Kościół Najświętszego Salwatora w Krakowie

---

Historia

Początki istnienia kościoła Najświętszego Salwatora w Krakowie wciąż budzą wiele pytań i kontrowersji. Tradycja sugeruje, że powstał on w miejscu wcześniejszej pogańskiej świątyni, a także, że kazania w tym miejscu głosił św. Wojciech.

Najstarsza wzmianka dotycząca tego miejsca pojawia się w Roczniku Kapitulnym Krakowskim z 1148 roku, gdzie opisano dediactio ecclesiae sancti Salvatoris. W przywileju księcia Bolesława Wstydliwego z 1256 roku fundację przypisano jego przodkom, czyli książętom krakowskim. Istotnym źródłem informacji na temat tego miejsca jest również Jan Długosz, który za fundatora uznaje Piotra ze Skrzynna, znanego również jako Piotr Włostowic.

W XX wieku przeprowadzono wiele badań archeologicznych, które w nadal nie dały jednoznacznych odpowiedzi na pytanie o wczesne etapy powstawania kościoła. Wczesne badania, prowadzone przez Z. Gawlika, J. Hawrota i A. Żaka, wysnuły tezę o budowie świątyni już w XII wieku. W latach 60. i 70. XX wieku, W. Grabski, W. Zin i F. Radwański, w wyniku znaczących odkryć postanowili wprowadzić nową koncepcję, dzieląc historię budowli na trzy fazy:

• faza I – obecnie uznawana za kościół na planie krzyża greckiego, datowana na drugą połowę X wieku, co wiąże się z panowaniem czeskim lub wielkomorawskim; datacja oparta na analogii budowli oraz wezwania do świątyni,
• faza II – rotunda zlokalizowana w miejscu prezbiterium, inne części mogły służyć jako palatium,
• faza III – kościół w stylu romańskim z XII wieku, którego pozostałości są częścią dzisiejszej konstrukcji świątyni.

Teoria ta, choć popularna, została podważona przez badania T. Lenkiewicz-Radwańskiej z lat 80. XX wieku. Wnioski badań sugerowały, że kościół „I fazy” miał rację bytu w planie krzyża łacińskiego, a nie greckiego (bliskiego konstrukcji krakowskiego kościoła św. Andrzeja), a zmiany w „III fazie” są jedynie przekształceniem pierwotnego zamysłu. Przyjęto, że pierwszy kościół zbudowano w I połowie XII wieku, co można powiązać z datą 1148 i informacjami Długosza o Piotrze Włostowicu, a wspomnianą przebudowę z późniejszym przekazaniem kościoła zwierzynieckim norbertankom. Teoria ta znalazła potwierdzenie w badaniach radiowęglowych z początku XXI wieku.

Zgodnie z relacją Długosza, biskup krakowski Gedko miał przekazać kościół w 1183 roku. Norbertanki osiedliły się w tym miejscu na kilka lat po zniszczeniu ich klasztoru w wyniku najazdu mongolskiego w 1241 roku.

Kościół najprawdopodobniej ucierpiał w czasie walk o Kraków w 1587 roku. Znacząca odbudowa, która wprowadziła nowe zmiany i budowę wieży, miała miejsce dzięki ksieni norbertanek, Dorocie Kąckiej, o czym informuje tablica z 1622 roku. W tamtym okresie wprowadzono także formy postgotyckie w obramowaniach okien. Po zniszczeniach spowodowanych przez Szwedów podczas „potopu” w 1656 roku, kościół został odbudowany do 1680 roku dzięki staraniom ksieni Anny Zapolskiej. W XVII wieku kościół został skrócony, sklepiony, dodano wieżę, kryptę oraz barokowe wyposażenie (większość z nich usunięto w XX wieku). W 1747 roku z inicjatywy ksieni Brygidy Otffinowskiej zamurowano boczne wejście oraz dobudowano zakrystię w miejscu kostnicy. Kolejne restauracje miały miejsce w 1788 roku, w latach 30. XX wieku oraz po 1961 roku.

Architektura i wystrój

Kościół Najświętszego Salwatora wyróżnia się swoją architekturą oraz bogatym wystrojem wnętrz. Jest to świątynia orientowana, wzniesiona z cegły oraz kamienia, otynkowana z wyjątkiem części prezbiterium. Strukturę kościoła tworzy jednonawowa nawa dwuprzęsłowa, która ma kształt kwadratu i jest sklepiona w stylu kolebkowym. Prezbiterium, które jest węższe i dwuprzęsłowe, cechuje się zbliżonym do kwadratu planem oraz sklepieniem krzyżowym, a pod nim znajduje się krypta.

Od zachodniej strony kościoła wznosi się wieża, która na poziomie przyziemia pełni rolę kruchty. Wnętrze kościoła skrywa cenne malowidła ścienne, datowane na początek XVI wieku, które można podziwiać na wschodniej ścianie prezbiterium. Te przedstawienia ukazują niezwykłe sceny cudownego rozmnożenia chleba oraz ukrzyżowania Jezusa Chrystusa.

Główny ołtarz, choć pochodzi z XX wieku, wykorzystuje romańską kamienną mensę ołtarzową. W niszach obok znajdują się figury świętych z wcześniejszego ołtarza barokowego, reprezentującego postacie takie jak: św. Norbert, św. Augustyn, św. Jan Chrzciciel oraz św. Józef Herman. Dodatkowo, w bocznym ołtarzu można zobaczyć obraz autorstwa Kacpra Kurcza, przedstawiający ukrzyżowanie Chrystusa z 1605 roku. Na obrazie, u stóp Jezusa, znajduje się grajek, co wiąże się z lokalną legendą, przekazywaną m.in. przez ks. Pruszcza.

Na chórze umieszczono czterogłosowy pozytyw organowy, datowany na 1859 rok. Natomiast zewnętrzna strona świątyni, od południowej strony, zdobi kazalnica z 1605 roku. W 1913 roku na murach kościoła umieszczono tablicę, która upamiętnia pięćdziesiątą rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego. Tablicę tę ufundowali mieszkańcy Półwsia Zwierzynieckiego oraz Zwierzyńca.

Cmentarz

Otoczenie świątyni tworzy niezwykły cmentarz, który stanowi nieodłączny element tego miejsca. Początkowo kościół miał pełnić rolę parafialną, co sugeruje, że historia cmentarza sięga samych początków istnienia tej świątyni, a jego użytkowanie trwało aż do XIX wieku.

W strukturę murów cmentarza wkomponowany jest grobowiec sióstr norbertanek z 1837 roku, który przeszedł proces rekonstrukcji, a także płyty nagrobne powstańców kościuszkowskich, w tym Józefa i Feliksa Darowskiego. Te elementy stanowią nie tylko świadectwo historii, ale także kulturowego dziedzictwa regionu.

Nieopodal można znaleźć grób napoleońskiego żołnierza, Antoniego Moczydłowskiego, co podkreśla historyczne znaczenie tego miejsca. W bliskim sąsiedztwie cmentarza znajduje się również drewniana chata, w której niegdyś mieszkał grabarz, dodająca temu miejscu wyjątkowego charakteru.

---

Oceń: Kościół Najświętszego Salwatora w Krakowie

---