Stefan Banach

---

Życiorys

Młodość

Stefan Banach, niezwykle uzdolniony matematyk, pochodził z rodziny o góralskich korzeniach. Jego ojcem był góral, Stefan Greczek, który służył w austriackim wojsku, a matką prawdopodobnie Katarzyna Banach, góralka z Borównej. W dzieciństwie Banach wychowywał się w rodzinie zastępczej, prowadzonej przez Franciszkę Płową oraz jej córkę, Marię Puchalską. Chociaż znał swojego ojca jedynie sporadycznie, ten zapewniał mu wsparcie finansowe, zgodnie z obietnicą daną matce. Już od najmłodszych lat był znany z wyjątkowych zdolności w zakresie matematyki oraz języków obcych.

Uczył się w IV c.k. Gimnazjum w Krakowie w latach 1902–1910. Po zdaniu matury, pracował w krakowskiej księgarni. Zamiast formalnego kształcenia akademickiego, zdecydował się na samodzielne studiowanie matematyki. W latach 1911–1913 zdał część egzaminów na Wydziale Inżynierii Lądowej Politechniki Lwowskiej, uzyskując tak zwany półdyplom.

Po wybuchu I wojny światowej, Banach pracował jako nadzorca budowy dróg, unikając wcielenia do wojska z powodu leworęczności i problemów ze wzrokiem. Po wojnie wrócił do Krakowa, gdzie utrzymywał się z korepetycji, jednocześnie kontynuując samokształcenie.

Kariera naukowa

W 1916 roku, przypadkowe spotkanie z Hugo Steinhausem, który przechodził Plantami w Krakowie, zapoczątkowało jego naukową karierę. Steinhaus usłyszał rozmowę Banacha oraz Ottona Nikodyma na temat całki Lebesgue’a, co doprowadziło do ich współpracy. Dzięki wstawiennictwu Steinhausa, w 1920 roku Banach został asystentem w Katedrze Matematyki na Politechnice Lwowskiej, mimo braku formalnego dyplomu. W tym samym roku obronił swoją pracę doktorską na Uniwersytecie Jana Kazimierza w Lwowie, której wyniki później opublikowano w dziele „Sur les opérations dans les ensembles abstraits et leur application aux équations intégrales”. W tej pracy Banach zdefiniował tzw. przestrzeń B, która została nazwana przestrzenią Banacha przez Maurice’a Frécheta w 1926 roku.

Istnieje popularna anegdota, że Banach był tak zafascynowany swoją pracą, iż nie miał zamiaru uzyskiwać stopnia magistra. Jego przełożeni postanowili więc pomóc mu w zdobyciu stopnia doktora bez formalnych wymagań. W tym celu, dwóch asystentów śledziło Banacha w kawiarniach, gdzie często pracował, i zbierało jego notatki. Na ich podstawie stworzyli pracę doktorską, która została później uznana za jego dysertację. Choć przygotowano pracę, Banach nie zamierzał bronić jej przed komisją. Profesor Andrzej Turowicz relacjonował to tak:

Pewnego dnia zaczepiono Banacha na korytarzu Uniwersytetu Jana Kazimierza: „Czy mógłby pan wpaść do dziekanatu, są tam jacyś ludzie, którzy mają pewne problemy matematyczne, a pan na pewno potrafi im wszystko wyjaśnić”. Banach udał się zatem do wskazanego pokoju i chętnie odpowiedział na wszystkie pytania, nieświadom tego, że właśnie zdaje egzamin doktorski przed komisją specjalnie w tym celu przybyłą z Warszawy.

Po ukończeniu studiów na Politechnice Lwowskiej, Banach obronił swoją pracę w czerwcu 1920 roku, a egzamin doktorski zdał na początku listopada, uzyskując najwyższe oceny od recenzentów, w tym od Zygmunta Weyberga oraz Stanisława Loria. 11 grudnia tego samego roku zdał egzamin z filozofii, na którym zasiadali znani profesorowie, w tym Mścisław Wartenberg. Ceremonia nadania mu tytułu doktora miała miejsce 22 stycznia 1921 roku.

W 1922 roku uzyskał habilitację na Uniwersytecie Jana Kazimierza, a w 1927 roku został profesorem zwyczajnym. Był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, a także kierował zakładem w Instytucie Matematycznym tej uczelni od 1922 do 1939 roku, co przyczyniło się do rozwoju lwowskiej szkoły matematycznej. W 1929 roku grupa jego współpracowników rozpoczęła wydawanie własnego czasopisma poświęconego analizie funkcjonalnej, „Studia Mathematica”. Spotykali się oni w kawiarni Szkockiej, gdzie na serwetkach pisano zawiłe problemy matematyczne, wiele z tych zapisków zaginęło. Żona Banacha sprezentowała matematykom zeszyt, w którym zapisywano wszystkie notatki, znany później jako „Księga szkocka”. Dzieło Banacha „Théorie des opérations linéaires” ukazało się w 1932 roku, przyczyniając się do rozpowszechnienia jego osiągnięć wśród matematyków, a jego praca zostały uznane na Międzynarodowym Kongresie Matematycznym w Oslo w 1936 roku.

Jego dorobek naukowy został doceniony wieloma nagrodami, a w 1939 roku Banach został wybrany na prezesa Polskiego Towarzystwa Matematycznego. Był autorem ponad 60 prac naukowych oraz wielu fundamentalnych twierdzeń, które miały ogromne znaczenie dla matematyki.

II wojna światowa

Po zajęciu Lwowa przez wojska sowieckie 22 września 1939 roku, Banach był profesorem Uniwersytetu Lwowskiego oraz dziekanem Wydziału Matematyczno-Fizycznego. Choć unikał polityki, zgodził się na delegację do Lwowskiej Rady Miejskiej. W czerwcu 1941 roku trafił na listę kandydatów do Akademii Nauk ZSRR.

W czasie niemieckiej okupacji Lwowa w latach 1941–1944, z uwagi na zamknięcie uczelni, stracił możliwość pracy. Wraz z innymi przedstawicielami nauki i kultury pełnił rolę karmiciela wszy w Instytucie Badań nad Tyfusem Plamistym i Wirusami, co pozwoliło mu uchronić się przed represjami. W tym czasie do 1944 roku nauczał także na Państwowych Technicznych Kursach Zawodowych.

Po zajęciu Lwowa przez Armię Czerwoną 27 lipca 1944 roku, wznowił działalność akademicką na Uniwersytecie Lwowskim, będąc kierownikiem katedry matematyki. Po wojnie mieszkał u rodziny kupców Riedlów. W styczniu 1945 roku zdiagnozowano u niego raka płuc, przez co jego planowany wyjazd do Krakowa, gdzie miał prowadzić wykłady na UJ, nie doszedł do skutku. Stefan Banach zmarł 31 sierpnia 1945 roku, a jego ciało spoczęło w grobowcu Riedlów na Cmentarzu Łyczakowskim obok Marii Konopnickiej. Jego pogrzeb przekształcił się w ogromną manifestację polskiego środowiska naukowego, a na cmentarzu Łyczakowskim pożegnało go aż 16 mówców.

Osiągnięcia zawodowe

Stefan Banach był nie tylko wybitnym nauczycielem, ale także autorem licznych podręczników, w tym tych, które odnosiły się do matematyki na poziomie szkół średnich.

Na początku swojej kariery Badacz skupił się na zagadnieniach związanych z szeregami Fouriera. W jednej ze swoich pierwszych publikacji, która powstała razem z Władysławem Steinhausem, podjął wyzwanie związane z problemem zbieżności średniej sum częściowych tegoż szeregu, prezentując subiektywne wyniki.

W kręgu jego zainteresowań znalazły się również funkcje ortogonalne, równania Maxwella, a także zagadnienia związane z funkcjami pochodnymi, funkcjami mierzalnymi i teorią miary. W pracy doktorskiej, która ujrzała światło dzienne w 1922 roku, oraz w monografii zatytułowanej „Théorie des opérations linéaires”, Banach sformułował innowacyjną aksjomatyczną definicję przestrzeni, które później przyjęły nazwisko jego twórcy.

Łącznie wprowadził pojęcie tzw. „przestrzeni Banacha”, które określił jako przestrzenie typu B. Dzięki tej pracy Banach ostatecznie ugruntował fundamenty analizy funkcjonalnej, której rola w nowoczesnych zastosowaniach matematyki jest nie do przecenienia. Jego publikacje zawierały fundamentalne twierdzenia, a także terminologię, która została w końcu powszechnie zaakceptowana przez matematyków na całym świecie.

Życie prywatne

W 1920 roku Stefan Banach zawarł związek małżeński z Łucją Braus. Para doczekała się syna, Stefana, który w latach 1922–1999 był uznawanym neurochirurgiem.

Upamiętnienie

Stefan Banach, znany jako jeden z najwybitniejszych polskich matematyków, doczekał się wielu form upamiętnienia po swojej śmierci. W 1946 roku Polskie Towarzystwo Matematyczne ustanowiło nagrodę naukową jego imienia, co stanowi ważne wyróżnienie dla matematyków.

Jego imię nadano także kilku ulicom w różnych miastach, w tym ulicy Stefana Banacha w Warszawie oraz ulicy w Lwowie. W 1972 roku powstało Międzynarodowe Centrum Matematyczne im. S. Banacha w Instytucie Matematycznym Polskiej Akademii Nauk, a stulecie jego urodzin w 1992 roku zostało uświetnione ustanowieniem Medalu im. Stefana Banacha. Nagroda ta przyznawana jest za szczególne osiągnięcia w dziedzinie nauk matematycznych.

Warto również wspomnieć, że 23 listopada 1982 roku Poczta Polska wypuściła do obiegu znaczek pocztowy z wizerunkiem Stefana Banacha, katalogowany jako 2691, o nominale 15 zł, w ramach serii „Matematycy polscy”. Od 2001 roku planetę oznaczoną jako 16856, z numerem 1997YE8, nosi imię Stefana Banacha.

W 2012 roku Narodowy Bank Polski uhonorował Banacha, emitując złotą monetę o wartości 200 zł, srebrne monety po 10 zł i 2 zł, które zaprojektował Robert Kotowicz. Po latach, 14 października 2016 roku na krakowskich Plantach, odsłonięta została ławka z jego figurą oraz figurą Ottona Nikodyma, upamiętniająca stulecie ich spotkania z Hugonem Steinhausem.

W Polsce jest wiele szkół, które uczciły jego pamięć, m.in. Szkoła Podstawowa nr 172 im. prof. Stefana Banacha w Łodzi od 1977 roku, a także XLIV Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Banacha w Warszawie od września 2018 roku oraz II Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Banacha w Świdnicy, które wcześniej nosiło imię gen. Aleksandra Zawadzkiego. Innymi placówkami są X Liceum Ogólnokształcące im. prof. Stefana Banacha w Toruniu, a także Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących im. Stefana Banacha w Jarosławiu oraz Liceum Ogólnokształcące w Żaganiu, a także Szkoła Podstawowa nr 53 im. Stefana Banacha we Wrocławiu.

Wielu Polaków miało okazję poznać jego osiągnięcia dzięki programom telewizyjnym. Stefanowi Banachowi poświęcono jeden z odcinków serii dokumentalnej „Geniusze i marzyciele”, która ukazuje wybitnych naukowców i wynalazców z Polski. Dodatkowo 22 lipca 2022 roku z okazji setnej rocznicy uzyskania tytułu profesora, do sieci dodano Doodle’a, który przypomina o jego wkładzie w matematykę.

Wybrane publikacje

Oto niektóre z najważniejszych publikacji Stefana Banacha, które zasługują na szczególną uwagę:

• Rachunek różniczkowy i całkowy (tom 1), wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Lwów, 1929,
• Rachunek różniczkowy i całkowy (tom 2), wyd. Książnica-Atlas, Lwów-Warszawa, 1930,
• Teoria operacji. Tom I: Operacje liniowe, wyd. Kasy im. Mianowskiego Instytutu Popierania Nauki, Warszawa, 1931,
• Théorie des opérations linéaires, Warszawa, 1932 (fr.),
• Курс функціонального аналізу: Лінійні операції, wyd. Radjanśka Szkoła, Kijów, 1948 (ukr.),
• Mechanika, Warszawa-Lwów-Wilno, 1938; cz. 1 i cz. 2,
• Mechanics, Warszawa-Wrocław, 1951 (ang.),
• Wstęp do teorii funkcji rzeczywistych, Warszawa-Wrocław, 1951,
• Œuvres (tom 1), wyd. PWN, Warszawa, 1967,
• Œuvres (tom 2), wyd. PWN, Warszawa, 1979.

---

Oceń: Stefan Banach

---