Ludwik Perzyna

---

Życiorys

Nie istnieją jakiekolwiek dokumenty, które mogłyby potwierdzić formalne wykształcenie lekarskie Ludwika Perzyny. Jednak jego różnorodna działalność jednoznacznie wskazuje, że nie był osobą samouczącą się. Uważa się, że zdobywał wiedzę teoretyczną oraz praktyczne umiejętności w chirurgii, m.in. uczestnicząc w militarnej służbie na wschodnich terenach Rzeczypospolitej w latach 70. XVIII wieku.

Początkowo prowadził praktykę lekarską na Podolu, Pokuciu, Wołoszczyźnie i Spiszu, a następnie osiedlił się w Warszawie. W 1782 roku dołączył do Zakonu Braci Miłosierdzia (Z.B.M.), znanego powszechnie jako zakon bonifratrów. Po odbyciu rocznego nowicjatu, złożył śluby czasowe na okres trzech lat, a w 1786 r. przysiągł na stałe.

W latach 1790–1793 pełnił funkcję lekarza w szpitalu pod wezwaniem Jana Bożego, a w 1793 roku został wybrany na przeora klasztoru oraz lekarza w Szpitalu św. Ducha w Kaliszu. Od 1807 roku, aż do momentu likwidacji konwentu, sprawował urząd przeora w Łowiczu.

Treść nauczania

W 1791 roku, pod skrótami B. L. P. Z. B. M. (Brat Ludwik Perzyna, Zakon Braci Miłosierdzia), autor wydał dzieło zatytułowane Myśli i uwagi nad Farmazonami, wskazując Betleem jako miejsce druku. Dokument ten przedstawiał zasady oraz sposób działalności tytułowych farmazonów, a zatem członków francuskiej masonerii, zgodnie z regułą J. Andersona. Perzyna postanowił poddać tę organizację krytycznej ocenie, bazując na swoich obserwacjach, które poczynił na dworze, gdzie został wezwany w związku z pełnieniem swoich obowiązków medycznych. Tam odkrył, że gospodarze byli członkami masonerii, a Gospodyni uczestniczyła w spotkaniach w towarzystwie madam(e) de Mops. Krytyka Perzyny obejmowała nie tylko samą masonerię, ale również jej prominentnych przedstawicieli, takich jak Fryderyk Wielki czy Józef II. W kontekście Francuzów walczących w konfederacji barskiej, zwrócił uwagę na ich bezbożność.

Wśród jego innych istotnych dzieł religijnych wyróżnia się Homilia do swoich braci zakonnych, która miała na celu umocnienie ich w wierze przeciwko zaraźliwym ideom deistów (Łowicz, 1796). Po jego śmierci ukazała się Reguła św. Augustyna, wzbogacona ustawami Zakonu św. Jana Bożego, potwierdzona przez Papieża Pawła V, z dodatkiem licznych rezolucji (1836). Praca ta została stworzona w odpowiedzi na potrzeby zakonu bonifratrów, oparta na materiałach w języku włoskim i niemieckim.

Wieloletnie doświadczenie w praktyce lekarskiej zaowocowało licznymi spostrzeżeniami w dziedzinie higieny, psychiatrii, okulistyki, neurologii oraz ginekologii. Perzyna wzbogacał swoją wiedzę poprzez publikacje austriackiego lekarza A. Störcka (1731–1803) oraz zwłaszcza dzięki przetłumaczonym w Polsce w latach 1773–1787 pracom szwajcarskiego medyka Tissota. To właśnie Tissot zainspirował Perzynę do szerzenia oświaty zdrowotnej wśród niższych warstw społecznych oraz przedstawiania trudniejszych wiadomości w formie dialogu lekarza z pacjentem.

W swoich publikacjach medycznych, Perzyna podkreślał znaczenie higieny, aktywności fizycznej oraz umiarkowania w diecie. Niestety, postulował również wprowadzenie przepisów ograniczających prawo wykonywania zawodu aptekarskiego i lekarskiego wyłącznie do osób, które ukończyły specjalistyczne szkoły. Domagał się likwidacji kołtuna jako zjawiska, co miało być nadzorowane przez policję państwową oraz duchownych podczas niedzielnych mszy. Wskazywał, że nauczanie przestarzałych poglądów, według których mycie ciała jest szkodliwe, powinno zostać zaniechane. Rekomendował również, aby żołnierze udający się na urlop byli badani przez lekarzy, którzy w przypadku stwierdzenia choroby wenerycznej mieli obowiązek zatrzymać ich w lazarecie na kwarantannę. Wskazywał na korzyści zdrowotne wynikające z korzystania z wód mineralnych, określanych wówczas jako wody kruszcowe. Odradzał zwłaszcza wody siarkowe i żelaziste z Krzeszowic koło Krakowa, gdzie w uzdrowisku, ufundowanym przez księżną Izabelę Lubomirską, żonę Marszałka Koronnego, lekarz bezpłatnie przyjmował potrzebujących.

Ludwik Perzyna, propagując elementarne zasady medycyny, podejmował walkę z przesądami i zabobonami, które panowały w niewykształconych kręgach społeczeństwa. Pisał, że siły nadprzyrodzone nie mogą wyrządzić krzywdy. Stwierdził, że niewinni przez lata byli paleni na stosach w całej Europie. Ostrzegał również, iż w Polsce zainteresowanie czarami dotyczyło głównie chłopstwa. Dodał, że Stanisław August zniósł prześladowania, a Franciszek Bohomolec, odsłoniwszy prawdy, oświetlił błędy w myśleniu ludzi. Przemiany w postrzeganiu oskarżeń o czary winny być surowo karane przez policję państwową. Perzyna starał się zmieniać postrzeganie osób z niepełnosprawnościami umysłowymi, uświadamiając, że nie są to istoty opętane przez demony, lecz nieszczęśliwi, chorzy ludzie, zasługujący na litość oraz pomoc.

Znał również zjawisko lunatyzmu, które określał mianem nocobłędu. Zalecał oblewanie lunatyków zimną wodą lub stawianie im przeszkód na drodze. Osobom niepiśmiennym doradzał w przypadkach problemów zdrowotnych udawanie się po pomoc do najbliższego księdza, który w trosce o swoich wiernych powinien zakupić jego Porady dla włościan i odpowiednio doradzać, głównie zachęcać do wizyty u lekarza lub cyrulika, ale nie u osób nieuprawnionych.

W swoim dziele Anatomia… zaproponował Polakom szereg narodowych terminów medycznych, zastępując dotychczasowe łacińskie nazwy. Na przykład mikroskop nazwał drobnowidzem. Dodatkowo, napisał lub przetłumaczył:

• Porządek życia, w czerstwości zdrowia, w długie prowadzący lata ze wszystkich dzieł P. Tissota w jedno zebrany (Kalisz 1789) przedrukowany w Supraślu w tymże roku.
• Anatomia krótko zebrana, chcącym się uczyć lekarskiey i cyrulickiey nauki, lubo bez wyobrażeń, ale dokładnie, i z pracą napisana, w Kaliszu in 8vo (octavo, rozmiar kartki) 1790.
• Nauka położna, krótko zebrana cyrulikom, położnym, jako też i babom, czyli kobietom przy rozwiązaniu rodzących położnic służącym dla wiadomości bardzo potrzebna. Na pytania i odpowiedzi ułożona, in 8vo w Kaliszu 1790.
• Nauki cyrulickiey krótko zebraney t.j. nauki dla chcących się uczyć cyrulickiey umiejętności dokładnie napisaney wszystkim oraz gospodarzom i wszelkim zgromadzeniom tak duchownym jako i świeckim nieuchronnie potrzebney, a dla łatwiejszego każdego poięcia, w pytaniach i odpowiedziach ułożoney. Część I w 1792. Część II i III w 1793. Kalisz In 8vo. Razem 750 stron. W tym jako dodatek: Sposób urzędowych relacyi z wyprowadzonych wizyi, czyli oględzin ciał ludzi, przez gwałt różnego zabójstwa z tego świata zgładzonych, lub też tylko pokaleczonych.
• Lekarz dla włościan, czyli rada dla pospólstwa, w chorobach i dolegliwościach naszemu kraiowi albo właściwych, albo po wiekszey części przyswoionych, każdemu naszego Kraiu Mieszkańcowi do wiadomości potrzebna przez brata Ludwika Perzynę Zakonu Braci Miłosierdzia w narodowym języku napisana. Kalisz, in 8vo 1793.

Napisał także Przydatek o lubieżnej chorobie, traktujący o chorobach wenerycznych, oraz O lekarskich wiadomościach, gdzie wyjaśnia m.in. jak poznać kompetencje lekarza, jakie znaczenie ma doświadczenie lekarskie dla zdrowia pacjenta, a także jak się zachować podczas rekonwalescencji. Całość poprzedzona jest mottem z fraszki Jana Kochanowskiego Na zdrowie, dedykowana księdzu Janowi Szweynertowi, ówczesnemu kanonikowi gnieźnieńskiemu i generalnemu komisarzowi dóbr prymasowskich, w tym drukarni J.O. Xcia Jmci Prymasa Arcybiskupa Gnieźnieńskiego. W tej katolickiej drukarni odbywały się wszystkie kaliskie wydania dzieł Perzyny.

Obraz medycyny w Polsce końca XVIII w.

We wstępie dzieła Lekarz dla włościan, autor z pełnym oddaniem wyraża swoją motywację do napisania tej publikacji, które opiera się na miłości do bliźnich i autentycznej trosce o ich zdrowie. Szczególne miejsce w tej książce przeznaczono dla przedstawicieli najniższych warstw społecznych, zaniedbanych, a jednak niezwykle ważnych dla społeczeństwa. W dziele tym, jak podkreśla, istotne jest, aby to właśnie oni posiedli nieco wiedzy na temat działań prewencyjnych w walce z chorobą oraz o odpowiednich sposobach postępowania w przypadku jej wystąpienia.

W sytuacji, gdy brak było wykształcenia wśród tej grupy, treść musiała być przedstawiona w sposób przystępny i zrozumiały. Autor apeluje, by chłopi poświęcili więcej uwagi swojemu zdrowiu i umiejętnie wybierali odpowiednie osoby do leczenia, unikając pseudo-specjalistów takich jak „bałamuci”, „baby” czy „olejkarze”, którzy zamiast pomóc, nierzadko pogarszali stan pacjentów. Ważne jest, aby w porę zwrócić się do prawdziwego lekarza lub cyrulika.

Książka w dużej mierze skupia się na omówieniu chorób najczęściej dotykających warstwy niższe, dzieląc je na takie, które wymagają interwencji lekarza, oraz te, gdzie wystarczy pomoc cyrulika. Taki podział uwzględnia zarówno dobro pacjenta, jak i jego sytuację finansową.

Lekarstwa dobrano z myślą o ich dostępności, skuteczności oraz niskiej cenie. Dzięki uporządkowanej tabeli na końcu książki możliwe jest szybkie odnalezienie odpowiednich specyfików, co znacznie ułatwia ich stosowanie. Znajdują się tam również objaśnienia kluczowych pojęć i zasady, jakimi winien kierować się posłaniec wzywający pomocy medycznej dla chorego. Kluczowym przesłaniem jest obowiązek mówienia prawdy na temat stanu zdrowia pacjenta, unikanie zatajania informacji w celu obniżenia kosztów czy kierowania się radami niewłaściwych osób.

Perzyna a kołtun

W Lekarzu dla włościan znajdujemy rozdział szeroko omawiający problematykę kołtuna. Choroba ta, na początku znana jako „kolton”, określana była również różnymi nazwami w różnych regionach. Mimo iż dzisiaj może wydawać się śmieszna, kiedyś była traktowana z poważaniem i budziła strach wśród lekarzy w całej Europie. Perzyna nie dostrzega jej związku z higieną, co jest nieco zaskakujące w kontekście jego troski o poprawę czystości.

Kołtun, przypisywany polskiemu klimatowi, był chorobą endemiczną, stąd spotykano go również u zwierząt. Perzyna uważa, że mniejsza liczba przypadków w krajach zachodnich wynika z wcześniejszego rozpoczęcia tam uprawy ziemi. Wyjaśnia też, iż choroba nie została sprowadzona przez Tatarów, a wynika z użycia lokalnej soli, posiadającej szkodliwe właściwości.

Perzyna wymienia trzy rodzaje kołtuna, jednak zwraca uwagę na częste występowanie wszy i normalne w takich warunkach drapanie się pacjentów, przez co powstają strupy. Proponuje zatem podział na kołtuny prawdziwe, które zawiązują się ponownie po rozczesaniu i nieprawdziwe, które można śmiało obcinać. Czystość i regularna higiena były najskuteczniejszymi środkami zapobiegawczymi, choć niektórzy celowo występowali sztuczne kołtuny, licząc na przepisanie alkoholu jako lekarstwa.

Walka z kołtunem była trudna, tym bardziej że mit o jego niebezpieczeństwie utrwalił się przez lata. W późniejszych latach, lekarz Aleksander Antoni Le Brun, działający w Warszawie, zalecał obcinanie kołtunów jako warunek przyjęcia do szpitala. Dopiero powszechna oświata PRL-u przyczyniła się do całkowitego wyeliminowania kołtuna z najbardziej odległych zakątków Polski.

Inne zagadnienia medyczne

Lekarz dla włościan oferuje szerokie spojrzenie na wiedzę medyczną końca XVIII wieku i przedstawia obraz tamtejszej medycyny europejskiej, szczególnie czerpiąc z uznanych dzieł szwajcarskiego lekarza Tissot. Zawiera opisy wielu chorób i metod leczenia, które dopiero z czasem, kilkadziesiąt lat później, zaczęły się zmieniać za sprawą odkryć Listera, Pasteura i innych uczonych.

Ludwik Perzyna, zgodnie ze swoją wiedzą, odnosi się do przekonania, że choroby wynikają z różnych przyczyn, takich jak dieta, powietrze czy emocje. Przypisuje duże znaczenie odpowiedniemu zastosowaniu laksacji i puszczania krwi, podkreślając, że muszą być stosowane pod nadzorem lekarza.

Metody, które dzisiaj mogą wydawać się nieco kontrowersyjne, były wówczas popularną praktyką, jak nieśmiertelne „majowe wywczasy” oraz różne specyfiki lecznicze. Perzyna zaleca w trudnych przypadkach proszki z rośliny o charakterze silnie trującym, a jednocześnie dostępnym i skutecznym.

Perzyna podkreśla, że organizm człowieka jest jak struna, dążąca do odzyskania równowagi (homeostazy), kwestionując przy tym, czy lekarz faktycznie przyczynia się do zdrowienia pacjenta czy jest to efekt naturalnego działania organizmu wspomaganego jego lekarstwami.

Upamiętnienie postaci

Od 1989 roku Wojewódzki Szpital Zespolony w Kaliszu nosi z dumą imię Ludwika Perzyny, przypominając o jego wkładzie w rozwój medycyny i troskę o zdrowie innych.

W 2010 roku Hubert Andrzej Matusiewicz opublikował książkę zatytułowaną „Brat Ludwik Perzyna (1742-1800), lekarz i pisarz w bonifraterskim habicie”, która szczegółowo przedstawia życie i dokonania tego zasłużonego medyka.

---

Oceń: Ludwik Perzyna

---