Szymon Datner

---

Życiorys

Szymon Datner, przed wybuchem II wojny światowej, pełnił funkcję nauczyciela w Gimnazjum Hebrajskim usytuowanym w Białymstoku. Był również aktywnym członkiem oraz wiceprzewodniczącym Towarzystwa Esperanckiego im. Ludwika Zamenhofa w tym mieście.

Podczas wojny, Datner zdołał przetrwać, ukrywając się w lasach wschodniej Polski. Przyjął pseudonim „Tolo” i dołączył do lokalnego żydowskiego oddziału partyzanckiego „Forojs”. Od 1944 roku jednostka ta weszła w skład sowieckiej partyzantki, a jej dowództwo objął płk M. K. Wojciechowski z brygady im. W. Czapajewa. W dniach 24 maja 1943 brał udział w akcjach mających na celu wywiezienie kilku osób z białostockiego getta.

W latach 1944-1946, Szymon Datner przewodził biuru Centralnego Komitetu Żydów Polskich w Białymstoku. Biuro to pełniło istotną rolę w reprezentowaniu ocalałych Żydów przed władzami państwowymi oraz organizowaniu dla nich pomocy i wsparcia.

Po wojnie, Datner pracował w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie. Był również ekspertem w Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, gdzie jego prace koncentrowały się głównie na badaniach związanych z Holocaustem. W wyniku wydarzeń marca 1968 roku, Datner musiał pożegnać się z zajmowanymi wcześniej funkcjami, jednak wkrótce został zrehabilitowany.

W trakcie swojego życia wielokrotnie spotykał się z Janem Pawłem II podczas jego powrotów do Polski.

Szymon Datner zmarł w 1989 roku w Warszawie. Jego ostatnim miejscem spoczynku stał się cmentarz żydowski, położony przy ulicy Okopowej w Warszawie, gdzie został pochowany w kwaterze 10, w rzędzie 5.

Życie prywatne

W rodzinie Szymona Datnera znaczącą postacią była jego córka, Helena Datner, która również zyskała uznanie jako historyk oraz socjolog. Niestety, w tragicznym okresie Holocaustu, jego dwie pozostałe córki, Miriam i Szoszana, znane także jako Lilka, straciły życie.

Szymon miał również żonę, Edwardę Orłowską, co wskazuje na jego osobiste zaangażowanie w życie rodzinne pomimo dramatycznych okoliczności, które go otaczały.

Badania

W 1966 roku, Szymon Datner, jako historyk skupiający się na problematyce Holocaustu, w swojej pracy dotyczącej masowych zbrodni na żydowskiej ludności Białostocczyzny po ataku III Rzeszy na ZSRR w czerwcu 1941, przypisał odpowiedzialność za te wydarzenia specjalnym grupom operacyjnym niemieckiej policji. W swoich analizach opisał także brutalne prowokacje, których dopuszczali się sprawcy. Według Datnera, oddziały niemieckie, mimo że w większości działały niezależnie w kwestii eksterminacji, często pełniły rolę inspiratorów, angażując do współpracy miejscowych zdrajców, elementy kryminalne oraz formacje policyjne, co jedynie potęgowało tragedię ofiar.

Datner zajął się również głośną sprawą mordu w Jedwabnem. W 1946 roku, opierając się jedynie na zeznaniach dwóch żydowskich świadków, stwierdził, że winnymi tej zbrodni byli polscy chrześcijanie, którym biernie towarzyszyli Niemcy. Z biegiem lat, w 1966 roku, jego stanowisko uległo zmianie. Uznając, że naziści podżegali, a następnie zmuszali do współpracy Polaków, stwierdził, iż kiedy te próby zawiodły, hitlerowcy sami dokonali mordu. Publikując swój artykuł w „Biuletynie Żydowskiego Instytutu Historycznego”, Datner nie miał jednak dostępu do akt śledztwa ani do procesu, który toczył się przeciwko 22 osobom oskarżonym o morderstwo w Jedwabnem i zakończył się w 1949 roku jednym wyrokiem śmierci, ostatecznie zamienionym na karę więzienia.

Publikacje

Szymon Datner to postać o bogatym dorobku publikacyjnym, który obejmuje szereg ważnych prac związanych z okresem II wojny światowej oraz historią Żydów w Polsce.

• Walka i Zagłada białostockiego getta (Łódź, 1946),
• Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych w II wojnie światowej (Warszawa, 1961),
• Zbrodnie okupanta w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku (w dokumentach) (Warszawa, 1962),
• Wilhelm Koppe – nieukarany zbrodniarz hitlerowski (Warszawa-Poznań, 1963),
• Ucieczki z niewoli niemieckiej 1939-1945 (Warszawa, 1966),
• Eksterminacja ludności żydowskiej w Okręgu Białostockim (Biuletyn ŻiH, 1966),
• Niemiecki okupacyjny aparat bezpieczeństwa w okręgu białostockim (1941–1944) w świetle materiałów niemieckich (opracowania Waldemara Macholla) (Biuletyn GKBZH, 1965),
• 55 dni Wehrmachtu w Polsce (Warszawa, 1967),
• Las sprawiedliwych. Karta z dziejów ratownictwa Żydów w okupowanej Polsce (Warszawa, 1968),
• Tragedia w Doessel – (ucieczki z niewoli niemieckiej 1939-1945 ciąg dalszy) (Warszawa, 1970),
• Z mądrości Talmudu (Warszawa, 1988).

Jego prace często zajmują się tematyka zbrodni wojennych oraz kondycją Żydów w okupowanej Polsce, dając cenny wgląd w dramatyczne wydarzenia tamtych czasów.

---

Oceń: Szymon Datner

---