Stanisław Moskal (1935–2019)

---

Życiorys

Stanisław Moskal był synem Stanisława (1903–1984) oraz Jadwigi Jordan (1908–1964). Jego ojciec pełnił funkcję inżyniera oraz dyrektora technicznego w fabryce chemicznej, gdzie produkowano mydło oraz tłuszcze roślinne w Trzebini. Matka, wykształcona nauczycielka, pochodziła z historycznej rodziny żupników salin wielickich, która zapisała się w historii, biorąc udział w powstaniu listopadowym oraz powstaniu węgierskim.

Urodziwszy się w Krakowie, Stanisław był silnie związany z rodzinną wsią Sułkowice, która z kolei mieści się w regionie podbeskidzkim. To tam spędził swoje dzieciństwo, doświadczając trudnych czasów okupacji niemieckiej. Maturę zdał w 1952 roku w jednym z najstarszych polskich liceów – I Liceum Ogólnokształcącym im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie, skąd wywodziły się jego przodkowie.

W 1957 roku ukończył studia zootechniczne w Wyższej Szkole Rolniczej w Krakowie, a osiem lat później uzyskał dyplom z socjologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Praca zawodowa Moskala rozpoczęła się w 1960 roku, gdzie jako asystent zatrudnił się w tej samej szkole, w której studiował, a od 1965 roku pełnił rolę starszego asystenta w Katedrze Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa, która ostatecznie przekształciła się w Instytut. W 1970 roku bronił pracy doktorskiej pod tytułem „Praca pozarolnicza jako czynnik zmian w gospodarstwie i rodzinie chłopskiej Podhala”, co umożliwiło mu objęcie stanowiska adiunkta. Kontynuował karierę nawet po przekształceniu WSR w Akademię Rolniczą w 1972 roku.

W 1978 roku uzyskał stopień doktora habilitowanego, dzięki pracy dotyczącej ludności dwuzawodowej i jej wpływu na rozwój wsi. Dzięki rocznej praktyce rolniczej, którą odbył w 1959-1960 u rolnika w Belmont-sur-Yverdon w Szwajcarii, zdobył cenne doświadczenia dotyczące warunków życia i pracy w tym kraju oraz porównania ze stanem w Polsce. Jego kariera naukowa obejmowała także podróże, w tym wizytę na Syberii w 1971 roku oraz stypendium w Algierze w 1973/74 roku. W 1975 roku odwiedził Użhorod, a w latach 1976-1979 pracował jako konsultant ekonomiczny w Instytucie Zootechniki w Balicach.

W latach 1979-1986 Moskal wrócił do Algierii, gdzie pracował w wyższej szkole rolniczej (aktualnie ENSA). Uczył zagadnień dotyczących rozwoju gospodarczego oraz ekonomiki rolnictwa. Na zlecenie tamtejszego ministerstwa rolnictwa stworzył szczegółowy bilans paszowy kraju. Przeżył również niezapomniane wyprawy krajoznawcze, eksplorując Saharę.

Równocześnie, od 1979 roku, współpracował z Akademią Rolniczą w Krakowie, gdzie był docentem w Katedrze Polityki Agrarnej, a od 1994 roku profesorem nadzwyczajnym Zakładu Socjologii i Rozwoju Wsi. W 1989 roku został uhonorowany Złotym Krzyżem Zasługi. W 1992 roku uczestniczył w programie studyjnym na Uniwersytecie Lavala w Kanadzie. Tytuł profesora nauk rolniczych uzyskał w 2000 roku, a od 1994 do 2004 był kierownikiem Zakładu Socjologii i Rozwoju Wsi, przechodząc na emeryturę w 2007 roku.

Ostatecznie zmarł 8 maja 2019 roku w Krakowie, a jego ostatnia ziemska wędrówka zakończyła się na cmentarzu Rakowickim, gdzie został pochowany w kwaterze P, rząd 2, grób 18.

Praca naukowa

Stanisław Moskal był autorem imponującego dorobku naukowego, który obejmował ponad 220 publikacji o charakterze interdyscyplinarnym, łączących zagadnienia z sociologii wsi oraz ekonomiki rolnictwa. Jego badania koncentrowały się na różnych problemach, które dotyczyły przekształcania sektora rolniczego w kontekście ogólnego rozwoju gospodarczego. Zajmował się również analizą przemian struktury społeczno-ekonomicznej oraz funkcjonowaniem gospodarstw chłopskich, a także problemami związanymi z zasobami pracy na terenach wiejskich. W swoich pracach uwzględniał także kulturowe i cywilizacyjne aspekty rozwoju wsi, skupiając się na świadomości ekologicznej jej mieszkańców.

Był autorem wielu wydań akademickiego podręcznika z dziedziny socjologii wsi oraz dwóch monografii dotyczących pracy pozarolniczej w rodzinnych gospodarstwach na Podhalu. Jego pierwsza monografia, będąca rozprawą doktorską, analizowała trudności, z jakimi borykali się chłoporobotnicy w latach 70. XX wieku, szczególnie w kontekście rozdrobnienia gospodarstw w podhalańskich miejscowościach, takich jak Gronie i Ostrowsko. Uważał, że warunki życia osób pracujących w kombinacie obuwniczym w Nowym Targu były bardzo trudne. Moskal badał także sytuację młodzieży wiejskiej w Polsce, jak również rolnictwo w Algierii. Jego współpraca z uniwersytetami w Rennes, Paryżu i Montpellier, a także w Nitrze i Preszowie, istotnie wzbogaciła jego dorobek naukowy.

W swoich badaniach podejmował temat przekształceń kulturowych wsi polskiej, w tym regionalnego zjawiska dwuzawodowości i problemu przeludnienia. Zauważył, że mimo postępu cywilizacyjnego, młodzież wiejska negatywnie oceniała wieś jako miejsce do życia i wykazywała aspiracje zawodowe, które były związane z miastem oraz nietradycyjnymi gałęziami gospodarki. Na podstawie swoich badań niejednokrotnie wskazywał, że optymalnym rozwiązaniem dla młodych ludzi byłoby założenie własnego, niena rolniczego przedsiębiorstwa.

Dodatkowo, Moskal był autorem programu rozwoju obszarów wiejskich oraz analiz przedsięwzięć podejmowanych w gminach miejsko-wiejskich na rzecz aktywizacji społeczności lokalnych. W swoich badaniach zwrócił uwagę na psychologiczne uwarunkowania przebudowy wsi małopolskiej, opierając się na ankietach przeprowadzonych w 2000 roku w gminach Małopolski i Podkarpacia, które dotyczyły alternatyw do pracy w rolnictwie.

Wprowadził także nowe, ilościowe metody badania ekologicznych postaw mieszkańców wsi, dokumentując, że w Małopolsce pod koniec XX wieku dwie trzecie badanych dostrzegało degradację środowiska wiejskiego. Czynnikami tej degradacji były wycinka drzew, obecność dzikich wysypisk śmieci oraz postępująca urbanizacja. Jego zainteresowanie folklorem podgórskim południa Polski na stałe zagościło w jego twórczości literackiej.

Moskal pełnił rolę doradcy w instytucjach rolniczych zarówno na poziomie państwowym, jak i samorządowym. Należał do zarządu Małopolskiego Programu Rozwoju Wsi i Rolnictwa, a także do zespołu zajmującego się problemem Bezrobocia Agrarnego w Krakowie. Jego zaangażowanie w programy szkoleniowe Małopolskiego Stowarzyszenia Doradztwa Rolniczego przyczyniło się do wzrostu wiedzy i umiejętności w tym zakresie. W latach 2000-2002, jako konsultant Stowarzyszenia Odnowy Obszarów Wiejskich „Wieś i Europa”, organizował wyjazdy studyjne do Francji i Ukrainy. Zielona polityka Unii Europejskiej w zakresie dopłat bezpośrednich dla polskich rolników była tematem, który krytykował w swojej działalności naukowej.

Od 1997 roku był członkiem rady programowej „Krakowskich Studiów Małopolskich” oraz redakcji kwartalnika PAN „Wieś i Rolnictwo”. Udzielił się także jako promotor trzech doktoratów w Algierii oraz trzech w Polsce, w tym ostatniego, które miało miejsce w Instytucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN w 2005 roku.

W kontekście swojego wkładu w nauki społeczno-ekonomiczne, w 2015 roku uznano go za „znaczącą postać” w krakowskim środowisku akademickim, charakteryzującą się solidnym warsztatem metodologicznym oraz silnym nastawieniem na naukę, unikającą nadmiernej popularności, która nie miała związku z naukowym dorobkiem.

Twórczość literacka

Wstęp do imagineskopii (próba zarysu)

Stanisław Moskal jest nie tylko autorem tekstu, ale i rysunków zawartych w parodystycznym dziele pod tytułem „Wstęp do imagineskopii (próba zarysu)”. Publikacja ta, będąca swego rodzaju „pastiszem tekstu naukowego”, swoją premierę miała w 1977 roku, kiedy to została wydana przez Wydawnictwo Literackie. Pseudonim Śledź Otrembus Podgrobelski, pod jakim książka się ukazała, zyskał szerszą rozpoznawalność, a sama postać autora figuruje w katalogach bibliotecznych oraz recenzjach, w tym w analizach z 1979 i biografiach z 1986 roku, gdzie zauważono jego związek z Krakowem.

W pracy tej można również znaleźć listę fikcyjnych źródeł, która obejmuje trzydzieści pozycji. Opisano je w leksykonie wydanym w 2016 roku. Fikcyjny twórca imagineskopii to aptekarz i myśliciel, Jeremiasz Apollon Hytz, działający w latach 1841–1914, który stworzył zdanie: „przed którego logiką ugiąć się muszą najbardziej nawet sceptyczne umysły: Każdy skutek ma swoją przyczynę”.

Autor dostarcza również własnej definicji imagineskopu, nazywając go „środkiem doraźnym, pobudzającym pracę wyobraźni za pośrednictwem zmysłu wzroku”. Używając przymrużenia oka stwierdza, że imagineskopem jest każdego rodzaju otwór dziurawiący na wylot, który parodiuje różne formy naukowej pomyślności.

Śledź Otrembus Podgrobelski, Wstęp do imagineskopii

Imagineskopia, jako metoda wzbogacająca wyobraźnię, jest szczególnie interesująca, ponieważ jej efekty są uzależnione od rodzaju użytego imagineskopu oraz jego hipotetycznych parametrów technicznych – co Moskal przedstawia w kontekście naukowej analizy. Zawirowania pomiędzy fikcją a rzeczywistością stają się wyzwaniem, a „rozdzielenie ich zakresów przestaje być wyłącznie kwestią prostej oceny”. Powiązanie wyobraźni w taki sposób z poezją oraz sztuką wydaje się być naturalne i powszechne.

Książka Moskalowa to tak naprawdę „bajka” – fałszywy apokryf demaskujący mity obiektywności w nauce. Dzieło to umiejętnie imituje autentyczność, by wciąż ujawniać swą fałszywość. Podkreśla to parodia stanowiąca centralny element tej publikacji, sugerująca literackość, a jej język balansuje pomiędzy formalnym stylem tekstów naukowych a elementami swego rodzaju ludowych przekazów. Jak dowiadujemy się z cytatu:

„Pendoptyka (inaczej: synoptyka pendologiczna) zajmuje się prognozowaniem warunków pendoptycznych w bliższej i dalszej przyszłości ze skutkiem podobnym, jak czyni to meteorologia…”

Jak zauważył Jerzy Kmita, filozof i teoretyk kultury, w 1979 roku, dzieło to można z powodzeniem porównywać z antypozytywistycznymi ideami Wilhelma Diltheya, a imagineskopia w naturalny sposób współdziała z etnografią, archeologią oraz szczególnie z socjologią i statystyką, wzbogacając je o praktyczne aspekty. Kmita podkreślił również, że teoria Hytza wskazuje na to, iż „aby dobrze wczuwać się, trzeba dysponować odpowiednio szeroką wyobraźnią”. Bez imagineskopii nie możemy zaś mówić o dostatecznie rozwiniętym rozeznaniu w akademickiej humanistyce. W tym kontekście Jerzy Pomorski zauważył również na zbieżność tematów podhalańskich i zainteresowania kulturą góralską, jakie są podobne w pracy doktorskiej Moskala i jego wydaniu „Wstępu do imagineskopii”, który określił mianem „świetnego parkinsonowskiego żartu”.

Recenzent pierwszego wydania w 1979 roku napisał:

„Jakkolwiek zakres zastosowań praktycznych imagineskopii może już dzisiaj imponować, to jednak perspektywy dalsze przekraczają najśmielsze wyobrażenia.”

W 2024 roku omawiano natomiast związki pomiędzy imagineskopią kwantową a pojęciem „kota Schrödingera”. Choć metodologie stosowane w imagineskopii mają potencjał do poszerzania wyobraźni, mogą ono prowadzić do negatywnych skutków, takich jak szerzenie mylnych informacji i zakłócanie rozwoju sztucznej inteligencji.

Aspekty literackie i filozoficzne

Forma dzieła Śledzia Otrembusa Podgrobelskiego, będącego prześmiewczym traktatem naukowym, zyskała spore zainteresowanie i została poddana analizom literackim na różnych forach internetowych. Recenzje porównywały je do twórczości Mrożka, Haška, Parkinsona i Murphy’ego, a sam tekst uznano za „rarytas literacki”. Wskazywano także na „fenomenalne poczucie humoru autora”, które staje się dostrzegalne w każdym fragmencie jego utworów. Jak zauważył jeden z blogerów, „gdyby Monty Python pisał książki, napisałby własny Wstęp do imagineskopii”. Książka ta z powodzeniem slużyła za materiał źródłowy do rozpraw matematycznych, a zasady metodologiczne imagineskopii były przywoływane w wywodach na temat kondycji filozofii.

W szczególności koncepcja imagineskopii była kluczowa w wyprowadzeniu pojęcia „co jest czym co”, a treść w pracy Moskalowej wykorzystywana była jako ważny element w rozważaniach na temat etyki w dyskusjach historycznych. Dodatkowo, imagineskopia okazała się użyteczna przy ocenie poezji poruszającej fundamentalne kwestie, z myślą o „progu nietolerancji społecznej w przypadku zbyt wybujałej wyobraźni”. W 2012 roku odbyła się międzynarodowa konferencja onomastyczna zorganizowana przez Wydział Filologiczny Uniwersytetu Łódzkiego, na której omawiano tematy toponomastyki, umieszczając nazwy miejscowości wymienione we Wstępie „między komizmem a stylizacją”. Propozycje Śledzia Otrembusa dotyczące postrzegania faktów „mówią sam za siebie” stały się klasyczną zasadą w opisie dorobku akademickich zespołów dydaktycznych i naukowych. Styl oraz terminologia użyta we Wstępie okazały się użyteczne w kontekście nauczania języków obcych, jak również w popularyzacji zagadnień matematyki i astronomii oraz w dydaktyce związanej z epidemiologią medyczną.

Nie możemy zapominać, że dzieło Moskalowe zainspirowało także szeroki krąg twórców w zakresie literatury fantastycznej, kabaretowej oraz stanowiło ważny element analizy gier komputerowych. Stanowi również praktyczną podstawę w adaptacjach filmowych materiałów nieliterackich, będąc „metaforą dla science fiction” i stawiając w centrum zainteresowania „wzajemne relacje pomiędzy przyszłością, człowiekiem oraz technologią”. Znalazło swoje zastosowanie w coachingu oraz w numizmatyce. W 2019 roku zastosowanie imagineskopu stało się argumentem w debacie na temat filmu „Krzyżacy” z 1960 roku.

Warto pamiętać o tym, że treść „Wstępu do imagineskopii” ma za zadanie „poszerzyć wyobraźnię” czytelnika, przypominając kanon beletrystyki Lema, którego autorstwo mylnie przypisano tej książce. Figurant autorstwa Wstępu został uznany za „krakowskiego mędrca”, przejawiającego „ogromną erudycję”. Fikcyjna rozprawa habilitacyjna „słynnego Śledzia Otrębusa Podgrobelskiego” miała ukazać, czym faktycznie jest styl naukowy oraz jak można zapobiec jego ośmieszeniu. Wstęp stał się wręcz wzorem budowy rozprawy naukowej.

Cytat Jeremiasza Apollona Hytza: „Pomnażając cokolwiek, powiększamy rzeczywistość, która zaczyna przechodzić wyobraźnię” został zinterpretowany jako bliskie myślą modernistów na temat realności. W eseju literackim z 2002 roku zwrócono uwagę na więc na inną myśl Hytza: „Każdy Ciemnogród ma swoją awangardę, ale i każda awangarda ma swój Ciemnogród”.

Wspólnota artystyczna skupiona na piosence turystycznej „Towarzystwo Powiększania Wyobraźni im. Jeremiasza Apolinarego Hyca”, założona w Choszcznie w 2002 roku, uzyskała wiele wyróżnień w swojej działalności artystycznej. W 2010 roku, nazwisko Hytza oraz historia imagineskopii znalazły się na łamach bloga BBC News, a w 2011 roku został on włączony do listy uczestników jubileuszu obchodzonego na Uniwersytecie Śląskim.

Praktyczne zastosowanie imagineskopu w przyrodzie oferuje certyfikat „twórcy” oraz dobrą sposobność zobaczenia swego obrazu. Interesującym przykładem jest fikcyjny średniowieczny imagineskop, który został zidentyfikowany w 2013 roku w murach XIV-wiecznego Zamku w Sobieniu, a naturalny okaz imagineskopu Jabcona z fragmentu tysiącletniej sekwoi odnaleziony w 1999 roku w Prairie Creek Redwood State Park w północnej Kalifornii.

Śledź Otrembus Podgrobelski podchodzi do naukowego kształtowania wyobraźni całkowicie poważnie. Niemniej jednak sposób, w jaki to czyni, budzi wątpliwości co do samej koncepcji. W 2001 roku książka Śledzia została nominowana w plebiscycie „Przekroju” na „najśmieszniejszą książkę świata”. Ostatecznie wydanie zostało zgłoszone w 2009 roku przez wydawcę do XVIII Ogólnopolskiego Przeglądu Książki Krajoznawczej i Turystycznej w Poznaniu. Kolejne wydanie otrzymało nakład w 2016 roku, a każda edycja jest określana jako „przejrzana i nie poprawiona”. Dzieło to zyskało uznanie wśród czytelników, którzy umieścili je na liście dwunastu „niezwykłych bestsellerów na prima aprilis”, oraz wśród dwunastu książek, „które formułowały Filipa Łobodzińskiego”, który opisał ją jako „czysty pure nonsens, strumień pseudonaukowej nadświadomości oraz galopada konceptów”.

Organizatorzy festiwalu „Manifestacje Poetyckie” w Warszawie w 2005 roku zapraszali uczestników do stworzenia „imagineskopów” według opisu Śledzia. Publiczne odczyty Wstępu odbyły się w Warszawie podczas „niesamowitych” festiwali książek, a w 2019 roku Stanisław Tym przyznał, że „dziś imagineskopów mam kilkadziesiąt, większość z nich zrobiłem sam”.

Twórcze badania i abstrakcyjne koncepcje zaproponowane przez Śledzia Otrembusa Podgrobelskiego mają wielu entuzjastów, którzy adaptują je do swoich własnych potrzeb. Potrzeba stosowania imagineskopii oraz różnorodnych metod poszerzania wyobraźni przez studentów była istotnym punktem dyskusji w czasie studenckiej Konferencji Przyjaciół Archeologii, która miała miejsce w Lublinie w 2017 roku, gdzie postawiono wniosek dotyczący wprowadzenia imagineskopii w program nauczania na studiach archeologicznych. W 2019 roku skutecznie zastosowano zasady imagineskopii w archeologicznej rekonstrukcji historii wzgórza Żmigród w Opatowie, badając jej znaczenie w kontekście koncepcji dotyczącej Żmija, skrzydlatego smoka z dawnych wierzeń Słowian.

Minione lata stawiają Moskala w roli „odważnego klasyka”, a jego uwagi na temat imagineskopii oraz pendologii, będącej „rzeczywistą wiedzą”, są postrzegane jako uniwersalne wobec „nauki niefikcyjnej, zinstytucjonalizowanej”. Z takich ujęć wynika, że Śledź Otrembus Podgrobelski wykreował naukę jako „jedną z wielu opowieści, które zasługują na równoprawne miejsce”. Autor ten został nazwany jednym z pisarzy, „którzy wcale nie chcieli nimi być”. Pojęcia imagineskopu oraz imagineskopii weszły jako zalążki do popularnych blogów oraz drobnych form literackich. Praca Śledzia przynależy do tekstów „nowej” prozy, które „budowały własne konceptualizacje autentyczności” próbując jednocześnie „uwolnić fikcję z rygorów obligu”. Parodia wypowiedzi naukowej w „Wstępie” jest skutecznym sposobem nadawania wypowiedzi autorowi „znamion dzieła sztuki”.

„Imagineskopia wraz ze swym rynsztunkiem pojęciowym i rozbuchanym życiem instytucjonalnym stanowi wciąż szyfr, dzięki któremu rozpoznają się zwolennicy humoru wyższej próby (…)”

W obliczu naturalnych spekulacji, imagineskop jest uznawany za „najlepsze lekarstwo” na nasze ciała i dusze. Podczas konferencji na temat bezpieczeństwa, spokoju oraz edukacji dzieci z Ukrainy w Wałbrzychu 23 marca 2022 roku, zalecano polskim nauczycielom, którzy wspierają ukraińskich uchodźców, wykorzystanie materiałów o walorach terapeutycznych. Propozycje, takie jak korzystanie z „imagineskopu” jako wyobrażeniowego urządzenia uruchamiającego pozytywne elementy rzeczywistości, stały się istotnym punktem odniesienia.

W 2022 roku Radio Kraków nadało audycje poruszające znaczenie imagineskopii w kontekście powiększania wyobraźni przyrodniczej, co inspiruje do twórczej działalności. Z drugiej strony, w 2023 roku Szczepan Twardoch wyraził swoją opinię, że książka Śledzia Otrembusa Podgrobelskiego „jest naprawdę potwornie śmieszna”.

Aspekty artystyczne

Również sfera sztuki korzysta z koncepcji imagineskopii. Grupa artystów z Bochum wykorzystała fikcyjną teorię obliczeniową omówioną w „Wstępie do imagineskopii” i w 2004 przedstawiła projekt artystyczny w niemieckiej galerii muzealnej, analizujący literacką formę tekstu. Ten projekt powiązany był z innym eksperymentem, który przyjął formę interpretacji symboliki dźwięku i znaku, dającym tym samym żywy przykład odnoszący się do „otworu” obrazowanego przez literę O. Na wystawie pojawiły się zainspirowane tą koncepcją obiekty książkowe oraz nowa odmiana drewnianego imagineskopu.

Kreatywna instalacja „Imaginoskop” Leszka Lewandowskiego z 2015 roku, wystawiona w Galerii Bielskiej BWA i następnie zakupiona przez Galerię Arsenał w Białymstoku, wykorzystuje obracający się cylinder, projektując świetlne spirale na ścianach pomieszczenia. Oglądający stają w obliczu różnorodnych stanów percepcyjnych, bliskich hipnozie. Lewandowski, poprzez surrealizm swojej formy, stara się artystycznie wpływać na odbiorców, konfrontując ich z „niezgłębioną potęgą wyobraźni”, o jakiej mowa na łamach dzieła Podgrobelskiego.

W 2019 roku zauważono także, że zasady imagineskopu zostały zastosowane w plenerowych instalacjach przestrzennych Mauro Staccioli w Toskanii. Minimalistyczne formy harmonijnie współgrają z krajobrazem, projektując możliwości widzenia z odmiennych perspektyw. Zdanie Jeremiasza Apollona Hytza o tym, że „Pomnażając cokolwiek, powiększamy rzeczywistość, która zaczyna przechodzić wyobraźnię” stało się inspiracją dla artysty-stolarza w kierunku organizacji swojej własnej galerii sztuki.

W ostatnich latach dostrzegamy wzrost zainteresowania imagineskopią w różnych segmentach kultury, w tym w projektowaniu edukacyjnym, co jest przykładem nadchodzących zmian. W 2023 roku wystawy „Imagineskopy” z rzeźbami Magdaleny Szadkowskiej w Łodzi pokazują jej wizję imagineskopów jako „emocjonalnych obiektów”, które mają stanowić most do osobistych wyobrażeń. Artystka zdobyła uznanie na międzynarodowej scenie artystycznej, wygrywając kilka nagród, w tym wyróżnienia za pierścionki nazwane Imagineskop, które są konstruowane w celu „powiększania wyobraźni” wykonanych z papieru oraz metalu.

Niegdysiejsze śniegi, niegdysiejsze mgły

Stanisław Moskal, używając tego samego pseudonimu, stworzył tom wspomnień pod tytułem „Niegdysiejsze śniegi, niegdysiejsze mgły” w 2012 roku. Recenzent skonstatował: „Kapitalne to dzieło czytamy sobie z żoną głośno, smakując…”, podkreślając, że autor potrafił uchwycić wiejskie i góralskie czarujące zjawiska – od Sułkowic, poprzez góralski Kowaniec blisko Nowego Targu, aż po Bieszczady i wędrówki z żoną w Gorcach, Tatrach oraz ostateczne ustabilizowanie się w Wierzbanowej, gdzie zbudował dom.

W Sułkowicach, przy „pod Groblą”, gdzie urodził się jego ojciec Stanisław, pozostawił on po sobie kompendium wspomnień. Nazwa posiadłości stała się inspiracją dla wyboru literackiego pseudonimu „Podgrobelski”. Młodzieńcze lata spędzane u stryja Władysława umożliwiły Stanisławowi odkrycie uroku regionów podbeskidzkich, jak również zapoznanie się z lokalnymi gwarami Podhala. W trakcie swojej kariery, łącząc bycie socjologiem i ekonomistą, zyskał głębsze zrozumienie lokalnych aspektów niż sama społeczność w których funkcjonował.

Po ukończeniu studiów, Moskal odbył roczną praktykę u farmera w Szwajcarii, podróżując później po Syberii, a następnie spędzając czas w pustynnej Algierii. Zainteresowanie walorami geograficznymi, krajoznawczymi oraz etnograficznymi w tych regionach zostało uwiecznione w jego wspomnieniach. Autor przeżył niezwykłą przygodę organizując wspólnie z żoną wyprawy na wielbłądach przez pustynię do gór Ahaggar, gdzie w 1987 roku powstał nowy algierski park narodowy.

Jako doświadczony naukowiec, prowadzi przez różne etapy swojego życia, które dla wielu są egzotyczne, ukazując jednocześnie nieustanną odniesienie do polskości jako swojej kulturowej podstawy. Dla Śledzia Moskalowe pasje są integralnie związane z górami oraz żeglarstwem, wędrowaniem i ruchem w każdym przestrzennym kontekście, a najbardziej odczuwalnymi wartością stają się drobne zgrywy i drwiny w odniesieniu do świata.

Na końcu wspomnień można odnaleźć zdania, w których autor wyraża przekonanie, że „wprawdzie niewiele już mogę, ale w zamian jeszcze mniej muszę, a przecież mus wielki pon, ale niemus jeszcze większy”.

Inne informacje

Stanisław Moskal, urodzony w 1935 roku i zmarły w 2019, był pasjonatem gór, szczególnie Tatr i Podhala. Jego najbardziej znana koncepcja, Wstęp do imagineskopii, zrodziła się w latach 60. XX wieku, podczas regularnych pobytów w schronisku „Betlejemka” na Hali Gąsienicowej, które stało się miejscem spotkań młodych taterników i narciarzy. Schronisko, zbudowane około 1914 roku przez góralską rodzinę Bustryckich, miało ogromne znaczenie dla rozwoju ruchu turystycznego w tym regionie.

W 1964 roku, z inicjatywy Moskala, w „Betlejemce” powołano Międzynarodowe Biuro do Spraw Powiększania Wyobraźni. Na drzwiach schroniska wisiał szyld głoszący: „Betlejemka. Schronisko wysokogórskie imienia Jeremiasza Apollona Hytza”. Wewnątrz znajdowała się tablica upamiętniająca osiągnięcia Hytza, na której można było przeczytać: „Nawet dżdżownica też się zachwyca osiągnięciami Jot. A. Hytza”. To właśnie Hytz udowodnił, że „każdy skutek ma swoją przyczynę”.

Atmosfera panująca w schronisku w trudnych warunkach politycznych i społecznych tamtych czasów odegrała kluczową rolę w kształtowaniu prześmiewczej koncepcji imagineskopii oraz w kreacji postaci Jeremiasza Apollona Hytza. W 1972 roku Moskal był także zaangażowany w negocjacje Klubu Wysokogórskiego z Tatrzańskim Parkiem Narodowym, dotyczące utworzenia szkoły taternictwa w „Betlejemce”.

Międzynarodowe Biuro do Spraw Powiększania Wyobraźni działało aktywnie aż do wydania pierwszej publikacji Wstępu do imagineskopii w 1977 roku. Jednym z ich ważniejszych wydarzeń była VII Ogólnopolska Turystyczna Giełda Piosenki Studenckiej w Szklarskiej Porębie w 1974 roku, gdzie Biuro promowało optymistyczny sposób postrzegania świata z wykorzystaniem przyrządu nazywanego „przeziór-imaginoskop”. Z czasem Biuro przeniosło swoją działalność do Kukowa, a w 2004 roku zostało uwzględnione na mapie Pasma Babiogórskiego i Jałowieckiego.

Oprócz pracy nad imagineskopią, Stanisław Moskal był również zapalonym żeglarzem, narciarzem, jeźdźcem i podróżnikiem. Od zawsze odnajdywał ukojenie w górach południowej Polski i w ich mieszkańcach, którym poświęcił swoje zawodowe życie. Jego prace nad Wstępem do imagineskopii, która zyskała miano „kultowej książki zbójeckiej”, rozpoczęły się, gdy był studentem socjologii po ukończonych studiach rolniczych i z międzynarodowym doświadczeniem zawodowym.

W latach 2007-2011 Moskal napisał swoją autobiografię Niegdysiejsze śniegi, niegdysiejsze mgły, dedykując ją swoim wnukom, a wszystko to z perspektywy wypoczynku w Wierzbanowej w Beskidzie Wyspowym. Jego drewniany dom, zbudowany w lokalnym stylu, stał się miejscem, w którym gromadził eksponaty do własnego muzeum etnograficznego.

Stanisław Moskal z pokorą przyjmował tytuł etnografa, etologa oraz historyka cywilizacji, a jego wkład w badania socjologiczne i kulturowe pozostaje nieoceniony.

Upamiętnienie

W związku z odejściem Stanisława Moskala, wiele osób postanowiło uczcić jego pamięć. Przypomnienia o jego dokonaniach i wpływie na innych zaczęły pojawiać się na różnorodnych portalach oraz forach internetowych, a także znalazły swoje miejsce w publikacjach drukowanych.

W artykule zamieszczonym w jednym z czasopism akademickich podkreślono, iż Stanisław Moskal był „niezwykłym człowiekiem”, który swoją pasją i wiedzą inspirował innych. Jego wsparcie było nieocenione dla młodych adeptów nauki, którzy mieli szansę znaleźć swoją własną drogę w skomplikowanym świecie akademickim, a wszystko to za sprawą jego unikalnego podejścia i umiejętności pomagania w odnalezieniu indywidualnego „imagineskopu”.

---

Oceń: Stanisław Moskal (1935–2019)

---