Planty (Kraków)

---

Historia

W sercu Krakowa, Planty to nie tylko piękny park, ale także obszar o bogatej historii, która sięga czasów dawnych fortyfikacji chroniących miasto. Miejsca, które teraz pełne są życia, duszy i zieleni, kiedyś były jedynie grząskim terenem pełnym nieczystości. W 1820 roku podjęto decyzję o przekształceniu tego obszaru w tak zwane „ogrody miejskie”, co dało początek Plantom, a ich nazwa wywodzi się od słowa „splantować”, oznaczającego wyrównać powierzchnię terenu.

Choć początkowo mieszkańcy Krakowa posługiwali się różnymi nazwami jak „Plantacye” czy „miejskie przechadzki”, kluczową postacią, która stanęła za tym projektem, był Feliks Radwański. Po jego śmierci w 1826 roku, prace nad parkiem przejął Florian Straszewski, który założył fundację, mającą na celu ich dalsze utrzymanie.

Początkowym celem prac było niwelowanie terenu oraz zasypanie fosy ziemią. W obrębie tego nowego parku wciąż można było zobaczyć Barbakan, który został zachowany. W kolejnych latach krakowianie mogli podziwiać rosnące w tym miejscu drzewa, takie jak kasztanowce, klony czy lipy, jak również kwietniki, trawniki oraz aleje i place zabaw.

W 1827 roku Park Planty powiększył się o wzgórze wawelskie, na którym wcześniej znajdowały się drzewa brzoskwiniowe oraz winnice. Te ostatnie zlikwidowano na początku lat 50. XIX wieku w wyniku działań armii austriackiej, która plany przekształcenia wzgórza w cytadelę i koszary. Austryjacy zbudowali przy tym drogę dojazdową na Wzgórze, która nosi dziś nazwę ulica Droga do Zamku.

W miarę upływu lat na Plantach powstawały kolejne obiekty, w tym kioski oraz pawilon koncertowy, a ich pielęgnacją zajmowali się ogrodnicy, znani jako „plantowi”. W 1879 roku władze miejskie wprowadziły regulamin, który podzielił Planty na dziewięć rewirów, każdy z których miał swojego opiekuna. Planty stały się więc miejscem spacerów oraz spotkań, a z czasem również uroczystości narodowych.

W 1871 roku z inicjatywy Komisji Plantacyjnej rozpoczęto prace nad ich uporządkowaniem. W 1919 roku na plantach posadzono Dąb Wolności, który znajduje się przed Collegium Novum. Do II wojny światowej istniał także pamiątkowy wiąz posadzony przez Tadeusza Kościuszkę.

Okres II wojny światowej przyniósł wielką dewastację tego pięknego parku. Niemcy zniszczyli wiele krzewów oraz zrabowali metalowe ogrodzenia, które oddzielały alejki spacerowe od zieleni. Po wojnie zajmowano się jedynie zabezpieczaniem Plant przed dalszą degradacją. Dopiero w 1989 roku podjęto decyzję o rewitalizacji, według projektu prof. Janusza Bogdanowskiego.

W ciągu kilku lat przywrócono charakterystyczne elementy małej architektury, takie jak lampy, ogrodzenia czy ławki. Ponadto, kamienne murki odtworzyły dawne mury obronne, a także rozmieszczenie baszt i bram miejskich. Obecnie Planty dzielą się na osiem ogrodów:

• Wawel – od ul. Powiśle do ul. Franciszkańskiej,
• Uniwersytet – od ul. Franciszkańskiej do ul. św. Anny,
• Pałac Sztuki – od ul. św. Anny do ul. św. Tomasza,
• Florianka – od ul. św. Tomasza do ul. Sławkowskiej,
• Barbakan – od ul. Sławkowskiej do ul. Szpitalnej,
• Dworzec – od ul. Szpitalnej do ul. Mikołajskiej,
• Gródek – od ul. Mikołajskiej do ul. Dominikańskiej,
• Stradom – od ul. Dominikańskiej do ul. Grodzkiej i ul. Stradomskiej.

Otoczenie

W otoczeniu Plant w Krakowie znajduje się wiele interesujących zabytków, które zachwycają swoją architekturą oraz historycznym znaczeniem. Wśród nich wyróżniają się następujące obiekty:

• Barbakan,
• Brama Floriańska,
• Baszta Pasamoników,
• Baszta Stolarzy,
• Baszta Cieśli,
• Cafe Gallery Zakopianka,
• Pałac Sztuki,
• Filharmonia,
• Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie,
• Gmach Akademii Muzycznej w Krakowie,
• Kościół św. Krzyża w Krakowie,
• Kościół oo. Reformatów,
• Kościół oo. Dominikanów,
• Kościół oo. Franciszkanów,
• Pałac Biskupi,
• Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego,
• Collegium Witkowskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego,
• Wawel.

Te historyczne miejsca, jak i ich bliskie otoczenie, czarują zarówno turystów, jak i mieszkańców Krakowa, tworząc niepowtarzalny klimat tego miasta.

Sztuka

Planty, znane jako zielona przestrzeń w sercu Krakowa, stały się źródłem niewyczerpanej inspiracji dla wielu artystów i twórców.

Wśród nich możemy wymienić utalentowanego malarza Witolda Wojtkiewicza, który stworzył obraz zatytułowany „Planty w Krakowie”. Innym artystą, którego dzieła wiążą się z tym miejscem, jest Aleksander Trojkowicz, mieszkaniec pobliskiej ulicy Szewskiej 25.

Jak również warto wspomnieć o wybitnym twórcy Stanisławie Wyspiańskim, który stworzył takie obrazy jak „Planty o świcie” oraz „Chochoły – Planty nocą”.

Nie tylko malarstwo, ale również poezja czerpie z uroków Plantów. Przykładem jest wiersz Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej noszący tytuł „Planty”, który oddaje piękno tego miejsca.

Obiekty

Na Plantach w Krakowie znajduje się wiele cennych historycznie i artystycznie elementów, takich jak pomniki, kapliczki, rzeźby oraz fontanny. Oto przegląd tych obiektów, które napotkamy, idąc Plantami od ul. Podzamcze do ul. św. Idziego, z zachowaniem kierunku wskazówek zegara.

• Sowy – Rzeźba autorstwa Bronisława Chromego, stworzona w 1961 roku, pierwotnie składała się z kilku figur. Po renowacji w 2015 roku przywrócono brakujące elementy, a duża sowa została odczyszczona. Dzieło znajduje się przy ul. Podzamcze,
• Pomnik-ławeczka polskich matematykówStefana Banacha oraz Ottona Nikodyma – odsłonięty 14 października 2016 roku, zaprojektowany przez prof. Stefana Dousę. Pomnik ulokowany jest w obrębie ul. Podzamcze,
• Pomnik Tadeusza Żeleńskiego (Boya) – odsłonięty w 1985 roku, stworzony przez Edwarda Krzaka, znajduje się pomiędzy ul. Podzamcze a ul. Poselską,
• Tablica pamiątkowa – zawiera fragment tekstu apelu prof. Henryka Jabłońskiego o ratowanie zabytków Krakowa. Ulokowana jest na murze ogrodu Muzeum Archeologicznego,
• Pomnik Grażyny i Litawora – powstał w 1884 roku dla uczczenia Adama Mickiewicza, zaprojektowany przez Alfreda Dauna, znajduje się przy ul. Poselskiej,
• Pomnik kardynała Adama Sapiehy – wzniesiony w 1976 roku, jego projektantem był August Zamoyski, znajduje się przed kościołem franciszkanów przy ul. Franciszkańskiej,
• Pomnik-fontanna Fortepian Chopina – dzieło Marii Jaremy z 1949 roku, wykonane przez Wandę Czełkowską, odsłonięte 2 października 2006 roku, zlokalizowane przy ul. Franciszkańskiej,
• Pomnik ofiar wielkiego głodu na Ukrainie 1932–1933 – znajdziemy go przy ul. Olszewskiego, obok cerkwi św. Norberta. Odsłonięty 18 listopada 2008 roku,
• Figura Matki Bożej Łaskawej – stworzona w 1771 roku, początkowo znajdowała się nad bramą wjazdową na cmentarz przy kościele Mariackim. Po likwidacji cmentarza przez kapucynów, figura przeniesiona do ul. Kapucyńskiej na ul. Podwale. Obecnie znajduje się na końcu ul. Jagiellońskiej przy zbiegu z ul. Karola Olszewskiego od 1941 roku,
• Pomnik Mikołaja Kopernika – stworzony w 1900 roku, dzieło Cypriana Godebskiego. Pierwotnie znajdował się na dziedzińcu Collegium Maius. Obecnie ulokowany u wylotu ul. Gołębiej przed Collegium Witkowskiego od 1953 roku,
• Pomnik Artura Grottgera – stworzony przez Wacława Szymanowskiego w 1901 roku, odsłonięty w 1903 roku. Pomnik znajduje się pomiędzy Pałacem Sztuki a ul. Dunajewskiego,
• Pomnik Fryderyka Chopina (trybunałowy) – istniejący w latach 1890-1931. Dzieło Władysława Marcinkowskiego, znajdował się przy ul. św. Tomasza na Plantach. Pomnik rozebrano w celu postawienia nowego, okazałego monumentu, jednak plany te nie zostały zrealizowane z powodu wojny,
• Pomnik Lilli Wenedy – powstał w 1885 roku. Przez lata zastąpiono kamienną rzeźbę brązowym odlewem w 1897 roku. Został wykonany na zlecenie dr Henryka Jordana,
• Pomnik Tadeusza Rejtana – wzniesiony między 1856 a 1859 rokiem i odsłonięty w 1890, dzieło Teodora Zakrzewskiego. Po zniszczeniach z 1946 roku, został odtworzony przez Czesława Dźwigaja, a ponowna ceremonia odsłonięcia odbyła się 9 czerwca 2007 roku,
• Pomnik Jadwigi i Jagiełły – powstał w 1886 roku, opracowany według projektu Karola Knausa i zrealizowany przez Oskara Sosnowskiego. Jego celem było upamiętnienie 500-lecia unii polsko-litewskiej,
• Staw – niewielki zbiornik wodny, wyróżniający się stylizacją japońską z mostkiem łukowatym i wysepką z brzozami, powstał w 1904 roku,
• Pomnik Harfiarza (Bojana) – stworzony w 1886 roku przez artystę Piusa Welońskiego. Pomnik, który pierwotnie znajdował się przy Barbakanu, ma swoje obecne miejsce pomiędzy Barbakanem a ul. Sławkowską nad stawem od 1904 roku,
• Cmentarz i pomnik żołnierzy radzieckich (przeniesiony) – znajdował się obok Barbakanu. Pomnik i groby żołnierzy powstały w 1945 roku wg projektów Marcina Bukowskiego i Karola Muszkieta. W 1997 roku przeniesiono je na cmentarz wojskowy przy ul. Prandoty,
• Pomnik Jana Matejki – usytuowany po zachodniej stronie Barbakanu, zaprojektowany przez prof. Jana Tutaja, odsłonięty 12 listopada 2013 roku,
• Tablica upamiętniająca Marcina Oracewicza – znajduje się na murze Barbakanu, zachowała w pamięci wojenne wydarzenia z 1768 roku,
• Pomnik zajść krakowskich 1936 – poświęcony pamięci robotników krakowskiego Semperitu, którzy zginęli w wyniku nabożeństwa, upamiętniony głazem z tablicą i krzyżem, usytuowany na skrzyżowaniu ulic Szpitalnej i Basztowej,
• Pomnik Floriana Straszewskiego – powstał w 1874 roku, autorstwa Edwarda Stehlika, jest to pomnik założyciela Plant, usytuowany w miejscu, gdzie stał kopiec ku czci Rzeczypospolitej Krakowskiej,
• Pomnik Michała Bałuckiego – odsłonięty w 1911 roku, jego autorem jest Tadeusz Błotnicki, zlokalizowany obok kościoła św. Krzyża,
• Pomnik płk. Narcyza Wiatra „Zawojny” – został odsłonięty w 1992 roku. Powstał z rąk Bronisława Chromego, zlokalizowany przy skrzyżowaniu ulic Dominikańskiej i św. Gertrudy,
• Latarnia zmarłych (Kapliczka św. Gertrudy) – konstrukcja z 1710 roku, wzniesiona obok dawnego szpitala i kościoła św. Sebastiana. Znajduje się przy skrzyżowaniu ulic św. Gertrudy oraz św. Sebastiana, nieopodal hotele Royal.

Upamiętnienia

Na Plantach odbywa się wyjątkowy proces upamiętniania znanych postaci, które są uhonorowane swoimi imionami nadając skwerom ich nazwy. Wśród tych osobistości wyróżniają się:

• Zbigniew Wodecki – skwer z jego imieniem znajduje się pomiędzy ul. Westerplatte a ul. św. Marka,
• Andrzej Wajda – honorowany skwer to przestrzeń położona między ul. Basztową a Teatrem im. Słowackiego,
• Władysław Bartoszewski – skwer usytuowany u zbiegu ulic Basztowej i Dunajewskiego,
• Konrad Swinarski – miejsce znajdujące się pomiędzy pl. Szczepańskim a ul. św. Tomasza,
• Jerzy Jarocki – uhonorowany w przestrzeni między ul. Szewską a pl. Szczepańskim,
• Mieczysław Święcicki – jego skwer ulokowano pomiędzy ul. św. Anny a ul. Szewską,
• Piotr Skrzynecki – znajdujący się pomiędzy ul. Franciszkańską a ul. Poselską,
• Ewa Demarczyk – skwer, który położony jest między ul. Poselską a ul. Podzamcze.

W ramach projektu Kody Miasta, na Plantach zamontowano ponad 100 ławek, które posiadają tabliczki dedykowane literackim patronom. Wśród wyróżnionych pisarzy i poetów można wymienić:

• Swiatłana Aleksijewicz,
• Mariusz Wollny,
• Tadeusz Kantor,
• Adam Mickiewicz,
• Maria Pawlikowska-Jasnorzewska,
• Józef Tischner,
• Andrzej Bursa,
• Dagny Juel Przybyszewska,
• Stanisław Lem,
• Wisława Szymborska oraz inni.

Na liście uhonorowanych nazwisk znajdują się również takie osoby jak aktorka Helena Modrzejewska, piosenkarka Anna Szałapak, dramaturg i reżyser Maciej Wojtyszko, a także dziennikarz Stefan Wilkanowicz oraz niemiecki humanista związany z Uniwersytetem Jagiellońskim – Konrad Celtis.

Realizacja tego projektu jest prowadzona przez Krakowskie Biuro Festiwalowe, które pełni rolę operatora tytułu Kraków Miasto Literatury UNESCO, nadanego miastu w 2013 roku. Tabliczki przy ławeczkach zawierają nie tylko imiona i nazwiska patronów, ale również kody QR. Po ich zeskanowaniu użytkownik jest przenoszony na specjalnie przygotowaną stronę z informacjami poświęconymi danej osobie, gdzie można także odsłuchać fragmentów książek czy archiwalnych nagrań głosu autora.

---

Oceń: Planty (Kraków)

---