Kamienica Kowalskiego w Krakowie

---

Historia

W przeszłości, w okresie średniowiecza oraz czasów nowożytnych, na terenie, na którym obecnie znajduje się kamienica Kowalskiego, istniało pięć oddzielnych budynków. Z tego zestawu trzy domy były zlokalizowane przy ulicy św. Jana, a dwa przy ulicy św. Marka. Istotnym fundamentem dla nowoczesnej zabudowy okazał się dom narożny, znany jako Świerczowskie, który został wzniesiony jako drewniany przez rodzinę Czeczotków.

W roku 1579, Anna Naramowska wraz z Urszulą Montelupi zdecydowały się na budowę murowanej kamienicy, zastępując wcześniejszą konstrukcję. Z kolei w 1609 roku, Walerian Montelupi podarował ten dom zakonowi bonifratrów, których sprowadził do Krakowa. Rok później, zakonnicy nabyli sąsiednią kamienicę przy ulicy św. Marka, a 27 sierpnia 1615 biskup krakowski Piotr Tylicki wydał akt fundacyjny szpitala św. Urszuli oraz kaplicy. Dom przy ulicy św. Marka przeszedł przebudowę, przekształcając go w klasztor oraz szpital dla ubogich, natomiast dom Montelupich został przekształcony na kościół z jedną nawą i trójosiową, dwukondygnacyjną fasadą.

W połowie XVII stulecia, bonifratrzy rozbudowali kompleks, dokupując Kamienicę Pudełkowską, która graniczyła z ich kościołem od strony północnej. Ta kamienica była wcześniej własnością kuśnierza Adama Pudełki, a później rodziny Trzebińskich. W 1697 roku nabyli kolejną nieruchomość – dom przy ulicy św. Marka, nazywany Kamienicą Kącką, który wcześniej należał m.in. do Michałowiczów i Kąckich.

W 1719 roku do zespołu bonifraterskiego dołączyła Kamienica Cyrusowska, której historia sięga XV wieku. Od drugiej połowy XVI wieku do II połowy XVII wieku należała do rodziny Cyrusów, a w 1691 przeszła na własność Jerzego Pipana. Ostatecznie, w 1695, przeszła w ręce Jerzego Pinocciego, który zapisał ją w spadku klasztorowi bonifratrów. Nie była ona bezpośrednio połączona z klasztorem, lecz przeznaczona do dzierżawy, m.in. Franciszek Bocheński dzierżawił ją w 1798 roku.

W 1812 roku nastąpiła zmian w zarządzie, gdyż kościół został zamknięty, a bonifratrzy zostali przeniesieni do dawnego kościoła trynitarzy pod wezwaniem św. Trójcy na Kazimierzu na mocy dekretu księcia warszawskiego Fryderyka Augusta. Budynki poklasztorne trafiły w ręce skarbu państwa i w 1813 roku wystawiono je na sprzedaż. Brak zainteresowania skutkował pięcioletnim okresem bez zagospodarowania.

W 1818 roku kupiec Maciej Knotz zakupił na licytacji nieruchomości przy ul. św. Jana i św. Marka, przekształcając je w wozownię dla gości zajeżdżających do jego oberżę. W 1830 roku Knotz wydzierżawił jeden z budynków Janowi Mieroszewskiemu, który był dyrektorem policji Wolnego Miasta Krakowa. On dostosował wnętrze kościoła, uruchamiając w nim teatr. Pierwszy spektakl odbył się 30 grudnia 1830 roku. Mieroszewski odstąpił dzierżawę Juliuszowi Pfeiferowi, który prowadził teatr do 1840 roku.

W latach 1840–1842 teatr przeszedł w ręce Tomasza Chełchowskiego, a w 1842 roku został przeniesiony do budynku, w którym obecnie znajduje się Stary Teatr. Po zamknięciu owego teatru, opuszczony budynek został nabyty przez Wojciecha Kowalskiego, który zlecił przebudowę obiektu na jednolitą, dwupiętrową kamienicę mieszkalną. Architektem tego projektu był Michał Wąsowicz. Budowa rozpoczęła się 17 sierpnia 1844 roku.

Niestety, 4 lipca 1845 roku miała miejsce katastrofa budowlana, która spowodowała zawalenie się ściany od strony ulicy św. Marka, co zakończyło się tragicznie dla jednego z pracowników. Mimo tego niepowodzenia, budowę ukończono do końca 1845 roku. W 1858 kamienica przeszła w ręce hrabiny Stadnickiej, a następnie hrabiego Aleksandra Stadnickiego. W 1877 roku budynek stał się siedzibą szkoły realnej.

W 1896 roku odbyła się przebudowa, podczas której przystosowano go na siedzibę sądu powiatowego. Do budynku dodano także oficynę od zachodniej strony. W 1929 roku kamienica została zakupiona przez Polską Akademię Umiejętności, która włączyła go do swojego kompleksu przy ulicy Sławkowskiej, zachowując jednak odrębność tej nieruchomości.

W latach 1967–1978 przeprowadzono generalny remont konserwatorski kamienicy, a w 1999 roku odnowiono elewację. Z kolei w 2008 roku dobudowano do południowego skrzydła, w części podwórza, piętrowy aneks o okrągłym rzucie, który mieścił klatkę schodową.

Warto nadmienić, że kamienica wpisana została do rejestru zabytków w dniu 7 października 1965, a następnie ponownie 10 marca 1975 roku. Znajduje się również w gminnej ewidencji zabytków.

Architektura

Kamienica Kowalskiego, znajdująca się w urokliwej Krakowie, została zaprojektowana na planie przypominającym literę L. Jest to budynek o dwóch piętrach, w którym trzecie piętro zostało wtórnie wydzielone z poddasza. Oferuje również piwnicę, a całość wieńczy dwuspadowy dach w formie kalenicowej, wzbogacony o lukarny.

Warto zwrócić uwagę, że budynek ma dwie frontowe elewacje, które wyróżniają się neoklasycystycznym stylem. Główna fasada, skierowana ku ulicy św. Jana, jest ośmioosiowa i tynkowana, prezentując niesymetryczny układ. Jej podstawę tworzy wysoki kamienny cokół, a partia parterowa pokryta jest ciągłym pseudoboniowaniem z tynku. Piętra natomiast zdobią wertykalnie rozmieszczone kanelowane pilastry toskańskie, w wielkim porządku, które osadzone są na postumentach gzymsu kordonowego parteru. Wspierają one uproszczone belkowanie, które ozdobione jest pasem kostek.

W narożnikach budynku znajdziemy lizeny z pseudoboniowaniem, co dodaje mu elegancji. Na piątej osi parteru znajduje się kamienny portal zamknięty łukiem odcinkowym, wzniesiony w 1969 roku. Nad nim umieszczono manierystyczny maszkaron, którego pochodzenie jest nieznane, lecz został przeniesiony w 1973 roku. Otwory okienne w kamienicy mają prostokątny kształt, otoczone są wąskimi, profilowanymi obramieniami oraz gzymsami parapetowymi. Wyjątkową ozdobą są gzymsy wieńczące okna na pierwszym piętrze, wspierające się na parach konsolek; a nad szerszymi oknami w centralnej osi znajdują się trójkątne frontony.

Fasada budynku wieńczy szeroki, żelbetowy gzyms podokapowy, dekorowany płycinami. W dachu zamontowane są lukarny, które również mają profilowane obramienia okien i szczyty. Elewacja skierowana w stronę ulicy św. Marka liczy sobie siedem osi i podzielona jest na podobny styl dekoracyjny, z wyraźnymi szkarpami w części zachodniej, pokrytymi pseudoboniowaniem.

Tylnie elewacje kamienicy są dwupiętrowe, tynkowane oraz mają asymetryczny układ osi. Elewacja tylna wschodniego skrzydła, w północnej części to dwie osie, a w południowej trzy osie. Okna w tylnych elewacjach zachowują proste prostokątne kształty, z obramieniami z tynku. W północnej części skrzydła wschodniego spiętrzone są różnorodne układy: w centralnej części budynek obejmuje trzy trakty, a w południowej trzech.

Piwnice pod fuą, w części frontowej wschodniego skrzydła, składają się z kilku komór, spiętrzonych sklepieniami kolebkowymi. Parter południowego skrzydła zaprojektowany jest w układzie dwutraktowym, podczas gdy w części środkowej wschodniego skrzydła dominuje układ trzytraktowy z korytarzem znajdującym się pomiędzy traktami. W części północnej skrzydła wschodniego również występuje układ trzytraktowy, z wtórnymi podziałami.

W centralnej partii wschodniego skrzydła mieści się sień z przejazdem prowadzącym na podwórze, która osłonięta jest sufitem pokrytym dekoracyjną ramą. Po lewej stronie od wejścia znajduje się malowidło „Archanioł Rafał z Tobiaszem”, datowane na połowę XVII wieku, które wciąż zachowało się w dobrym stanie. Korytarz na pierwszym piętrze ma część sklepioną. Wnętrza sal w kamienicy są nakryte stropami z sufitami, a część pomieszczeń na pierwszym i drugim piętrze podzielona jest na mniejsze jednostki.

Warto także zauważyć, że na wszystkich kondygnacjach zachowała się XIX-wieczna stolarka drzwiowa, z charakterystycznymi płycinami w profilowanych obramieniach. To właśnie te detale architektoniczne czynią kamienicę Kowalskiego wyjątkowym przykładem krakowskiej architektury o bogatej historii i estetycznym wyglądzie.

---

Oceń: Kamienica Kowalskiego w Krakowie

---