sieci Polityki Narkotykowej w 2011 roku,
  • Nagroda Racjonalista Roku 2011 od Polskiego Stowarzyszenia Racjonalistów w 2012 roku,
  • Nagroda specjalna VIII edycji konkursu „Popularyzator Nauki” organizowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz PAP w 2012 roku,
  • Nagroda „Kaganiec Oświaty” od redakcji pisma mówionego Gadający Pies w 2014 roku,
  • Człowiek Roku 2013 Gazety Krakowskiej w 2014 roku,
  • Nagroda „Sztuka życia” Fundacji Świat ma Sens w 2015 roku,
  • ICIE (International Center for Innovation in Education) Award for Creativity w 2015 roku,
  • Nagroda „Złotej Synapsy” podczas Kongresu Psychiatria Medforum w Wiśle w 2016 roku,
  • Nagroda Most Starosty od starosty gorlickiego w 2016 roku,
  • Wyróżnienie specjalne w plebiscycie „Lekarz Małopolski 2016” przez Gazetę Krakowską w 2016 roku,
  • Medal „Dziękujemy za Wolność” od Stowarzyszenia Sieć Solidarności (pośmiertnie, 2017 roku).

Spuścizna

Jerzy Vetulani zasłynął jako postać wyjątkowa, przyczyniając się do powstania wielu wartościowych inicjatyw. W ramach projektu „Pamięć Uniwersytetu”, organizowanego przez Macieja Zborka z Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, udzielił wywiadów wspomnieniowych, które pozostaną na zawsze w pamięci. Niezmiernie cenne fragmenty jego spuścizny trafiły do Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, co stanowi istotny krok w zachowywaniu jego dorobku intelektualnego.

Jego historia z czasów nazistowskiej okupacji Krakowa została sfilmowana i można ją znaleźć na wystawie stałej w Fabryce Emalia Oskara Schindlera, która jest częścią Muzeum Historycznego Miasta Krakowa.

Upamiętnienie

Warta uwagi jest również forma upamiętnienia Jerzego Vetulaniego, którego nazwisko znalazło się na odsłoniętym w 2000 roku pomniku Piwnicy pod Baranami, stworzonym przez Bronisława Chromego. Pomnik ten umiejscowiony jest w krakowskim Parku Decjusza, będąc wyrazem uznania dla jego osiągnięć.

Jednym z piękniejszych gestów był projekt Iwony Siwek-Front, która w 2017 roku poświęciła swoją wystawę „Baba lukrowana swobodna” na cześć Jerzego Vetulaniego. W rocznicę jego odejścia, sesje upamiętniające zorganizowały Polska Akademia Umiejętności oraz Urząd Miasta Krakowa. Podczas święta zmarłych znicze na grobie profesora składali prezydent Krakowa Jacek Majchrowski oraz Przewodniczący Rady Miasta Krakowa Bogusław Kośmider.

Od października 2017 roku, cykl wykładów i spotkań zatytułowany „Rozmowy o człowieku” prowadzony przez Dominikę Dudek zyskuje na popularności. Pierwsze nadanego były w kawiarni De Revolutionibus, a od stycznia 2018 roku odbywają się w auli Polskiej Akademii Umiejętności. Wiele wydarzeń, takich jak XXIII Konferencja Szkoleniowo-Naukowa z cyklu Farmakoterapia, Psychoterapia i Rehabilitacja Zaburzeń Afektywnych, odbyła się na jego cześć.

W kwietniu 2019 roku, z okazji drugiej rocznicy śmierci prof. Vetulaniego zorganizowano Festiwal Wolnej Myśli. Wśród mówców znaleźli się uznani eksperci, w tym Paweł Białek, Andrzej Kotarba, Cecylia Malik, Maria Peszek i Jan Woleński.

W 2022 roku na wystawie zatytułowanej „Kraków od początku, bez końca” w Pałacu „Pod Krzysztofory”, oddziale Muzeum Krakowa, odnaleźć można było osobiste pamiątki oraz prace związane z Jerzym Vetulanim. Spotkanie wspomnieniowe miało miejsce 14 kwietnia 2022 r.

Odniesienia w kulturze

W sztuce współczesnej Jerzy Vetulani stał się inspiracją dla wielu artystów. Na wystawie „Ojczyzna w sztuce”, zorganizowanej w Muzeum Sztuki Współczesnej MOCAK w Krakowie, można było zobaczyć fotograficzny portret autorstwa Aleksandra Janickiego. Jego wizerunek stał się także częścią spektaklu „Polacy wyjaśniają świat”, którego premiera odbyła się 20 września 2018 r. w Nowym Teatrze w Warszawie.

Wideoart Michała Sosny, w którym występuje Jerzy Vetulani, zagościł na Krakowskim Salonie Sztuki w Pałacu Sztuki w październiku 2018 r. Jerzy Vetulani został także ujęty na liście 100. Polaków, którzy wpłynęli na losy świata, sporządzonej przez miesięcznik Nasza historia w 2017 roku, gdzie zajął 99. miejsce.

W 2020 roku, w opowiadaniu Jana Nowickiego „Spotkania w Raju” pojawiła się postać, która wzorowana była na Jerzym Vetulanim. Co więcej, w pierwszej połowie 2022 roku raper Quebonafide zapisał się w świadomości publicznej, przyjmując pseudonim „vetulani” na swoich profilach społecznościowych, co było interpretowane jako ukłon w stronę tego uznanego naukowca.

Publikacje o Jerzym Vetulanim

Wydana w listopadzie 2017 roku przez Mando Wydawnictwo WAM książka „Prezes Sekcji Geniuszy. Portret Jerzego Vetulaniego” autorstwa Julii Kalęby to zbiór anegdot z życia tego wybitnego profesora. Kolejna biografia, „Vetulani. Piękny umysł, dzikie serce”, autorstwa Katarzyny Kubisiowskiej, trafiła na półki w 2022 roku, wydana przez Wydawnictwo Znak.

Biografia ta była zbierana przez kilka lat, korzystając z materiałów audiowizualnych z Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, w ramach projektu „Pamięć Uniwersytetu”. Książka spotkała się z pozytywnym odbiorem, a jej obecność w mediach docenił Piotr Biliński, nazywając ją „kontrowersyjną biografią”.

Rodzina

Rodzina Vetulanich to niezwykle interesujący temat, który zasługuje na szczegółowe zbadanie. Wspólnie z przedstawionymi danymi, oferuje on głębsze zrozumienie powiązań rodzinnych oraz znaczenia tej rodziny.

________Michał Vetulani_Franciszka Śliwińska___
__
____________________________________________
________________________________
_Jan Vetulani_Matylda
Pisz		___Roman Vetulani___Elżbieta
Kunachowicz		_________Franciszek
Latinik		______Franciszek Vetulani_Katarzyna
Ipohorska-Lenkiewicz
__________
_______________________________________________________
_______________________________
_Eugeniusz Vetulani___Kazimierz Vetulani_Zygmunt Vetulani_Tadeusz Vetulani_Maria
Godlewska		___Adam Vetulani_Irena
Latinik		_Zofia Vetulani_Bohdan
de Nisau		_Maria Vetulani de Nisau_Cecylia Vetulani
______
__________________________________________
____________
________________Agnieszka Vetulani-Cęgiel_Maria Vetulani_Charles Belfoure_Marek Vetulani_Tomasz Vetulani_____

Oceń: Jerzy Vetulani

★★★★★
Średnia ocena:4.89 Liczba ocen:13