Zofia Stryjeńska

---

Życiorys

Od najmłodszych lat Zofia Stryjeńska pasjonowała się rysowaniem i malowaniem. W okresie młodzieńczym nawiązała współpracę z różnymi pismami ilustrowanymi, jak „Rola” czy „Głos Ludu”. W 1909 roku rozpoczęła naukę w Szkole Sztuk Pięknych dla Kobiet Marii Niedzielskiej w Krakowie, a już dwa lata później ukończyła ją z wyróżnieniem w dziedzinie malarstwa i sztuki stosowanej. W 1910 roku odbyła podróż do Włoch z ojcem przez Austro-Węgry, gdzie miała okazję zwiedzać galerie i muzea w Wiedniu oraz Wenecji.

1 października 1911 roku Zofia, podszywając się pod mężczyznę o imieniu Tadeusz Grzymała Lubański, rozpoczęła studia w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, ponieważ wówczas ta uczelnia nie przyjmowała kobiet. Po roku, gdy jej tajemnica wyszła na jaw, zdecydowała się na powrót do Krakowa, gdzie poświęciła się intensywnej pracy twórczej zarówno w malarstwie, jak i w literaturze.

W maju 1913 roku krytyk sztuki Jerzy Warchałowski zrecenzował osiągnięcia Zofii Lubańskiej w „Czasie”, co przyczyniło się do jej rozwoju artystycznej kariery. W tym okresie artystka weszła w krąg krakowskiej cyganerii i przebywała w towarzystwie osób znanych, takich jak rodziny Żeleńskich, Jachimeckich, Pugetów oraz Kossaków. Nawiązała bliską przyjaźń z Magdaleną Samozwaniec i jej siostrą, poetką Marią Pawlikowską-Jasnorzewską.

4 listopada 1916 roku Zofia zawarła nieformalny związek małżeński z architektem i miłośnikiem Zakopanego, Karolem Stryjeńskim. Para doczekała się trojga dzieci: córki Magdy oraz bliźniaków, Jacka i Jana. Mąż wprowadził ją w towarzystwo artystów i intelektualistów, w tym Władysława Skoczylasa, Henryka Kunę, Stefana Żeromskiego oraz Władysława Reymonta, a także Witkacego i poetów z „Skamandra”.

W latach 1921–1927 Zofia mieszkała w Zakopanem, gdzie jej mąż objął stanowisko dyrektora Państwowej Szkoły Przemysłu Drzewnego. Mimo że ten okres był na początku pomyślny, z czasem zaczęły narastać konflikty pomiędzy małżonkami, co prowadziło do ostatecznego rozwodu w 1927 roku. Nieporozumienia były na tyle poważne, że mąż dwukrotnie doprowadził do jej hospitalizacji w placówkach psychiatrycznych.

Po rozwodzie Stryjeńska przeprowadziła się do Warszawy, gdzie w 1929 roku poślubiła aktora Artura Sochę. Niestety, również ten związek okazał się niefortunny, gdyż malarka ciężko pracowała, by utrzymać rodziny w trudnych czasach kryzysu. Ostatecznie po kilku latach rozwiodła się i w końcu lat trzydziestych rozpoczęła krótki związek z architektem i bon vivantem Achillesem Brezą, a następnie z podróżnikiem i pisarzem Arkadym Fiedlerem.

Północ lat trzydziestych przyniosła artystce wyzwania; nie miała zamówień na prace twórcze. Stryjeńska nie umiała i nie chciała zabiegać o uznanie wśród elit artystycznych. Przeciwnie, odrzucała związki z rządzącą sanacją oraz nowe ugrupowania polityczne. Brak pieniędzy doprowadził ją do tragicznych decyzji, w tym sprzedaży obrazów lichwiarzom. Szczęśliwie, w 1938 roku otrzymała kilka zleceń od Ministerstwa Spraw Zagranicznych, w tym na wykonanie kilimu dla cesarza Japonii Hirohito. Uczestniczyła również w dekoracji wnętrz polskich statków pasażerskich: MS Batory oraz MS Piłsudski, a także pracowała dla cukierni E. Wedla w Warszawie, gdzie jej dzieła były bardzo pożądane.

W czasie II wojny światowej artystka mieszkała w Krakowie. Kiedy w styczniu 1945 roku do miasta weszli Rosjanie, postanowiła opuścić Polskę. Po długiej wędrówce dotarła do Szwajcarii, gdzie czekała na nią córka, a później także synowie. Stryjeńska chciała wyjechać do Stanów Zjednoczonych, lecz jej wnioski o pomoc do Fundacji Kościuszkowskiej zostały odrzucone. Zmarła w Genewie, gdzie została pochowana na cmentarzu w Chêne-Bourg, pomimo że jej dusza pozostawała na zawsze związana z Polską i polską kulturą.

Twórczość plastyczna

Nazywana „księżniczką sztuki polskiej”, Mieczysław Grydzewski w swoich publikacjach podkreśla znaczenie Zofii Stryjeńskiej w polskiej kulturze artystycznej. Artystka ta była członkiem grupy artystycznej Rytm, w której realizowała swoje zamiłowanie do malarstwa. W szczególności preferowała technikę tempery, ale jej twórczość wykraczała poza malarstwo – zajmowała się także litografią, rysunkiem oraz projektowaniem plakatów. Ponadto projektowała tkaniny dekoracyjne oraz zabawki, a także była autorką wielu ilustracji książkowych.

Wszystkie te działania przyczyniły się do stworzenia wielu znaczących dzieł. Do najsłynniejszych z nich można zaliczyć: Pastorałkę, cykl Bożków słowiańskich i Paschę, ilustracje do Monachomachii Krasickiego, Pory roku, Kolędy, Cztery sakramenty oraz Tańce polskie. Jednym z jej najbardziej rozpoznawalnych projektów była dekoracja polskiego pawilonu, który zaprezentowano podczas Wystawy Światowej w Paryżu w 1925 roku. Składał się on z imponującego cyklu Dwunastu miesięcy, w którego ramach powstało sześć malowideł, przedstawiających prace gospodarskie charakterystyczne dla różnych miesięcy roku. Dzieło to nie tylko zaowocowało europejską sławą, ale także przyniosło artystce pięć nagród w trakcie tej wystawy.

Prace Zofii Stryjeńskiej miały również wpływ na polski folklor. W 1927 roku namalowała serię obrazów, które przedstawiały polskie tańce ludowe, podkreślając bogactwo tradycji kulturowej kraju. Kolejnym ważnym momentem w jej działalności artystycznej była idea stworzenia świątyni słowiańskiej, znanej jako Witezjon, którą przedstawiła w 1942 roku. Miejsce to miało być przewidziane do organizacji sympozjów oraz zjazdów cezarów Słowian, a także stanowić ośrodek odrodzenia duchowego dla Słowian. Witezjon miał nietypową formę, łączącą elementy ludowego budownictwa z nowoczesną architekturą, przypominając jednocześnie teatr oraz kościół, w którym ołtarz zastąpił stylizowany na ludowe bóstwo posąg.

Zofia Stryjeńska, dzięki wielu swoim dziełom odnoszącym się do starosłowiańskich bóstw, została uznana za prekursorkę rodzimowierstwa w Polsce. Warto jednak zaznaczyć, że sama artystka zawsze zadeklarowana była jako chrześcijanka. Jej wychowanie i przekonania religijne oscylowały wokół katolicyzmu, choć krótko zmieniła wyznanie na ewangelickie, co miało związek z jej osobistymi wyborami, związanymi z drugą próbą małżeństwa. Jej zainteresowanie wiarą pradawnych Słowian należy zatem traktować jako aspekt artystyczny.

Twórczość literacka

Zofia Stryjeńska, znana jako mistrzyni pędzla, doskonale posługiwała się także słowem pisanym. Jej częste osobiste notatki oraz zapiski są pełne lekkości i bogactwa słownictwa, co sprawia, że są interesującą lekturą.

Aby przekazać swoim dzieciom zasady właściwego zachowania w towarzystwie, stworzyła pod pseudonimem Prof. Hilar podręcznik savoir vivre zatytułowany Światowiec współczesny. Publikacja ta, pełna praktycznych porad, miała na celu edukację młodego pokolenia w zakresie dobrego wychowania.

Dodatkowo, w jej twórczości warto zwrócić uwagę na zbiór pamiętników artystki, które noszą tytuł Chleb prawie że powszedni. Prace te rzucają światło na życie i przemyślenia Zofii, ujawniając jej niezłomność oraz pasje.

Recepcja sztuki Stryjeńskiej

W 2008 roku zorganizowano znaczącą wystawę retrospektywną Zofii Stryjeńskiej, stanowiącą pierwszą po 1945 roku monograficzną prezentację jej prac. Wydarzenie to miało miejsce w Muzeum Narodowe w Krakowie, gdzie zaprezentowano niezwykłe dzieła artystki. W następnym roku, 2009, wystawa dotarła także do innych miast, między innymi do Muzeum Narodowego w Poznaniu oraz Muzeum Narodowego w Warszawie.

Dodatkowo, wystawie towarzyszył bogato ilustrowany katalog, który został wydany w sposób bibliofilski, a jego redaktorem był Światosław Lenartowicz, pełniący rolę kuratora tego istotnego wydarzenia.

Ordery i odznaczenia

Zofia Stryjeńska była nie tylko utalentowaną artystką, ale również osobą docenioną za swoje osiągnięcia. Poniżej przedstawione są jej najważniejsze wyróżnienia:

• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, przyznany 8 listopada 1930 roku,
• Złoty Wawrzyn Akademicki, nadany 7 listopada 1936 roku,
• Krzyż Kawalerski Orderu Legii Honorowej.

Upamiętnienie

15 lutego 2011 roku Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monety poświęcone Zofii Stryjeńskiej, które są częścią serii „Polscy malarze XIX/XX wieku”. Wśród nich znajdują się monety o różnych nominałach:

• 20 zł – wykonana stemplem lustrzanym w srebrze (z tampondrukiem),
• 2 zł – wykonana stemplem zwykłym ze stopu Nordic Gold.

Ulice noszące imię artystki znajdziemy między innymi w Krakowie, Tarnowie oraz Częstochowie. Ponadto, Stryjeńska jest współpatronką jednej z ulic na warszawskim Ursynowie, gdzie również przy ulicy Kazury 6 w 2018 roku zrealizowano mural na jej cześć.

Dodatkowo, 13 maja 2021 roku Zofia Stryjeńska zyskała szczególne wyróżnienie, stając się bohaterką Google Doodle.

---

Oceń: Zofia Stryjeńska

---