Ludwik Gumplowicz

---

Rodzina i środowisko

Dzieciństwo Ludwika Gumplowicza spędzone było w Krakowie – mieście, które po powstaniu listopadowym stało się ważnym ośrodkiem działalności konspiracyjnej. W tym czasie, gdy w innych miejscach życie polityczne było tłumione, Kraków stał się miejscem intensywnych dyskusji i spotkań, podczas gdy jego życie gospodarcze zaczęło tracić na sile. Krwawe wydarzenia rzezi galicyjskiej pogłębiły napięcia klasowe oraz wrogość wobec Austrii. W okresie, gdy Gumplowicz przebywał w Krakowie, polityka germanizacyjna nasilała się, co zdaniem samego Gumplowicza, było nieodłącznym elementem historii Austrii.

Po rozpoczęciu germanizacji w 1796 roku oraz po ponownym wzroście napięć po 1846 roku, Kraków doświadczył znaczących przemian. Zmiany te miały wpływ na młode pokolenie, które buntowało się przeciwko panującemu porządkowi. W mieście zaczęły się kształtować nowe prądy społeczne i polityczne, które subtelnie wprowadzały innowacje w myśleniu o przyszłości zarówno Krakowa, jak i całego kraju.

Matka Ludwika pochodziła z rodziny żydowskiej, która starała się zintegrować z otaczającym światem intelektualnym. Jego ojciec, Abraham, był znanym zwolennikiem asymilacji Żydów oraz aktywnym działaczem tego ruchu. W 1862 roku ich dom stał się kluczowym miejscem konspiracji, w którym przybywali aktywiści przed powstaniem. Dwaj starsi synowie Abrahama brali udział w walkach, a on sam stał się ważną postacią zaufania Rządu Narodowego, organizując działania werbunkowe, zbiórki finansowe, propagandę oraz pomoc sanitarną.

Wszystkie te doświadczenia z rodzinnego domu w znaczący sposób naznaczyły zainteresowania młodego Ludwika, prowadząc go do głębszej refleksji nad problematyką społeczną i polityczną środowisk żydowskich oraz całego kraju. Z biegiem lat Ludwik przeszedł na kalwinizm, co miało na celu nie tylko podkreślenie jego pełnej asymilacji, lecz także próbę uniknięcia antysemickich uprzedzeń w jego karierze naukowej.

W życiu osobistym Ludwika istotną rolę odegrała jego żona, Franciszka z Goldmanów. Para miała dwóch synów, z których Władysław Gumplowicz stał się działaczem różnych partii socjalistycznych oraz profesorem Wolnej Wszechnicy Polskiej. Natomiast Maksymilian Ernest Gumplowicz był aktywnym działaczem polonijnym w Austrii, historykiem i pierwszym lektorem języka polskiego na Uniwersytecie Wiedeńskim.

Życiorys

Ludwik Gumplowicz rozpoczął swoje studia prawnicze w Uniwersytecie Krakowskim w 1857 roku. Po odbyciu czwartego roku kursu w Wiedniu, wrócił do Krakowa, gdzie w 1864 r. obronił doktorat. Oprócz prawa, interesował się historią oraz wschodzącymi wówczas naukami społecznymi. Jego wczesne teksty dotyczyły historii prawa i struktury społecznej dawnej Polski, z wyraźnym akcentem na silny antyklerykalizm. W 1861 roku zainicjował swoją działalność publicystyczną, publikując artykuły w lwowskim „Dzienniku Literackim” oraz warszawskiej „Jutrzence”. W 1867 roku opublikował w Krakowie pracę historyczną pod tytułem „Prawodawstwo polskie względem Żydów”.

W 1868 roku, na podstawie swoich pierwszych badań historycznych, ubiegał się o habilitację. Przyznano mu ją jednak odmownie, uznając, że jego silne antyklerykalne poglądy nie gwarantują obiektywności badań. Jego wrogość wobec kleru oraz Kościoła katolickiego wzbudziła zgorszenie recenzentów, którzy krytykowali przede wszystkim ten aspekt jego prac, ignorując inne ważne zagadnienia. W rezultacie, Gumplowicz miał trudności z znalezieniem zatrudnienia na uniwersytecie i prowadzeniem wykładów. Kolejne lata spędził na praktyce notarialnej oraz na pracy publicystycznej, zostając redaktorem i właścicielem krakowskiego „Kraju”.

Po upadku tego pisma w 1874 roku, wyjechał do Grazu w Austrii, gdzie w 1876 roku uzyskał posadę docenta, a następnie, w 1882 roku, tytuł profesora. Tam prowadził wykłady i pisał głównie w języku niemieckim. W tym okresie opublikował wiele swoich kluczowych prac, w tym „Rasse und Staat” (1875), „Philosophisches Staatsrecht” (1877), „Rechtsstaat und Sozialismus” (1881), „Der Rassenkampf” (1882), „Grundriss der Soziologie” (1885), „Soziologie und Politik” (1892), „Geschichte der Staatstheorien” (1905), „Allgemeines Staatsrecht” (1907) oraz „Sozialphilosophie im Umriss” (1909).

Pobyt w Grazu stanowił dla Gumplowicza najbardziej owocny okres jego życia. Skupił się na socjologii, nowej dziedzinie, której stał się współtwórcą, jako pierwszy polski socjolog analizując problematykę mniejszości etnicznych. Niestety, jego teorie dotyczące walki i rasy były często błędnie interpretowane jako rasizm. Dodatkowo, przez 30 lat prowadził nowatorskie wykłady na temat prawa państwowego i administracyjnego. Choć jego prace tłumaczone były na kilka języków, nie dawały mu pełnej satysfakcji. Mimo sukcesów, do końca życia czuł się w Grazu jak wygnańca. Oto co pisał do Romualda Hubego: „Niczego więcej nie pragnąłbym, jak znowu wrócić do kraju i poświęcić się tym pracom, które od młodości ukochałem”.

Fakt, że większość działalności naukowej Gumplowicza miała miejsce w Grazu, doprowadził do utrwalenia błędnego przekonania, że był on niemieckim uczonym. Jednak list do Haubego podkreśla jego silne związki z Polską. Mimo zaawansowanej asymilacji, jego kariera naukowa na obczyźnie była pełna trudności. Jako pionier socjologii był narażony na negatywną reakcję i ataki ze strony kolegów akademickich, przywiązanych do klasycznych teorii państwa i prawa. Tylko w 1892 roku udało mu się uzyskać tytuł profesora zwyczajnego z zakresu prawa państwowego, a w 1908 przeszedł na emeryturę z tytułem profesora honorowego.

Niestety, Gumplowicz nigdy nie wrócił do ojczyzny. W 1909 roku zdiagnozowano u niego raka języka, a jego stan zdrowia uznano za beznadziejny. W wieku 71 lat, wraz z żoną, która straciła wzrok na skutek nieoperacyjnej zaćmy, popełnił samobójstwo, zażywając cyjanek potasu. Ich szczątki spoczęły na cmentarzu ewangelickim w Wiedniu.

Ludwik Gumplowicz jest uznawany za jednego z kluczowych pionierów socjologii, a jego prace znacząco przyczyniły się do rozwoju tej dziedziny. Był teoretykiem państwa i prawa, a jego „System socjologii” stanowi fundament jego teorii państwa. Gumplowicz zapoczątkował bogaty katalog badaczy związanych z tzw. szkołami socjologicznymi w teorii państwa i prawa.

Przegląd teorii i poglądów

Socjologizm

Ludwik Gumplowicz był prominentnym przedstawicielem socjologizmu, który kładł szczególny nacisk na unikalność nauk społecznych. Zwracał uwagę na istnienie specyficznych praw rządzących społeczeństwami. Kontrastując z poglądami Herberta Spencera, podkreślał, że nie można oddzielić praw społecznych od innych dziedzin nauki, takich jak prawa fizjologiczne. W jego myśli dominował również naturalizm, który definował socjologię jako naukę, której celem jest odkrywanie przyrodniczych reguł życia społecznego.

Podstawową metodą badań w socjologii miała być indukcja, polegająca na przechodzeniu od konkretnych faktów do ogólnych wniosków. Gumplowicz podkreślał, że w trakcie badań socjologicznych istotne jest odrzucenie abstrakcji i skupienie się na rzeczywistych zjawiskach. Zwracał uwagę na zasadniczą różnicę pomiędzy filozofią historii a socjologią, gdzie ta pierwsza ma na celu badanie ludzkich dziejów w ich całości, podczas gdy socjologia koncentruje się wyłącznie na konkretnej epoce i badanych zjawiskach społecznych.

Socjologia nie bada jednostek, lecz zajmuje się poznawaniem praw społecznych, które są naturalnymi prawami działającymi w obrębie społeczeństwa. Kluczowym elementem tych praw jest ich powtarzalność, niezależnie od kontekstu czasowego i lokalizacyjnego, a także wzajemne oddziaływanie grup w ramach wpływu społecznego. Wpływ społeczny definiowany jest jako oddziaływanie jednej grupy na drugą oraz reakcje tych grup, co napędza dynamikę stosunków społecznych.

Badane przez socjologię podmioty to różnorodne elementy społeczne, takie jak rasy czy grupy. Działania jednostki są zawsze osadzone w kontekście grupowym, co wynika z tzw. egoizmu społecznego, czyli z naturalnej tendencji jednostek do działań na rzecz grupy. Gumplowicz akcentował potrzebę utożsamiania się jednostki z grupą oraz konsekwencje tej identyfikacji, co przekłada się na intensywność wrogości wobec innych grup i jednostek, do których należą.

Do podstawowych błędów w socjologii, które dostrzegał Gumplowicz, zaliczał:

• niedostrzeganie różnorodności plemiennej w społeczeństwie, co określił jako błąd jednoplemienności,
• przekonanie o braku siły napędowej w społeczeństwie, sugerujące, że grupy są statyczne.

Wyróżniał także trzy kategorie zjawisk: fizyczne (np. chemiczne), psychiczne (odnoszące się do jednostki) oraz społeczne (związane z interakcjami między ludźmi). Zjawiska społeczne to relacje powstające w rezultacie współpracy różnorodnych grup.

Podkreślał również istnienie zjawisk społeczno-duchowych, które powstają pod wpływem interakcji grup społecznych i obejmują takie sfery jak język, obyczaje, moralność, religia, prawo, umiejętności oraz sztuka.

W kontekście procesów naturalnych, Gumplowicz identyfikował cztery kategorie:

• planetarne (oddziaływanie ciał niebieskich),
• chemiczne (w przyrodzie nieorganicznej),
• roślinne (w żywej naturze),
• animiczne (dotyczące organizmów żywych).

Teoria konfliktu, pojęcie walki i rasy

Poglądy socjologiczne Ludwika Gumplowicza były oparte na dwóch filozoficznych założeniach. Pierwszym z nich był monizm, który dla autora funkcjonował bardziej jako metoda analizy niż jako założenie ontologiczne. Wymagało to jednak zadeklarowania się za materializmem. Drugim fundamentem był determinizm, polegający na przekonaniu, że pomimo różnorodności grup, wszystkie podlegają tym samym prawom rozwoju. Naczelną zasadą regulującą zarówno zjawiska społeczne, jak i procesy wewnętrzne grup, był ewolucjonizm, mimo że Gumplowicz odrzucił teorie na temat pierwotnej pary ludzi oraz wspólnej kolebki ludzkości. Jego koncepcja opierała się na tezie, że rozwój społeczny następuje od różnorodności do jedności, co manifestuje się poprzez tworzenie coraz większych grup społecznych.

Poligenizm

Poligenizm w rozumieniu Gumplowicza przeciwstawia się koncepcji wspólnej kolebki ludzkości. Uważał, że ludzkość powstaje z konfliktów i starć pomiędzy różnymi, pierwotnie obcymi hordami, co prowadzi do tworzenia coraz bardziej złożonych społeczności. Istotą rozwoju społecznego są interakcje i starcia grup. Podbój i różnorodność plemienna są ze sobą silnie powiązane. Jak pisze Gumplowicz, w czasach pierwotnych toczyły się nieustanne walki pomiędzy plemionami, prowadzące do powstawania związków przymusowych i formowania organizmów politycznych za pomocą podboju. Teza ta była kluczowa dla rozumienia historii tworzenia państw.

Dla Gumplowicza zasadniczym motywem przyczyniającym się do rozwoju społecznego jest konflikt pomiędzy grupami społecznymi, które miały swoje powody do wzajemnego antagonizmu, bazując na różnicach siły, zasobów, spójności i trwałości. Takie zróżnicowanie stanowi fundament mnożenia się ras, które w jego rozumieniu należy pojmować przede wszystkim jako grupy etniczne, połączone różnorodnymi więziami społecznymi oraz interesami. Użycie przez niego pojęcia „rasa” budziło kontrowersje, a sam badacz był świadomy potencjalnych oskarżeń o rasizm. Należy jednak pamiętać, że odnosił się do rasy w kontekście etnicznym, narodowym czy klasowym.

W pojęciu walki Gumplowicz uwzględnił różnorodne formy konfliktów, od brutalnych starć po spory parlamentarno-polityczne. Ograniczeniem jego definicji walki jest odniesienie jej wyłącznie do konfliktów między grupami ludzkimi, a takie podejście stało się podstawą wyróżnienia socjologii jako niezależnej dyscypliny.

Czynniki powstawania państw. Stratyfikacja społeczna

Badania Gumplowicza nad czynnikami kształtującymi państwa skupiły się na socjologicznej analizie konfliktów grupowych, które odgrywały stałą rolę w historycznym rozwoju społeczeństw. Przyznał, że wczesne społeczeństwa nie znały żadnej formy wyzysku oprócz kanibalizmu, a prawdziwa historia zaczyna się w momencie, gdy narody zdobywają obce grupy i wprowadzają je w niewolę, ustanawiając tym samym fundamenty dla państwa i kultury. Gumplowicz twierdził, że nie ma innego przykładu powstawania państwa niż przez akt przemocy jednego plemienia wobec drugiego, co prowadzi do podboju i zniewolenia słabszych grup.

Grupy etniczne podejmują walki, gdyż konkurują ze sobą w dążeniu do realizacji wspólnych celów, a celem tych walk często jest wyzysk. Gumplowicz wyróżnił trzy kluczowe sposoby życia społecznego:

• pierwotny, w półdzikich hordach, bliskich modelowi rodzinnemu,
• koczowniczy szczep z podziałem na panów i niewolników,
• ustrój państwowy, osadzony na określonym terytorium.

Państwo, jako organizacja, powstaje w wyniku amalgamacji najpierw obcych sobie grup rasowych w procesie nieustającej walki, a jedynym czynnikiem łączącym narody jest więź duchowa. Wewnętrzny rozwój struktur państwowych z kolei opiera się na zasadach konfliktu, co prowadzi do amalgamacji i tworzenia nowych grup z różnych źródeł. Nowe społeczności kształtują swoje prawo, które narzucają podbitym grupom, a po ustanowieniu państwa formuje się naród.

Gumplowicz podkreślał, że to nie forma rządów, ale konkretne panowanie, definiuje rzeczywistość państwowo-polityczną. Państwo wyprzedza prawo, ale także na nim się opiera. Fundamentalnym elementem państwowości jest prawo własności, które generuje się w procesie podboju i staje się narzędziem dominacji. Prawo własności nie jest czymś, co mogłoby zniknąć bez konsekwencji dla istnienia państwa; jego obecność jest niezbędna do zachowania cywilizacji.

W tak ukształtowanym państwie istnieją różnorodne formy dominacji, jak panowanie jednej grupy nad drugimi, mniejszości nad większością, czy dominacja jednoplemiennej mniejszości nad innoplemienną większością. Gumplowicz dostrzegał złożoność struktury klasowej społeczeństwa, wskazując na istnienie warstwy średniej, która występuje we wszystkich społeczeństwach. Ta warstwa pełni rolę pośrednika, a jej funkcje gospodarcze mają także znaczenie polityczne, łagodząc napięcia między panującymi a poddanymi. Gumplowicz określał tę warstwę jako „warstwę-bufor”, która, dzięki swojej pozycji, posiada możliwości zdobycia wykształcenia i kultury na równi z klasą rządzącą.

Ułatwia to zdobycie wsparcia mas poddanych i może prowadzić do obalenia istniejącego porządku społecznego. Po zwycięstwie warstwa średnia skłania się raczej ku zwyciężonym niż ku klasom dominującym, a czasami staje się ofiarą nienawiści ze strony uciśnionych. Czynnikiem spajającym obywateli państwa jest wspólny interes, zwany przez Gumplowicza węzłem społecznym, który wynika z wspólnego pochodzenia, terytorium, posiadanej własności oraz wartości moralnych. Im więcej węzłów społecznych, tym silniejsza więź jednostek w grupie.

Rozwój ustroju państwowego owocuje kulturą, która w rozumieniu Gumplowicza staje się pojęciem zbliżonym do narodowości. Narodowość definiuje pewną grupę ludzi, która przez długi czas ewoluowała w wyniku podobnych warunków i wspólnego rozwoju. Kultura kształtuje się w oparciu o podział pracy, będący warunkiem rozwoju kulturalnego. Kultura jest również wynikiem wyzysku ekonomicznego, który łączy te dwa elementy i umożliwia zajmowanie się bardziej złożonymi potrzebami społecznymi. Państwo, jako podmiot z wyższymi celami, ma na celu rozwój cywilizacyjny, moralny, prawny oraz kulturalny.

Podsumowanie

Twórczość Ludwika Gumplowicza, jako przedstawiciela teorii społecznych, jest ściśle powiązana z jego osobistym życiem oraz zaangażowaniem w problemy społeczno-polityczne epoki. Nie można zrozumieć jego teorii bez analizy biograficznych kontekstów, które miały istotny wpływ na kształtowanie jego poglądów. Gumplowicz to przykład myśliciela, dla którego osobiste doświadczenia stały się fundamentem teoretycznych rozważań.

Według Aleksandra Gelli, koncepcje Gumplowicza plasują się pomiędzy dwiema skrajnymi ideologiami – społecznym darwinizmem a marksizmem. Pomimo swoich krytycznych postaw wobec obu tych ideologii, prezentował elementy wspólne, szczególnie w odniesieniu do teorii konfliktu. W przeciwieństwie do Marksa, Gumplowicz nie reprezentował moralnej oceny konfliktów społecznych. Jego podejście charakteryzowało się naturalistycznym spojrzeniem na konflikty, które postrzegał jako zjawiska nieodłączne od życia społecznego, porównywalne do walki w przyrodzie.

Gumplowicz był przekonany o nieuchronności przewrotów społecznych, lecz wykazywał sceptycyzm względem rewolucyjnych dążeń i celów socjalistów. Dostrzegał negatywne konsekwencje wprowadzenia rewolucji, aczkolwiek był świadomy, że nie można ich całkowicie wyeliminować z życia społecznego. W jego mniemaniu naukowiec powinien być ostrożny i nie starać się przyspieszać wydarzeń, których nie można uniknąć.

---

Oceń: Ludwik Gumplowicz

---