Irena Cabejszek, urodzona 1 października 1910 roku w Krakowie, a zmarła 12 września 1972 roku w Warszawie, była wybitną postacią w polskiej nauce. Jej dorobek jako uczonej, botaniczki oraz specjalistki w dziedzinie fykologii i hydrobiologii jest niezwykle znaczący.
Prowadziła badania w Państwowym Zakładzie Higieny w Warszawie, gdzie pełniła rolę profesora. Irena Cabejszek jest uznawana za pionierkę badań dotyczących wpływu pestycydów na jakość wody oraz organizmy wodne w kraju.
Życiorys
Irena Cabejszek przyszedł na świat 1 października 1910 roku w Krakowie. Po ukończeniu szkoły średniej w 1929 roku zdecydowała się na studia biologiczne, które podjęła na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1934 roku uzyskała tytuł magistra botaniki. W latach 1934–1935 pracowała pod kierunkiem prof. Jadwigi Wołoszyńskiej oraz prof. Alfreda Lityńskiego w Katedrze Botaniki Farmaceutycznej na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po ukończeniu studiów, przez rok uczyła biologii w żeńskim gimnazjum w Miechowie.
Od 1935 do 1937 roku, jako stypendystka Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, uczestniczyła w licznych wyprawach badawczych na Polesie, obecnie na terytorium Białorusi, które były zorganizowane przez Alfreda Lityńskiego. W latach 1938–1939 współpracowała ze Stacją Biologiczną w Pińsku, która także znajduje się w dzisiejszej Białorusi. W 1938 roku obroniła stopień doktora hydrobiologii na Uniwersytecie Jagiellońskim, chociaż według niektórych źródeł obroniła doktorat dopiero po zakończeniu II wojny światowej w 1947 roku.
Od marca 1939 roku rozpoczęła pracę w Państwowym Zakładzie Higieny w Warszawie, gdzie pod okiem prof. Mariana Stangenberga badała plankton zanieczyszczonych zbiorników wodnych. Zatrudnienie w tym zakładzie trwało przez całą II wojnę światową. W tym trudnym okresie, mimo zakazu prowadzenia badań naukowych, w ukryciu opisywała materiał zebrany wcześniej i przygotowała pracę o planktonie rzeki Niemen, która została opublikowana po wojnie.
Po wojnie, będąc aktywną w reaktywacji PZH, przeniosła się do Łodzi, gdzie kontynuowała badania na temat jakości wód. W 1946 roku powróciła do Warszawy, zajmując stanowisko adiunkta oraz kierownika Pracowni Higieny i Sanitarnej Ochrony Wód w PZH. Dodatkowo, była zatrudniona w Katedrze Higieny Komunalnej Akademii Medycznej w Warszawie, gdzie współpracowała z profesorem Janem Justem, prowadząc zajęcia na Studium Sanitarno-Epidemiologicznym. Habilitację uzyskała w 1955 roku; w 1965 roku odebrała tytuł profesora.
Kiedy w 1956 roku zaczęto organizować Instytut Gospodarki Wodnej, Irena Cabejszek odegrała kluczową rolę, wspierając organizację, szkolenie personelu oraz konsultując projekty, w tym budowę zbiornika Zegrzyńskiego. Pod koniec 1970 roku przeszła na emeryturę, jednakże nie zaprzestała aktywnej działalności społecznej. Zmarła 12 września 1972 roku w Warszawie.
Działalność naukowa
W trakcie studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim Irena Cabejszek prowadziła badania nad planktonem rzeki Białej Przemszy, co miało istotne znaczenie dla jej późniejszej kariery naukowej. Zgromadzone przez nią materiały, pochodzące z wypraw na Polesie, były wykorzystywane do badania między innymi okrzemek, co doprowadziło do opisu nowego gatunku Fragilaria zasuminensis Cabejszakówna w 1937 roku. Gatunek ten został później przeniesiony do innego rodzaju, Eunotia zasuminensis (Cabejsz.) Körner w 1970 roku.
Pod kierunkiem Jadwigi Wołoszyńskiej rozwijała swoje zainteresowania w dziedzinie fykologii, skupiając się na fizjografii i systematyce glonów, które występują między innymi w Wiśle. Irena Cabejszek odegrała kluczową rolę w organizacji zespołowych prac mających na celu charakterystykę hydrobiologiczno-sanitarną środkowego biegu Wisły. Zajmowała się również oceną stanu zanieczyszczenia polskich rzek, co obejmowało badania wpływu ścieków oraz zanieczyszczeń radioaktywnych.
Prowadząc pionierskie badania w Polsce, Irena Cabejszek analizowała wpływ pestycydów na środowiska wodne. Skupiała się zarówno na właściwościach fizyko-chemicznych wody, jak i na rozwoju organizmów wodnych. W latach 1951–1962 opublikowała szereg prac dotyczących charakterystyki sanitarnej polskich rzek i innych zbiorników wodnych, bazując na analizach okrzemek.
Wszystkie postulaty, które stawiała dotyczące ograniczenia stosowania pestycydów, znalazły później swoje odzwierciedlenie w praktycznych działaniach na rzecz ochrony środowiska. Irena Cabejszek opublikowała wiele prac z zakresu hydrobiologii sanitarnej oraz ochrony wód, używając pierwotnie nazwiska Irena Cabejszekówna, które później zmieniła na Irena Cabejszek. Taksony organizmów opisane przez nią oznaczane są jej nazwiskiem Cabejszekówna lub skrótem Cabejsz.
Członkostwo
Irena Cabejszek wniosła znaczący wkład w rozwój hydrobiologii w Polsce, szczególnie poprzez swoją działalność w Polskiej Akademii Nauk.
Pełniła funkcję Sekretarza Komitetu Hydrobiologicznego Wydziału II Nauk Biologicznych, a także była członkiem założycielem Oddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Hydrobiologicznego.
W ramach tej organizacji zrealizowała liczne zadania o charakterze organizacyjnym, co miało kluczowe znaczenie dla jej rozwoju i funkcjonowania.
Wybrane publikacje
Wśród niezwykle cennych osiągnięć naukowych Ireny Cabejszek, można wyróżnić wiele znaczących publikacji, które miały wpływ na dziedzinę hydrobiologii oraz ochrony środowiska. Oto niektóre z jej prac:
- Irena I. Cabejszek, „Przyczynek do znajomości okrzemek Białej Przemszy i jej dorzecza na terenie Pustyni Błędowskiej”, „Archiwum Hydrobiologii i Rybactwa”, 9, 1935, s. 170-184,
- Irena I. Cabejszekówna, „Fragilaria zasuminensis n. sp. w jeziorze Zasuminskim na Polesiu”, „Archiwum Hydrobiologii i Rybactwa”, 10 (4), Suwałki 1937, s. 423-425,
- Irena I. Cabejszek, „Materiały do znajomości planktonu roślinnego Polesia. I. Zbiorniki wodne Zahorynia”, „Arch. Hydrobiol. Ryb.”, 10, 1937, s. 319-343,
- Irena I. Cabejszek, „Materiały do znajomości planktonu roślinnego Polesia. II. Zbiorniki wodne okolic Pińska”, „Arch. Hydrobiol. Ryb.”, 12, 1939, s. 97-114,
- Irena I. Cabejszek, „O potrzebie ochrony wód powierzchniowych”, „Gaz Woda Tech. Sanit.”, 24, 1950, s. 257-259,
- I.I. Cabejszek i inni, „Badania higieniczno-sanitarne rzeki Wisły w rejonie Warszawy”, „Roczniki Państwowego Zakładu Higieny”, 8 (4), 1957, ISSN 0035-7715. Brak numerów stron w czasopiśmie,
- I.I. Cabejszek, M.M. Stasiak, „Badania nad wpływem niektórych metali na biocenozę wodną przy zastosowaniu daphnia magna jako wskaźnika”, „Roczniki Państwowego Zakładu Higieny”, 11 (4), 1960, ISSN 0035-7715. Brak numerów stron w czasopiśmie,
- I.I. Cabejszek i inni, „Badania nad ustaleniem dopuszczalnej dawki aldrinu w wodzie”, „Roczniki Państwowego Zakładu Higieny”, 15 (5), 1964, ISSN 0035-7715. Brak numerów stron w czasopiśmie,
- Irena I. Cabejszek, „Wpływ tritoxu (DDT, DMDT, gamma HCH) na organizmy wodne”, „Roczniki Państwowego Zakładu Higieny”, 20 (6), 1969, ISSN 0035-7715. Brak numerów stron w czasopiśmie,
- I.I. Cabejszek, J.J. Stanisławska, „Wpływ metyloparationu (0,0-dwumetylotiofosforan p-nitrofenylu) na organizmy wodne”, „Roczniki Państwowego Zakładu Higieny”, 17 (4), 1966, ISSN 0035-7715. Brak numerów stron w czasopiśmie,
- I.I. Cabejszek, J.J. Maleszewska, „Wpływ metyloparationu i tiometonu na zużycie tlenu przez organizmy wodne”, „Roczniki Państwowego Zakładu Higieny”, 21 (1), 1970, ISSN 0035-7715. Brak numerów stron w czasopiśmie,
- I.I. Cabejszek, J.J. Maleszewska, J.J. Stanislawska, „Wpływ Tritoxu na biocenozę eksperymentalnych zbiorników wodnych”, „Roczniki Państwowego Zakładu Higieny”, 22 (3), 1971, ISSN 0035-7715. Brak numerów stron w czasopiśmie.
Pozostali ludzie w kategorii "Nauka i edukacja":
Franciszek Błoński (historyk) | Janusz Kurtyka | Tadeusz Grega | Jan Rajmund Paśko | Ludwik Gumplowicz | Maria Korytowska | Andrzej Tadeusz Rosner | Andrzej Łędzki | Anna Luchter | Antoni Bielak (nauczyciel) | Ferdynand Zweig | Roman Ciesielski (profesor) | Andrzej Klimek | Emanuel Rostworowski | Jakub Friedel | Anna Kutrzeba-Pojnarowa | Piotr Małoszewski | Jerzy Gierula | Marian Książkiewicz | Michał GradzińskiOceń: Irena Cabejszek