Maria Pawlikowska-Jasnorzewska

---

Życiorys

Maria Janina Teresa Kossak, znana powszechnie jako Lilka, przyszła na świat 24 listopada 1891 roku w Krakowie. Była córką uznanego malarza Wojciecha Kossaka, a także wnuczką Juliusza Kossaka. Jej rodzina miała silne związki z artystycznym życiem Krakowa. Starszy brat Marysi, Jerzy Kossak, również podjął karierę malarską, a młodsza siostra, Magdalena, znana pod literackim pseudonimem Magdalena Samozwaniec, zyskała uznanie dzięki swoim satyrycznym utworom.

Rodzice Marii, pochodzący ze szlachty, posiadali krakowski dworek Kossakówka, w którym często gościły znane osobistości ze świata literatury i sztuki, takie jak Henryk Sienkiewicz, Ignacy Jan Paderewski oraz Wincenty Lutosławski. Maria, w przeciwieństwie do wielu swoich rówieśników, nie uczęszczała do szkoły, lecz swoje wykształcenie zdobywała w domu. W tym czasie opanowała kilka języków obcych oraz uzyskała solidne zalążki wiedzy humanistycznej. Krótko była również wolną słuchaczką krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.

W swoim życiu Maria Pawlikowska-Jasnorzewska zawarła trzy małżeństwa. Jej pierwszym mężem był Władysław Bzowski, a zawarcie związku miało miejsce 25 września 1915 roku w Krakowie. Niestety, to małżeństwo zakończyło się niepowodzeniem, a w marcu 1919 roku zostało uznane za nieważne przez Kościół. W 1916 roku, podczas pobytu w Zakopanem, Maria poznała Jana Henryka Gwalberta Pawlikowskiego, który był miłośnikiem Tatr, pisarzem oraz poetą. Dwoje zakochanych zawarło związek małżeński 2 czerwca 1919 roku w Krakowie, a ich nowym domem stała się willa „Pod Jedlami”. Jednak i to małżeństwo nie trwało długo, co było częściowo spowodowane pozamałżeńskim związkiem Pawlikowskiego z tancerką Valérie Konchinsky. Związek został unieważniony przez Sąd Najwyższy 23 grudnia 1929 roku.

Maria była nie tylko uzdolnioną poetką, ale również podróżniczką. Jej liczne wojaże, między innymi do Włoch, Turcji, Północnej Afryki oraz Francji, miały ogromny wpływ na jej twórczość. W 1927 roku, podczas pobytu w Paryżu, przeżyła namiętny romans z lotnikiem i poetą Sarmento de Beires. 19 czerwca 1931 roku poślubiła Stefana Jasnorzewskiego, oficera lotnictwa. W 1937 roku Maria Pawlikowska-Jasnorzewska została uhonorowana Literacką Nagrodą Miasta Krakowa.

W miarę zbliżania się II wojny światowej, poetka nawiązała do aktualnych wydarzeń politycznych. We wrześniu 1939 roku, po premierze sztuki Baba-Dziwo, która w sposób krytyczny odnosiła się do hitlerowskiego totalitaryzmu, zdecydowała się na wyjazd do Francji, a następnie do Anglii. Tam osiedliła się z mężem w Blackpool, w ośrodku lotnictwa RAF. Niestety, zdrowie Marysi zaczęło się pogarszać. Zmagała się z nowotworem, który szybko dawał przerzuty, szczególnie w obrębie kręgosłupa. Poetka przeszła dwie operacje, jednak 9 lipca 1945 roku zmarła w szpitalu w Manchesterze, a jej ciała znalazło miejsce spoczynku na Southern Cemetery. Po zakończeniu wojny Stefan Jasnorzewski całkowicie wycofał się z życia lotniczego i przez wiele lat zerwał kontakty z otoczeniem.

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska nawiązała wiele cennych przyjaźni w kręgach artystycznych, szczególnie z członkami grupy Skamander, a także z Witkacym oraz formistami, takimi jak Leon Chwistek i Andrzej Pronaszko. Wspomnienia osób, które miały okazję ją poznać, często podkreślają jej uprzejmość i czarującą osobowość. Była znana ze swojego zamiłowania do wegetarianizmu, co przyczyniło się do powstania wiersza „Do mięsożerców” z tomiku Surowy jedwab (1932), a także unikała alkoholu.

Twórczość

W 1924 roku Maria Pawlikowska-Jasnorzewska zadebiutowała jako autorka, prezentując swoją pierwszą sztukę zatytułowaną Szofer Archibald. Komedia w trzech aktach. W okresie do 1939 roku stworzyła aż piętnaście sztuk teatralnych. Większość z nich zalicza się do gatunku komedii, co czyni ją ważną postacią w polskim teatrze.

Jej dzieła często poruszały kontrowersyjne tematy, takie jak aborcja oraz związki pozamałżeńskie, co sprawiło, że niektóre z nich bywały uważane za skandalizujące. Mimo tych kontrowersji, krytycy teatralni wskazywali na jej wielki talent. Wiele razy porównywano ją do takich mistrzów jak Molier, Marivaux, Wilde i Shaw, a także do Witkacego.

Oddziaływanie twórczości

Wiersze Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej zyskały szerokie uznanie, być może dzięki ich częstemu przekładaniu na formę piosenek. Utwory poetki wykonywane były przez wiele znakomitych artystek oraz artystów, takich jak Ewa Demarczyk, która interpretowała ich dźwięki, korzystając z kompozycji Zygmunta Koniecznego, a także Czesław Niemen, który śpiewał je przy akompaniamencie własnej muzyki. Również Krystyna Janda wykorzystała wiersze Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, śpiewając do melodii Jerzego Satanowskiego, a na koniec również sanah, która zaprezentowała utwór „Pocałunki”.

Jednym z wierszy tej znakomitej poetki był fragment wybrany do inscenizacji w dziele Gombrowicza „Pornografia”, które zrealizował Jan Jakub Kolski.

Na cześć pisarki jedno z odkrytych ciał niebieskich, planetoida, otrzymało nazwę (4114) Jasnorzewska, co świadczy o jej znaczeniu w polskiej literaturze.

Jej siostra, Magdalena Samozwaniec, przyczyniła się do upamiętnienia twórczości poetki, publikując wspomnienia o niej w dwóch tomach: „Maria i Magdalena” (1956) oraz „Zalotnica niebieska” (1973).

Ordery i odznaczenia

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska otrzymała szereg prestiżowych odznaczeń, które świadczą o jej znaczącej roli w polskiej kulturze i sztuce.

• złoty Krzyż Zasługi, 11 listopada 1934,
• złoty Wawrzyn Akademicki, 5 listopada 1935.

Publikacje

Liryka

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska była utalentowaną poetką, której prace zasługują na szczególną uwagę. Wśród jej twórczości znalazły się liczne publikacje, które zyskały uznanie w świecie literackim. Oto niektóre z jej dzieł:

• Niebieskie migdały, Kraków 1922,
• Różowa magia. Poezje, Kraków 1924 – w tej książce autorka umieściła własne ilustracje,
• Pocałunki, Warszawa 1926,
• dancing. karnet balowy, Warszawa 1927,
• Wachlarz. Zbiór poezyj dawnych i nowych, Warszawa 1927,
• Cisza leśna, Warszawa 1928,
• Paryż, Warszawa 1929,
• Profil białej damy, Warszawa 1930,
• Surowy jedwab, Warszawa 1932,
• Śpiąca załoga, Warszawa 1933,
• Balet powojów, Warszawa 1935,
• Krystalizacje, Warszawa 1937,
• Szkicownik poetycki, Warszawa 1939,
• Róża i lasy płonące, Londyn 1940,
• Gołąb ofiarny. Zbiór wierszy, Glasgow 1941,
• Ostatnie utwory, zebrał i opracował Tymon Terlecki, Londyn 1956 – ten zbiór ukazał się pośmiertnie, zawierając ostatnie prace poetki,
• Etiudy wiosenne, Warszawa 1976 – publikacja nieznanych wcześniej juweniliów,
• Pocałunki, Warszawa – Rzeszów 2008,
• Moja siostra poetka, Warszawa 2010 – to wybór niepublikowanej poezji, dokonany przez Magdalenę Samozwaniec, który dołączono do płyty CD z deklamacją wierszy,
• Wojnę szatan spłodził. Zapiski 1939–1945, Warszawa 2012 – ten dziennik wojenny został opracowany przez Rafała Podrazę.

Dramaty

W twórczości dramatycznej Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej również pojawia się wiele wartościowych utworów. Oto przykładowe dramaty:

• Szofer Archibald. Komedia w 3 aktach, wystawiona w Warszawie, Teatr Mały w 1924 roku, a następnie drukowana w „Świecie” w 1924 (nr 45–52),
• Kochanek Sybilli Thompson. Fantazja przyszłości w 3 aktach, wystawiona w Krakowie, Teatr im. J. Słowackiego w 1926,
• Bracia syjamscy. Komedia w 3 aktach – to jedyny dramat napisany wierszem przez autorkę,
• Egipska pszenica. Sztuka w 3 aktach, wystawiona w Krakowie w 1932 roku,
• Powrót mamy. Komedia w 3 aktach, przedstawiona w Warszawie, Teatr Nowy w 1935,
• Mrówki (myrmeis). Sztuka w 3 aktach, debiutowała w Krakowie, Teatr im. J. Słowackiego w 1936,
• Rezerwat. Farsa w 3 aktach, pojawiła się w telewizji w 1968 roku, a także została opublikowana w „Dialogu” w 1979/3,
• Zalotnicy niebiescy. Sztuka w 3 aktach, wystawiona w Warszawie w Teatrze Małym w 1933 roku, wydana w Krakowie w 1936,
• Dowód osobisty. Komedia w 3 aktach, wystawiona w Warszawie w Teatrze Nowym w 1936 roku,
• Nagroda literacka. Komedia w 4 aktach, wystawiona w Warszawie, Teatr Nowy w 1937 – niestety tekst zaginął,
• Baba-Dziwo. Tragikomedia w 3 aktach, wystawiona w Krakowie w Teatrze im. J. Słowackiego w 1938, druk: „Dialog” w 1966/10,
• Dewaluacja Klary. Komedia w 3 aktach, wystawiona w Poznaniu, Teatr Polski w 1939,
• Popielaty welon. Fantazja sceniczna w 9 obrazach, wystawiona w Warszawie w Teatrze Narodowym w 1939,
• Biedna młodość (słuchowisko radiowe) wyemitowane w 1936 roku,
• Pani zabija pana (słuchowisko radiowe) wyemitowane w 1936 roku,
• Złowrogi portret (słuchowisko radiowe) wyemitowane w 1937 roku.

Pawlikowska-Jasnorzewska w piosenkach

Muzyka także inspirowała twórczość Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, a jej teksty znalazły się w popularnych utworach:

• 1970: Ewa Demarczyk… (Piwnica pod Baranami) – tekst utworu „Pocałunki”,
• 1996: Ich Troje: Intro – tekst utworu „Prawo”,
• 1997: Grzegorz Turnau: Tutaj jestem – tekst utworu „Kto chce bym go kochała”,
• 1998: Fate: Do mięsożerców,
• 2000: Kayah – Topielice,
• 2004: Maria Sadowska – teksty utworów z albumu Marysia Sadowska,
• 2023: Sanah – tekst utworu „Pocałunki (M. Pawlikowska-Jasnorzewska)”.

Upamiętnienie

W 80. rocznicę śmierci Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Senat Rzeczypospolitej Polskiej w uchwale z dnia 29 października 2024 roku, ustanowił rok 2025 „Rokiem Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej”. To wyjątkowe uhonorowanie jej twórczości oraz życia przypomina o jej znaczącym wkładzie w literaturę polską.

---

Oceń: Maria Pawlikowska-Jasnorzewska

---