Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego

---

Historia

Nauka botaniki dla potrzeb medycyny była prowadzona na Uniwersytecie Jagiellońskim już od końca XVI wieku. Warto jednak zauważyć, że uczelnia w tym okresie nie dysponowała żadnym ogrodem badawczym. W 1756 roku, dzięki zapisowi dr. Kazimierza Stepkowskiego, ówczesnego rektora, udało się rozpocząć prace nad stworzeniem ogrodu. Z kolei w 1783 roku powstał Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego, który do dziś jest najstarszym takim obiektem w Polsce.

Ogród w Krakowie powstał na terenie niegdysiejszego ogrodu rodziny Czartoryskich, który w 1752 roku został nabyty przez jezuitów. Po likwidacji zakonu, obszar ten przeszedł w ręce Komisji Edukacji Narodowej, która w ramach reformy Akademii Krakowskiej postanowiła założyć tu ogród botaniczny jako pomocniczy zakład dla katedry chemii i historii naturalnej. Początkowo ogród zajmował powierzchnię około 2,4 ha i był zaprojektowany w stylu parku barokowego typu francuskiego, w którym powstały kolekcje roślin leczniczych i ozdobnych. W organizacji tej wyjątkowej przestrzeni kluczową rolę odegrał Jan Dominik Jaśkiewicz (1749–1809).

Rok 1783 to czas intensywnych prac przygotowawczych, natomiast w 1787 roku oddano do użytku pierwsze szklarnie. W kolejnych latach powierzchnia ogrodu była wielokrotnie powiększana, aż w latach pięćdziesiątych XX wieku osiągnęła obecną wielkość około 9,6 ha. Najstarszy kompleks szklarniowy, zwany „Victorią”, przeszedł przebudowę w XIX i XX wieku, a między 1993 a 1998 rokiem odbyła się jego rekonstrukcja. Warto również wspomnieć o palmiarni, która została wybudowana w 1882 roku, jednak przestała istnieć w 1969 roku. W 1966 roku oddano do użytku nową palmiarnię „Jubileuszową” oraz zespół szklarni tropikalnych, a „Holenderka” z 1954 roku stała się niską cieplarnią, w której znajdują się kolekcje storczyków.

W latach 1788–1792 zrealizowano budowę gmachu Obserwatorium Astronomicznego, przebudowanego w latach 1858–1859. To tam pracował Jan Śniadecki, znany matematyk i astronom z Krakowa, a także znany astronom Tadeusz Banachiewicz. Dzisiaj w budynku zwanym Collegium Śniadeckiego znajduje się Instytut Botaniki UJ. Dodatkowo, w 1792 roku na terenie ogrodu powstała jedna z najstarszych meteorologicznych stacji w Polsce, prowadząca nieprzerwaną serię pomiarową od 1825 roku.

Pierwotnie na tym terenie istniała jurydyka Wesoła, założona w 1639 roku przez Katarzynę Zamoyską, która nadała jej nazwę. Uważa się, że już w renesansie istniała tu rozległa podmiejska posiadłość z niewielkim pałacykiem typu „villa suburbana”, otoczona geometrycznym parkiem kwaterowym z kanałem wodnym. Książęta Czartoryscy uczynili z tego miejsca jeden z najpiękniejszych pałaców w okolicach Krakowa. Przebudowę budynku na potrzeby Obserwatorium Astronomicznego zaprojektował warszawski architekt Stanisław Zawadzki, a proces realizacji nadzorował Feliks Radwański. Na dachu umieszczono kopuły obserwacyjne, a na parterze zaaranżowano pomieszczenia dla Ogrodu Botanicznego.

W latach 1829–1833 domek ogrodnika przekształcono na siedzibę kancelarii Ogrodu, a dawne stajnie dworskie na mieszkania dla obsługi. W 1859 roku budynek przeszedł kolejną przebudowę w stylu klasycyzmu. Z terenu pałacu 1 kwietnia 1784 roku odbył się również słynny wzlot balonu, zorganizowany przez J. Śniadeckiego i J. Jaśkiewicza.

Od połowy XIX wieku, głównie dzięki wysiłkom botanika Józefa Warszewicza (1812-1866), rozwijana była kolekcja storczyków, która dziś stanowi najstarszą i największą kolekcję tego rodzaju w Polsce, z około 500 gatunkami. Stan kolekcji zmieniał się w zależności od sytuacji politycznej oraz rozwoju nauki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Na koniec XVIII wieku znajdowało się tutaj około 3 tysięcy gatunków roślin, głównie użytkowych.

W początkach XIX wieku kolekcja podupadła, lecz w latach 20. pod kierunkiem Alojzego Estreichera (1786-1852) udało się ją odbudować. Ogród zyskał szczególną sławę w latach 60. XIX wieku za sprawą Ignacego Rafała Czerwiakowskiego (1808–1882). Niestety, zbiory znowu podupadły pod koniec XIX wieku, a ich odnowienie rozpoczął Marian Raciborski (1863–1917) na początku XX wieku, zakładając nowe alpinarium oraz dział genetyki i zmienności roślin. Obecny wygląd ogrodu zawdzięcza w dużej mierze Władysławowi Szaferowi (1886–1970), wybitnemu polskiemu botaniku. W latach 1991-2013 dyrektorem był Bogdan Zemanek, który przeprowadził szereg remontów szklarni, kotłowni oraz innych budynków.

W 1976 roku Ogród Botaniczny UJ został wpisany do rejestru zabytków, a jego wartość uznano za cenny obiekt przyrody, pomnik historii nauki, sztuki ogrodniczej oraz kultury. W dniu 26 maja 1983 roku podczas uroczystości obchodów 200-lecia ogrodu otwarto stałą ekspozycję według scenariusza Alicji Zemanek oraz projektu plastycznego Jerzego Świecimskiego. W 1983 roku stworzono również ogólnopolską Sekcję Historii Botaniki Polskiego Towarzystwa Botanicznego, która ma swoją siedzibę i program badawczy zintegrowany z działalnością Muzeum.

Działy i kolekcje roślinne

W Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego można podziwiać imponującą liczbę około 5000 gatunków oraz odmian roślin pochodzących z różnych zakątków świata. Spośród nich znajduje się niemal 1000 gatunków drzew i krzewów oraz ponad 2000 gatunków i odmian roślin szklarniowych.

Arboretum, które stanowi parkową część ogrodu, koncentruje w sobie bogactwo drzew i krzewów, zajmując największą dostępną powierzchnię. Obszar ten został zaaranżowany częściowo jako park krajobrazowy oraz w formie tematycznych grup, które są podzielone na aspekty geograficzne lub dekoracyjne. Kolekcję roślin drzewiastych tworzy około 1000 gatunków i odmian, wśród których najbardziej cenne grupy to klony oraz dęby.

Wśród wyjątkowych okazów roślin wyróżnia się mający blisko 230 lat Dąb Jagielloński, będący dębem szypułkowym Quercus robur. Ogród podzielony jest na kilka różnych działów, co przyczynia się do jego różnorodności:

• Kolekcje roślin tropikalnych – szklarnie,
• Victoria – szklarnia z wiktorią królewską Victoria amazonica rosnącą w basenie,
• Jubileuszowa – wybudowana z okazji 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego w 1964 r.,
• Holenderka – typ szklarni,
• Rośliny gruntowe,
• Rośliny biblijne,
• Arboretum,
• Systematyka roślin,
• Biologia roślin,
• Rośliny chronione,
• Alpinarium,
• Rośliny lecznicze i inne użytkowe,
• Rośliny ozdobne,
• Rośliny wodne.

Popiersia na terenie ogrodu

Na terenie Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego można podziwiać kilka interesujących popiersi, które są hołdem dla wybitnych postaci związanych z botaniką i ochroną przyrody. Oto niektóre z nich:

• Popiersie Józefa Warszewicza – dzieło autorstwa Franciszka Wyspiańskiego,
• Popiersie Mariana Raciborskiego – stworzone przez Tadeusza Błotnickiego,
• Popiersie Władysława Szafera – wykonane przez Antoniego Hajdeckiego.

Pomniki przyrody

W ogrodzie botanicznym oraz w schronisku roślin, znajduje się jedenaście niezwykłych roślin, które zostały wpisane na listę pomników przyrody w Krakowie, według stanu na rok 2022.

Oto lista tych wyjątkowych okazów:

• miłorząb dwuklapowy (dwa okazy),
• dąb węgierski,
• cypryśnik błotny,
• dereń jadalny (dwa okazy),
• metasekwoja chińska,
• dąb szypułkowy,
• daktylowiec kanaryjski,
• sagowiec podwinięty,
• stangeria dziwna.

Dyrektorzy i kierownicy ogrodu botanicznego w Krakowie

W historii Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, wielu wybitnych dyrektorów oraz kierowników odegrało kluczową rolę w rozwoju tego miejsca.

• Jan Dominik Jaśkiewicz (1749–1809) był pierwszym dyrektorem ogrodu, a także uznawanym za polskiego chemika, geologa i mineraloga,
• Franciszek Scheidt (1759–1807) przyczynił się do rozwoju botaniky i fizyki,
• Suibert Burchard Schivereck (1742–1806) oraz Joseph August Schultes (1773–1831) to profesorowie, którzy również wpłynęli na rozwój wiedzy,
• Baltazar Hacquet (1739–1815) oraz Józef August Rhodius to kolejni austriaccy i niemieccy naukowcy, którzy przyczyniali się do badań w tym regionie,
• W latach 1809–1843 dyrektorem był Alojzy Rafał Estreicher (1786–1852), uznawany za polskiego botanika i entomologa,
• W okresie 1843–1878 funkcję tę pełnił Ignacy Rafał Czerwiakowski (1808–1882), specjalizujący się w botanice i medycynie,
• Józef Rostafiński (1850–1928) od 1878 do 1910 roku równocześnie będąc botanikem, humanistą i badaczem glonów,
• Józef Piotr Brzeziński (1862–1939) był Prezesem Krakowskiego Towarzystwa Ogrodniczego oraz zastępcą dyrektora Ogrodu Botanicznego,
• Emil Godlewski senior (1847–1930) zasłynął jako pionier polskiej fizjologii roślin,
• Edward Janczewski-Glinka (1846–1918) był renomowanym anatomem i systematykiem roślin,
• Marian Raciborski (1863–1917) piastował stanowisko dyrektora w latach 1912–1917, był znanym botanikiem i badaczem flory Polskiej,
• Między 1918 a 1960 rokiem funkcję tę pełnił Władysław Szafer (1886–1970),
• W czasie okupacji kierownictwo sprawował Wilhelm Gustav Franz Herter,
• Dyrektorem w latach 1960–1965 był Bogumił Pawłowski (1898–1971), znany ze swojej wiedzy o roślinności europejskich gór,
• Bronisław Szafran (1897–1968) był dyrektorem w latach 1965–1967, badając mszaki,
• Wanda Wróbel-Stermińska (1911–1983) zarządzała ogrodem w latach 1967–1970,
• Jan Walas (1903–1991) pełnił funkcję dyrektora w latach 1970–1973, a jego badania dotyczyły geografii roślin i fitosocjologii,
• Kazimierz Szczepanek był dyrektorem w latach 1973–1991, znany jako paleobotanik i badacz flory kopalnych,
• Bogdan Zemanek pełnił tę rolę od 1991 do 2013 roku, specjalizując się w fitogeografii i ekologii,
• Józef Mitka (2013–2020) również był znanym botanikiem, specjalizującym się w taksonomii i ekologii,
• W roku 2020 nowym dyrektorem został Michał Węgrzyn, lichenolog specjalizujący się w ekologie obszarów polarnych.

Godziny otwarcia

Ogród botaniczny udostępnia swoje zasoby dla zwiedzających głównie w letnim sezonie, który trwa od połowy kwietnia aż do połowy października. Warto zauważyć, że wstęp do ogrodu jest płatny.

---

Oceń: Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego

---