Anna Kutrzeba-Pojnarowa

---

Życiorys

Anna Kutrzeba-Pojnarowa, jako najstarsza z trzech córek Stanisława oraz Janiny z Domaszewskich Kutrzebów, rozpoczęła swoją edukację pod okiem matki, polonistki. W jej domu realizowano program szkoły podstawowej oraz dwóch pierwszych klas gimnazjum. Następnie uczęszczała do Państwowego Gimnazjum im. Królowej Wandy, gdzie z powodzeniem zdała maturę w 1931 roku.

Jej rozwijające się zainteresowania etnograficzne zainicjowane były przez uczestnictwo w Szkolnym Kole Krajoznawczym. Anna z zaangażowaniem dokumentowała lokalne kapliczki wiejskie, stosując kwestionariusz stworzony przez Seweryna Udzieli. W wieku 16 lat wykazała się dużą samodzielnością, samodzielnie zbierając oraz opracowując do druku rysunki i opisy 49 kapliczek we wsi Zawoja pod Babią Górą, co zostało uhonorowane przez Komisję Kół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej. Dodatkowo, jej ojciec przekazał jej prace do oceny Włodzimierzowi Tetmajerowi.

W późniejszych latach Anna Kutrzeba zacieśniła związki z wiejskim środowiskiem społeczno-kulturowym, zawierając związek małżeński z Marianem Pojnarem, prawnikiem, którego korzenie sięgają podkarpackiej wsi Trześniów k. Brzozowa. Utrzymywała długotrwałe więzi z jego rodziną oraz regionem, co z czasem uczyniło Trześniów nie tylko jej domem, ale także terenem obserwacji i refleksji nad przemianami kulturowymi. Mąż stał się dla niej cennym źródłem informacji oraz wsparcia w jej badaniach.

W latach 1931–1937 Anna kształciła się na kierunku historii ze specjalizacją w historii średniowiecznej na Uniwersytecie Jagiellońskim. Uczestniczyła w wykładach, ćwiczeniach oraz seminariach, które obejmowały różnorodne obszary, takie jak historia kultury, archeologia, geografię, historię prawa, etnografię oraz socjologię. W 1938 roku otrzymała tytuł magistra, na podstawie pracy pt. Vesnica – danina miodowa. Ukończyła również roczne studium pedagogiczne dla historyków oraz odbyła praktyki w III Państwowym Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego. W 1937 roku rozpoczęła pracę jako młodsza asystentka w Katedrze Socjologii i Etnografii UJ, w której pozostawała, z przerwą na wojnę, aż do 1953 roku. W trakcie II wojny światowej współpracowała z Departamentem Informacji Delegatury Rządu na Kraj, a także pełniła rolę urzędniczki w Radzie Głównej Opiekuńczej. Była łączniczką pomiędzy PSL Stanisława Mikołajczyka a wykładowcami Uniwersytetu Jagiellońskiego.

W 1947 roku obroniła doktorat na podstawie pracy Rozwój etnologii i etnografii w Polsce, a jej promotorem był Kazimierz Dobrowolski. Egzaminatorami w tym procesie byli Władysław Semkowicz oraz Kazimierz Moszyński. Jako członkini Polskiego Stronnictwa Ludowego, spotkała się z polityczną decyzją rektora o zwolnieniu z Uniwersytetu Jagiellońskiego, która jednak zostały cofnięta na skutek interwencji Jana Żołny-Manugiewicza. Prowadziła zajęcia jako asystentka oraz adiunktka, koncentrując się na badaniach nad regionem krakowskim. W latach 1947–1951 kierowała krakowską delegaturą Muzeum Kultur Ludowych, organizując zakupu cennych eksponatów z południowej Polski. Okresowo była członkinią rad naukowych w instytucjach takich jak Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie, Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie, czy Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu oraz Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu.

W 1953 roku, już jako Kutrzeba-Pojnarowa, rozpoczęła pracę w Katedrze Etnografii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie uzyskała stopnie docenta (1955) oraz tytuły profesora nadzwyczajnego (1969) i zwyczajnego (1976). W ramach swoich obowiązków pełniła funkcję prodziekana ds. naukowych Wydziału Historycznego i angażowała się w badania w Zakładzie Etnografii Polski Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN, gdzie w latach 1961–1971 była honorową kierowniczką. W 1968 roku, w ramach Mazowieckiego Towarzystwa Kultury, powstał Mazowiecki Ośrodek Badań Naukowych, z różnymi komisjami tematycznymi. Anna Kutrzeba-Pojnarowa kierowała Komisją Etnograficzną, z dr hab. Marianem Pokropkiem jako swoim zastępcą, i prowadziła wiele projektów badawczych.

Jednym z pierwszych tematów badawczych, które podjęła po wojnie, były Ziemie Zachodnie, co przyniosło kilka publikacji prasowych oraz tekstów w pracach zbiorowych. Kolejno skoncentrowała się na Małopolsce, Mazowszu oraz Kurpiach. Uczestniczyła w Międzyuczelnianych Obozach Etnograficznych organizowanych przez Witolda Dynowskiego na Kurpiach, sprawując merytoryczną opiekę nad badaniami etnograficznymi w kurpiowskiej Puszczy Zielonej, a ich rezultatem było trzytomowe opracowanie pt. Kurpie – Puszcza Zielona pod jej redakcją, wydane w latach 1962–1965. Oprócz tego badała przemiany kultury wiejskiej w różnych regionach Polski oraz analizowała podlaską szlachtę zagrodową. W swojej pracy badawczej i publikacjach skupiła się na trzech głównych liniach: analizie średniowiecznych źródeł historycznych, historii polskiej etnografii i metodach pracy jej przedstawicieli oraz rekonstrukcji obrazu przemijającej kultury wsi, przy zachowaniu regionalnej specyfiki. Już przed wybuchem II wojny światowej, miała okazję uczestniczyć we Francji i Szwajcarii w Międzynarodowym Kongresie Historyków z ojcem, a po wojnie brała udział w międzynarodowych kongresach antropologów i etnologów, które odbyły się w Moskwie, Paryżu, Chicago oraz Zurychu.

W 1973 roku na IX Kongresie Nauk Antropologicznych i Etnologicznych w Chicago pełniła rolę jednego z honorowych przewodniczących. Brała udział w międzynarodowych konferencjach związanych z działalnością Międzynarodowej Komisji do Badania Kultury Ludowej Karpat i Bałkanów oraz współpracowała jako redaktorka nad czasopismami „Demos” (od 1957) oraz „Carpatica”. Spędziła cztery miesiące na badaniach w Paryżu i aktywnie uczestniczyła w życiu akademickim. Od 1971 roku była członkiem Conseil d’Administration Międzynarodowego Towarzystwa Etnologii i Folkloru (SIEF). Na międzynarodowym kolokwium poświęconym folklorowi Europy w Belgii w 1975 roku była podkomisarką z ramienia polskiego komitetu imprezy. Uczestniczyła w referatach i prezentacjach na konferencjach w ZSRR, Czechosłowacji, Bułgarii, Jugosławii, Francji, Rumunii, Węgrzech, Niemczech oraz Stanach Zjednoczonych. Oprócz tego angażowała się w redakcję serii wydawniczych i monografii regionalnych, zainspirowała do powstania, redagowała oraz współtworzyła syntezę pt. Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej (t. 1–2, Ossolineum, opublikowane w 1976 i 1981 roku).

W 1986 roku została odznaczona Nagrodą im. Oskara Kolberga. Po zakończeniu swojego niezwykle twórczego i pełnego osiągnięć życia, Anna Kutrzeba-Pojnarowa znalazła miejsce spoczynku na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera K-2-28).

Wybrane publikacje

Przedstawiamy listę wybranych publikacji autorstwa Anny Kutrzeby-Pojnarowej, która wpisała się na stałe w kanon polskiej etnologii i etnografii. Wśród jej książek znajdują się:

• Budownictwo ludowe w Zawoi, Kraków 1931,
• Rozwój etnografii i etnologii w Polsce, Kraków 1948,
• Tradycyjna społeczność wiejska w procesie przemian współczesnych. Studium wsi Mników, pow. krakowskiego, Wrocław 1968,
• Kultura ludowa w dotychczasowych polskich pracach etnograficznych, Warszawa 1976,
• Kultura ludowa i jej badacze. Mit i rzeczywistość, Warszawa 1977,
• Trześniów. Tradycyjna kultura chłopska i kierunki przemian. Refleksje etnografa, Warszawa 1988.

Oprócz książek, autorka opublikowała również szereg artykułów, które przyczyniły się do rozwoju wiedzy o kulturze ludowej:

• Kapliczki, krzyże i figury przydrożne w Zawoi, „Orli lot”, 10 (1929), nr 4,
• Kierunki zainteresowań historią kultury wsi mazowieckiej w warszawskim ośrodku etnograficznym, „Prace działu etnografii IHKM PAN”, 1959, z. 2,
• O Bystroniu współcześnie, „Współczesność”, 1965, nr 2,
• Jan Stanisław Bystroń jako historyk i teoretyk kultury ludowej, „Polska Sztuka Ludowa”, 1965, nr 2, s. 71–78,
• Wincenty Pol i Zygmunt Gloger, „Łódzkie Studia Etnograficzne”, 9 (1967),
• Założenia teoretyczne i realny program nowych prac nad syntezą etnografii Polski, „Etnografia Polska”, 15 (1971), z. 2,
• Ocena dorobku i perspektywy etnografii, „Etnografia Polska”, 18 (1974),
• Etnografia polska w trzydziestoleciu PRL, „Etnografia Polska”, 19 (1975), z. 2.

Powyższe publikacje są świadectwem bogatej twórczości Anny Kutrzeby-Pojnarowej oraz jej wpływu na rozwój etnografii w Polsce.

Upamiętnienie

W dniach od 15 października 2013 roku do 31 marca 2014 roku, w Kancelarii Prezesa Polskiej Akademii Nauk, zorganizowano wystawę pod tytułem „Młodość mija jak sen… Obrazki z życia towarzyskiego uczennicy i studentki. Anna Kutrzeba-Pojnarowa (1913–1993)”. Przygotowana przez Archiwum Nauki PAN oraz PAU, była ona zbieżna z 100. rocznicą urodzin oraz 20. rocznicą śmierci tej wpływowej badaczki.

Ekspozycja miała miejsce w Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie, będąc ważnym wydarzeniem, które przyciągnęło uwagę wielu miłośników historii oraz badaczy związanych z dorobkiem Anny Kutrzeby-Pojnarowej. Wystawa ukazywała nie tylko jej życie, ale również charyzmatyczny wpływ na środowisko akademickie.

---

Oceń: Anna Kutrzeba-Pojnarowa

---