Kościół Świętego Krzyża w Krakowie

---

Historia

W miejscu, w którym obecnie znajduje się kościół, według lokalnych podań, pierwszy drewniany obiekt kultu ufundować miał biskup Pełka pod koniec XII wieku. Rok 1244 przynosi nowy etap w historii tego miejsca, kiedy to biskup Jan Prandota osiedlił przy kościele zakon duchaków, którzy zajmowali się prowadzeniem szpitala. Wtedy też ustanowiono parafię.

Obecny, murowany obiekt pochodzi z XIV wieku. Kamienne prezbiterium, zbudowane na przełomie XII i XIII wieku (może już około 1300 roku), jest jednym z kluczowych elementów tego kościoła. Kwadratowa, ceglana nawa została ukończona w drugiej połowie XIV wieku, z pewnością nie później niż w roku 1420. Warto zaznaczyć, że kościół był otoczony cmentarzem parafialnym i współwystępował z nieistniejącymi już zabudowaniami klasztornymi oraz szpitalnymi i kościołem Ducha Świętego.

W 1528 roku pod wpływem pożaru spłonęło wnętrze kościoła; istnieje przypuszczenie, że w tym czasie runęło również sklepienie prezbiterium. Jednak już do 1533 roku zdołano je szybko odbudować. W latach 1683–1684, dzięki staraniom biskupa Andrzeja Trzebickiego, dokonano istotnych prac renowacyjnych. Kolejna renowacja miała miejsce w latach 1896–1898 pod kierunkiem Tadeusza Stryjeńskiego oraz Zygmunta Hendla.

Warto wspomnieć, że w 1903 roku odbył się w tym kościele ślub Wojciecha Korfantego z Elżbietą Szprotówną; wydarzenie to upamiętnione zostało okolicznościową tablicą.

W dniach 16–18 kwietnia 1962 roku, w tym historycznym miejscu, bp Karol Wojtyła wygłosił rekolekcje dla artystów pod tytułem „Ewangelia a sztuka”.

Architektura

Kościół Świętego Krzyża w Krakowie to nie tylko miejsce kultu, ale również istotny element krajobrazu architektonicznego miasta. Uznawany jest za jedną z najdoskonalszych stylistycznie gotyckich budowli w Krakowie, co wyraża się w jego prostocie i harmonii form. Jego konstrukcja ma charakter minimalistyczny.

Budowla składa się z kwadratowej nawy, wykonanej z cegły, oraz prostokątnego prezbiterium, które jest węższe i niższe od nawy. Prezbiterium to pokryte jest osobnym dachem, co podkreśla jego odrębność od pozostałej części świątyni. Nad fasadą zachodnią dominuje kwadratowa wieża, która nadaje całej budowli atrakcyjny i monumentalny charakter.

W okolicy przyziemia wieży znajdują się dwie kaplice, z których każda posiada swoją unikalną historię i znaczenie. Po lewej stronie ulokowana jest kaplica św. Andrzeja, która datowana jest na XVI wiek. Zachowano w niej na ścianie wschodniej gotyckie malowidło Ukrzyżowania, które przyciąga wzrok zwiedzających. Dodatkowo znajduje się tu późnorenesansowy ołtarz z ruchomymi skrzydłami, który świadczy o bogatym dziedzictwie artystycznym tego miejsca.

Z kolei z prawej strony mieści się kaplica Matki Boskiej Loretańskiej, pochodząca z 1642 roku. Oba te elementy architektoniczne świadczą o długiej historii oraz pięknie, jakie kryje w sobie ten krakowski kościół.

Na ścianie szczytowej prezbiterium, od strony Plant, można zobaczyć rzeźbę przedstawiającą upadającego Chrystusa, której autorem jest Jan Szczepkowski. Dzieło to, powstałe na początku XX wieku, idealnie wpisuje się w kontekst religijny i artystyczny całej świątyni, dodając jej jeszcze więcej znaczenia i wyjątkowości.

Wnętrze

Wnętrze Kościoła Świętego Krzyża w Krakowie zachwyca swoim unikalnym układem i bogactwem detali. Centralnym punktem jest niezwykłe sklepienie palmowe nawy, które podpierane jest jedynie przez pojedynczy filar, symbolizujący biblijne Drzewo Życia. Prawe skrzydło za wejściem mieści lawaterz, który pochodzi z kościoła Ducha Świętego, datowany na rok 1581; obecnie pełni rolę kropielnicy.

Wystrój nawy, w obecnej formie, jest wynikiem starannej rekonstrukcji z XIX wieku, odwzorowującej renesansowe malowidła z drugiej połowy XVI wieku. Niestety, z powodu intensywnego zawilgocenia oraz braku nowoczesnych metod konserwacji, oryginały nie mogły zostać zachowane. Rysunki Stanisława Wyspiańskiego w skali 1:1 posłużyły Antoniemu Tuchowi do stworzenia rekonstrukcji, która jest dziś podziwiana przez odwiedzających. Na ścianach można dostrzec wizerunki biskupa Iwona Odrowąża oraz czterech Doktorów Kościoła.

Na wschodniej ścianie zawieszono „Zwierciadło Grzesznika” (łac. Speculum Peccatoris) – alegoryczne dzieło przedstawiające obnażonego starca, siedzącego na krześle, które wyrasta z głębi studni. Otacza go mnóstwo mieczy, a każdy z nich opatrzono napisami: Mors (śmierć), Diabolus (diabeł), Peccatum (grzech) oraz Verbum (słowo). Piąty miecz zwisa nad jego głową. Jest to jedyny zachowany przykład tego typu przedstawienia w polskim malarstwie, najprawdopodobniej inspirowany miedziorytami niderlandzkimi z okresu kontrreformacji.

Późnogotyckie sklepienie sieciowe w prezbiterium ma swój początek w 1530 roku i ozdobione jest polichromią z motywami roślinnymi. Na zwornikach dostrzega się herby Królestwa Polskiego, Sforzów, Duchaków oraz Bonerów. Ołtarz główny, datowany na początek XVIII wieku, zawiera krucyfiks z XVII stulecia, który umiejscowiony jest na tle malowanego krajobrazu ze złoconymi wizerunkami słońca i księżyca. Po bokach ołtarza znajdują się złocone posągi św. Stanisława oraz św. Wojciecha, a przy mensie ołtarzowej oraz dwie późnogotyckie figury Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty, pokryte polichromią.

Ołtarz św. Anny, umiejscowiony po lewej stronie nawy, w części środkowej przedstawia Nauczanie Marii z około 1650 roku; wzorował się na miedziorycie powstałym na podstawie obrazu Petera Paula Rubensa. Z prawej strony nawy znajduje się ołtarz Matki Boskiej z 1630 roku, który ukazuje Matkę Bożą według powszechnie znanego typu ikonograficznego Hodegetria. To samo przedstawienie spotykane jest również w wizerunkach Matki Boskiej z Piekar Śląskich.

Kaplica św. Zofii, ulokowana po stronie prawej, została wybudowana w 1442 roku jako kaplica cechowa dla krakowskich piekarzy. Wnętrze jej południowej ściany wypełnia unikatowy, późnorenesansowy konfesjonał z końca XVI wieku, który stanowi jeden z najstarszych zachowanych zabytków w Krakowie. Pozostałe konfesjonały barokowe zostały przeniesione do tego kościoła z katedry wawelskiej. Organy, 18-głosowe, są ozdobione barokowym prospektem.

W świątyni można również znaleźć brązową chrzcielnicę z 1423 roku oraz wiele epitafiów, w tym epitafium Heleny Modrzejewskiej, rodziny Pollerów oraz Tomasza Prylińskiego. W świątyni znajdują się również elementy gotyckiego tryptyku z nieistniejącego kościoła św. Michała na Wawelu, a także stalle z XVII wieku, ozdobione polichromią, która przedstawia sceny z życia duchaków, tron prepozyta duchaków oraz ambonę z pierwszej ćwierci XVII wieku, będące doskonałym przykładem kunsztu krakowskich snycerzy.

Nad wejściem do zakrystii znajduje się obraz przedstawiający św. Królową Jadwigę modlącą się przed krzyżem w katedrze wawelskiej. Obok kościoła natrafiana jest wczesnogotycka, kamienna plebania, która jest najstarszym zachowanym budynkiem mieszkalnym w Krakowie.

Proboszczowie

W dziejach Kościoła Świętego Krzyża w Krakowie przez wiele wieków pełniono odpowiedzialne funkcje proboszczów, którzy mieli istotny wpływ na rozwój parafii oraz jej działalność.

• ks. Mikołaj z Opawy (XV w.),
• ks. Stanisław Teplar (XVI w., na pewno lata 30.),
• ks. Jan z Wiślicy (1562–1568),
• ks. Alexy Chyliński (do 1683),
• ks. Rafał Cybulski (od 1684),
• ks. Kasper Małecki (od 1783),
• ks. Walenty Janikowski (zm. w 1858), prepozyt zakonu przez 24 lata,
• ks. Franciszek Piątkowski (do 1865),
• ks. Paweł Russek (1865–1872), kanclerz konsystorza,
• ks. Ignacy Patyński (1873–1883), rektor Domu Księży Emerytów,
• ks. Wacław Cholewiński (1883–1895), wykładowca katechetyki,
• ks. Władysław Mikulski (1895–1935),
• ks. Andrzej Mytkowicz (1936–1954), profesor Uniwersytetu Lwowskiego,
• ks. Bolesław Przybyszewski (1954–1971), profesor historii Kościoła i historii sztuki,
• ks. Ryszard Wilczyński (1971–1981),
• ks. Stanisław Adamski (1981–1992),
• ks. Wojciech Stokłosa (administrator, 1992–1993),
• ks. Zdzisław Kliś (1993–1997),
• ks. dr Jan Abrahamowicz (1997–2010),
• ks. Paweł Kubani (2010–2018),
• ks. dr Dariusz Guziak (od 2018).

Wszystkie te postacie miały kluczowe znaczenie dla tradycji i funkcjonowania tej znanej świątyni, a ich dziedzictwo jest ważnym elementem historii Krakowa.

---

Oceń: Kościół Świętego Krzyża w Krakowie

---