Maria Łańcucka-Środoń

---

Życiorys

Maria Łańcucka-Środoń urodziła się 9 czerwca 1913 roku w Krakowie, w rodzinie o bogatych tradycjach intelektualnych. Jej matką była Karolina Sadowska (zm. 1940), a ojcem Stanisław Łańcucki, urzędnik bankowy (zm. 1949). W 1919 roku Maria rozpoczęła naukę w szkole powszechnej w Krakowie, a następnie uczęszczała do Prywatnego Seminarium Żeńskiego im. S. Münnichowej przez dwa lata. Klasę czwartą ukończyła w XIII Szkole Powszechnej im. A. Mickiewicza w Krakowie.

W latach 1923–1931 uczęszczała do Państwowego Gimnazjum Żeńskiego im. Królowej Wandy w Krakowie, gdzie w 1931 roku uzyskała maturę. W tym samym roku rozpoczęła studia na Wydziale FilozoficznymUniwersytetu Jagiellońskiego, specjalizując się w botanice oraz geografii jako przedmiocie dodatkowym. W latach 1932–1933 równolegle uczęszczała na kursy wieczorowe w Szkole Malarstwa i Rysunku A. Terleckiego. Dyplom magistra filozofii z zakresu botaniki zdobyła w dniu 21 stycznia 1938 roku, obroniwszy pracę o tytule „Badania biometryczne nad zmiennością kwiatów pręcikowych buka w Polsce”, napisaną pod kierunkiem prof. Władysława Szafera.

Od 1936 roku Maria Łańcucka-Środoń pracowała w Instytucie Botanicznym UJ, gdzie początkowo była wolontariuszką. W latach 1938–1939 uzyskała stypendium Funduszu Kultury Narodowej im. Józefa Piłsudskiego na badania naukowe w dziedzinie systematyki i geografii roślin. W 1939 roku otrzymała kolejne stypendium od Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, które wykorzystywała do wybuchu II wojny światowej.

Podczas niemieckiej okupacji, w latach 1941–1945, pracowała jako urzędniczka w Biurze Ochrony Przyrody w Krakowie, dbając o cenne zbiory przyrodnicze. Po wojnie kontynuowała pracę w biurze Delegata Ministra Oświaty do spraw Ochrony Przyrody, gdzie pozostała do 1948 roku. 21 kwietnia 1946 roku, w kościele św. Anny w Wieprzu, poślubiła Andrzeja Środonia. Para miała dwoje dzieci: syna Jana Środonia, profesora nauk o Ziemi, oraz córkę Ewę Demianowską, która także związała swoje życie z geografią.

W 1949 roku Maria powróciła na Uniwersytet Jagielloński, gdzie pracowała do roku 1961 jako pracownik naukowy oraz kustosz Katedry Systematyki i Geografii Roślin oraz Muzeum Paleobotanicznego. W 1950 roku przez rok współpracowała z Państwowym Instytutem Geologicznym w Warszawie, który miał swoje oddziały przy UJ. Stopień doktora w zakresie botaniki uzyskała w 1951 roku, broniąc rozprawy na temat „Dziewanna wełnista w Polsce (Veratrum lanatum Schrad.)”. Opiekunem jej rozprawy był profesor Szafer.

Od 1953 roku zaczęła pracę w Zakładzie Botaniki PAN, gdzie aż do emerytury pełniła funkcję adiunkta. W 1966 roku uzyskała stopień naukowy docenta w dziedzinie paleobotaniki za rozprawę habilitacyjną „Flora tortońska Zatoki Gdowskiej”, co zostało zatwierdzone przez Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego. W 1983 roku, uchwałą Rady Państwa, uzyskała awans na stanowisko profesora nadzwyczajnego w Instytucie Botaniki PAN.

Po przejściu na emeryturę w 1983 roku, Maria nie zaprzestała działalności naukowej. Zmarła 21 marca 1995 roku w Krakowie i została pochowana 23 marca 1995 roku na cmentarzu Rakowickim.

Działalność naukowa

Na początku swojej kariery, Maria Łańcucka-Środoń koncentrowała się na florystyce. Po pomyślnym zakończeniu pracy nad doktoratem, jej zainteresowania przesunęły się w kierunku paleobotaniki, która stała się kluczowym obszarem jej działalności badawczej. W ramach swoich badań skoncentrowała się na paleokarpologii trzeciorzędowej, co zaowocowało publikacją dwóch znaczących monografii dotyczących kopalnych owoców oraz nasion pozyskanych z głębokich odwiertów geologicznych w Polsce. Dzięki tym pracom po raz pierwszy w historii polskich badań paleobotanicznych podjęto próbę analizy i interpretacji tak trudnego materiału.

Pierwsza z monografii dotyczyła mioceńskiej flory „Zatoki Gdowskiej” i ukazała się w 1966 roku. Zawierała opisy i oryginalne ilustracje 92 taksonów roślin kopalnych. Druga z publikacji, wydana w 1979 roku, odnosiła się do mioceńskich osadów Kotlina Sądeckiej, w której opisano oraz zilustrowano okazy należące do 110 taksonów, ustalając ich wiek oraz związki z współczesną florą. W analizie uwzględniono również inne szczątki odkryte w badanym materiale, takie jak koprolity gąsienic, kokony owadów, korzonki oraz grzyby (1966, 1979, 1992).

Łącząc wiedzę o roślinach współczesnych z typami kopalnymi oraz akcentując aspekty taksonomii, Maria dokonała odkrycia wielu nowych taksonów kopalnych, do których należy m.in. Weigela oraviensis, Weigela szaferi, Hydrangea polonica oraz Schefflera dorofeevii. Ponadto, jako jedna z pierwszych wyróżniła na terenie Europy w trzeciorzędzie owoce współczesnego rodzaju Hemiptelea z rodziny Ulmaceae (1967). Jej największym osiągnięciem było odnalezienie i opisanie po raz pierwszy w historii kopalnych szczątków roślin z rodzaju Arceuthobium. Zarówno w przeszłości, jak i w czasach współczesnych są to pasożyty roślin iglastych. Na podstawie zebranych materiałów paleobotanicznych, Maria analizowała i dokumentowała różne etapy infekcji i rozwoju pasożyta, a także opisała dwa nowe gatunki kopalne: Arceuthobium oxycedroides i Arceuthobium tertiaerum.

W drugiej połowie lat 80. prowadziła analizy paleokarpologiczne oraz paleosiedliskowe flory Dolnego Śląska z górnego pliocenu (1984), a także badania mioceńskich węgli brunatnych z kopalni „Bełchatów” (1990). W 1992 oraz 1993 roku miała również miejsce analiza najmłodszej trzeciorzędowej flory Europy oraz rewizja mioceńskiej flory Wieliczki, przy której wykonała odręczne rysunki licznych kopalnych owoców i nasion. Jej monografie na temat flor karpologicznych trzeciorzędu pozostają ważnym wkładem do światowej literatury naukowej.

Przy naukowej nazwie każdego z jej taksonów znajduje się skrót nazwiska Lańc.-Środ. W przypadku taksonu Weigela szaferi Lańc.-Środ. złożono hołd profesorowi Władysławowi Szaferowi. W ciągu swojej kariery, Maria została promotorką wielu uznanych naukowców, w tym Anny Hummel pracującej w Muzeum Ziemi PAN w Warszawie oraz Ewy Zastawniak z Instytutu Botaniki im. Władysława Szafera PAN.

Przez długi czas pełniła funkcję kustosza w Muzeum Paleobotanicznym UJ i PAN, a później znakomitym gospodarzem zbiorów paleobotanicznych w Instytucie Botaniki PAN. Po zakończeniu studiów doktoranckich, nieprzerwanie asystowała badaniom prowadzonym przez profesora Władysława Szafera, dbając o porządkowanie obfitych materiałów dotyczących flór trzeciorzędowych w Polsce. Na początku kariery tyczyła się głównie zbiorów muzealnych i popularyzacji botaniki oraz paleobotaniki poprzez wykonywanie ilustracji rysunkowych oraz malarskich. Dodatkowo współpracowała z Muzeum Żup Solnych w Wieliczce, dla którego w latach 60. XX wieku przygotowała scenariusz wystawowy działu paleobotaniki oraz zaprezentowała 24 zestawy flory mioceńskiej pozyskanej ze złoża solnego, które później wzbogaciła o okazy drzew i krzewów z miocenowych warstw w regionie Wieliczki. Dodatkowo, zaprojektowała dział paleobotaniczny w Muzeum Pienińskiego Parku Narodowego w Krościenku.

Działalność ilustratorska

Maria Łańcucka-Środoń była wybitną ilustratorką, której prace zyskały uznanie zarówno wśród społeczności botaników, jak i w literaturze botanicznej. Wykonała ilustracje do wielu istotnych publikacji, nie tylko swoich, ale również prac innych autorytetów w dziedzinie botaniki, takich jak profesor Władysław Szafer oraz jej mąż, Andrzej Środoń.

Wśród jej niezwykle cenionych dzieł znajdują się takie pozycje jak: „Życie kwiatów” (W. Szafer 1939), „Ptaki i rośliny chronione w Polsce” (W. Szafer, B. Dyakowski 1938), „Tajemnice kwiatów” (W. Szafer 1946), „Drzewa i krzewy. Ilustrowany klucz do oznaczania drzew i krzewów krajowych oraz częściej hodowanych w Polsce” (W. Szafer 1949), „Flory plejstoceńskie z Tarzymiechów nad Wieprzem” (A. Środoń 1954). Ponadto, jej prace zostały uwzględnione w pierwszym wydaniu „Szaty roślinnej Polski” (red. W. Szafer 1959) oraz w drugiej i trzeciej edycji tego dzieła, redagowanego przez Szafera oraz K. Zarzyckiego (wyd. II 1972, wyd. III 1977). Dodatkowo, współpracowała nad „Zarysem paleobotaniki” (W. Szafer, M. Kostyniuk 1959).

Oprócz ilustracji do publikacji książkowych, Maria Łańcucka-Środoń przygotowała również wiele map. Wśród nich można wymienić „Geobotaniczny podział Polski”, który dołączono do trzech pierwszych wydań „Szaty roślinnej Polski”, a także mapy do „Atlasu Polski”, które zawierały ważne informacje na temat zasięgów geograficznych drzew oraz istotniejszych krzewów w Polsce oraz krain geobotanicznych i flory oraz roślinności tego kraju.

W 1954 roku, z inicjatywy Władysława Szafera, opracowała mapę „Strefy roślinności na kuli ziemskiej w zależności od klimatu”. Ta bez wątpienia cenną mapę wykorzystano w edukacji, a jej znaczenie podkreśla fakt, że jej zastosowanie dydaktyczne trwało jeszcze w XXI wieku.

Członkostwo

Maria Łańcucka-Środoń od 1946 roku związała się z Polskim Towarzystwem Botanicznym, gdzie przez długi czas sprawowała funkcję sekretarza w Sekcji Paleobotanicznej. W 1949 roku dołączyła do Związku Nauczycielstwa Polskiego, a już w 1950 roku stała się częścią Ligi Ochrony Przyrody.

Jej współpraca z różnymi instytucjami trwała przez wiele lat. Od 28 kwietnia 1967 do 31 grudnia 1993 roku była członkinią Rady Naukowej Instytutu Botaniki Polskiej Akademii Nauk, przy czym przez dłuższy czas pełniła funkcję sekretarza tej Rady. Dodatkowo, w latach 1972–1995 uczestniczyła w zespole redakcyjnym uznawanego czasopisma naukowego Acta Palaeobotanica.

Nagrody i odznaczenia

Maria Łańcucka-Środoń jest wyróżniającą się postacią w dziedzinie nauk biologicznych. Jest czterokrotną laureatką prestiżowej nagrody naukowej, przyznawanej przez Wydział II Nauk Biologicznych Polskiej Akademii Nauk, zdobywając ją w latach: 1955, 1958, 1966 oraz 1981.

W dniu 7 października 1986 r. otrzymała również pamiątkowy medal, przyznany z okazji 100-lecia urodzin profesora Władysława Szafera, co podkreśla jej znaczenie w tej dziedzinie.

Wybrane publikacje

Maria Łańcucka-Środoń to wybitna postać w dziedzinie paleobotaniki, która dokonała licznych badań i opublikowała około 32 prace naukowe. Wśród tych publikacji, kilka wyróżnia się jako najbardziej istotne, a oto ich lista:

• Łańcucka-Środoń M., Tortonian flora from the „Gdów Bay” in the south of Poland, „Acta Palaeobotanica”, 7 (1), 1966, s. 1–135,
• Łańcucka-Środoń M., Two new genera: Hemiptelea Planch. and Weigela Thunb. in the younger Tertiary of Poland, „Acta Palaeobotanica”, 8 (3), 1967, s. 3–19,
• Łańcucka-Środoń M., Hydrangea L. (Saxifragaceae) and Schefflera Forst. (Araliaceae) in the Tertiary of Poland, „Acta Palaeobotanica”, 16 (2), 1975, s. 103–112,
• Łańcucka-Środoń M., New herbs described from the Tertiary of Poland, „Acta Palaeobotanica”, 18 (1), 1977, s. 37–44,
• Łańcucka-Środoń M., Macroscopic plant remains from the freshwater Miocene of the Nowy Sącz Basin, West Carpathians, Poland, „Acta Palaeobotanica”, 20 (1), 1979, s. 3–117,
• Łańcucka-Środoń M., Jahn A.A., Sadowska A.A., Stanowisko utworów plioceńskich w Kotlinie Kłodzkiej, „Geologia Sudetica”, 18 (2), 1984, s. 7–43,
• Łańcucka-Środoń M. i inni, Wyniki dotychczasowych badań paleobotanicznych trzeciorzędowych węgli brunatnych złoża „Bełchatów”, „Acta Palaeobotanica”, 30 (1, 2), 1990, s. 259–305,
• Łańcucka-Środoń M. i inni, The younger Tertiary deposits in the Gozdnica region (SW Poland) in the light of the recent palaeobotanical research, „Polish Botanical Studies”, 3, 1992, s. 1–129,
• Łańcucka-Środoń M., Zastawniak E.E., A supplementary note to the Upper Miocene flora of Gozdnica (Lower Silesia, SW Poland), „Acta Palaeobotanica”, 33 (2), 1993, s. 17–43,
• Łańcucka-Środoń M., Zastawniak E.E., The Middle-Miocene flora of Wieliczka – revision of J. Zabłocki’s collection, „Acta Palaeobotanica”, 37 (1), 1997, s. 17–49.

Prace te nie tylko przyczyniły się do rozwoju paleobotaniki w Polsce, ale również wzbogaciły naszą wiedzę na temat flory z przeszłości geologicznej kraju.

---

Oceń: Maria Łańcucka-Środoń

---