Stanisław Kutrzeba

---

Życiorys

Stanisław Kutrzeba był obdarzony różnorodnym dziedzictwem, będąc synem Jana, znanego introligatora, oraz Walerii z Pawlików, która żyła w latach 1850-1926. Jego edukacja rozpoczęła się w Gimnazjum Św. Anny w Krakowie, gdzie uczęszczał w latach 1886-1894. Po ukończeniu tego etapu kształcenia, podjął studia prawnicze i historyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, które trwały od 1894 do 1898 roku, kończąc się uzyskaniem doktoratu praw, zdobytego pod patronatem prof. Bolesława Ulanowskiego. Dodatkowo, w latach 1900-1901, rozwijał swoje umiejętności w Paryżu, korzystając z możliwości oferowanych przez College de France i Ecole des Hautes Etudes.

Przez wiele lat aktywnie prowadził badania w paryskich archiwach oraz w Archiwum Watykanu. W 1902 roku, z imponującą pracą na temat sądów ziemskich i grodzkich w średniowieczu, uzyskał habilitację i zajął stanowisko docenta na Katedrze Prawa Polskiego i Jego Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jednocześnie angażował się jako adiunkt w Archiwum Krajowym Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie, pracując tam aż do 1908 roku. W roku 1908, po otrzymaniu nominacji na profesora nadzwyczajnego, objął kierownictwo Katedry Prawa Polskiego, którą zarządzał aż do końca swojego życia, uzyskując tytuł profesora zwyczajnego od 1912 roku.

W swojej karierze akademickiej był również aktywnym członkiem Komisji Sejmowo-Konstytucyjnej Tymczasowej Rady Stanu. W 1917 roku, na zlecenie tejże komisji, opiniował projekty dotyczące nowej ustawy oraz regulaminów archiwalnych, co miało kluczowe znaczenie dla przyszłego kształtu prawodawstwa. Jego ekspertyzy były później wykorzystane podczas prac nad reskryptem Rady Regencyjnej dotyczącej archiwów. W 1919 roku uczestniczył jako delegat i doradca w konferencji pokojowej w Paryżu, gdzie zajmował się kluczowymi zagadnieniami prawnymi.

Dwukrotnie pełnił zaszczytną funkcję dziekana Wydziału Prawa (w latach 1913/1914 oraz 1920/1921), a także był prorektorem (1933/1934) oraz rektorem (1932/1933) Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wśród jego licznych obowiązków znalazła się również rola członka Rady Przybocznej Miasta Krakowa w czasie od 1939 roku. Niestety, w wyniku działań nazistowskich, został aresztowany w ramach Sonderaktion Krakau, a jego sytuacja wydatnie pogorszyła się, co poskutkowało uwięzieniem od listopada 1939 do lutego 1940 roku, zarówno w Krakowie, jak i Wrocławiu, a także w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen. Podczas późniejszego etapu okupacji aktywnie wspierał członków Uniwersytetu Jagiellońskiego poprzez Komitet Trzech, udzielając im pomocy materialnej, a także uczestniczył w tajnym nauczaniu uniwersyteckim.

Kutrzeba był znanym autorytetem w środowisku naukowym, będąc członkiem dwóch renomowanych towarzystw naukowych: PAU i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Przystąpił do TNW w 1913 roku, a w 1929 roku uzyskał status członka zwyczajnego. Do PAU, jeszcze wówczas działającej pod nazwą Akademia Umiejętności, został powołany na członka korespondenta w 1914 roku, a na członka czynnego w 1918 roku. Do jego znaczących funkcji w PAU należy sekretarz Wydziału II w latach 1919-1926, dyrektor tego Wydziału w latach 1926-1927, sekretarz generalny (1927-1939) oraz prezes (od maja 1939). Od 1901 roku brał aktywny udział w pracach Komisji Historycznej Akademii, gdzie pełnił różnorodne funkcje, w tym sekretarza i dyrektora Wydawnictw, a także Komisji Prawniczej, gdzie był przewodniczącym w latach 1938-1946.

Ponadto największych sukcesów miał na koncie współpracę z Towarzystwem Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, gdzie w latach 1916-1919 był wiceprezesem, a od 1937 roku członkiem honorowym. W rzeszy towarzystw naukowych, do jakich należał, znalazło się również Towarzystwo Naukowe we Lwowie, Polskie Towarzystwo Historyczne oraz Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Stanowisko przewodniczącego Zjazdu Historyków Polskich w Wilnie w 1935 roku oraz przewodniczenie polskiej delegacji na Międzynarodowym Kongresie Historycznym w Zurychu w 1938 roku, to kolejne znakomite osiągnięcia w jego karierze naukowej.

W roli sekretarza generalnego PAU, znacznie przyczynił się do jej rozwoju, reformując dział administracyjny oraz umacniając podstawy materialne. Powstały nowe wydziały, w tym Wydział IV (Lekarski), a także Komitet Porozumiewawczy między różnymi towarzystwami. Inicjatywy takie jak Polski Słownik Biograficzny oraz Historia Śląska do roku 1400 to tylko niektóre z projektów, które zapoczątkował.

W 1938 roku został wiceprezesem Prezydium Polskiego Bloku Katolickiego przed wyborami do Rady Miasta Krakowa. Był również ekspertem Polskiego Biura Prac Kongresowych w Paryżu, gdzie pracował przy traktacie wersalskim. Po wojnie, w czerwcu 1945 roku, uczestniczył w rozmowach w Moskwie dotyczących powołania Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, co następnie zaowocowało jego dokooptowaniem do Krajowej Rady Narodowej jako bezpartyjnego posła.

Na zakończenie, zmarł w Krakowie i został pochowany na cmentarzu Rakowickim (kwatera IIIB-wsch-po lewej Wodzickiej). Jego życie prywatne było równie bogate, ponieważ ożenił się z Janiną z Domaszewskich, z którą mieli troje dzieci, w tym Annę, uznaną etnografkę.

Praca naukowa

W obszarze badań naukowych Stanisław Kutrzeba skoncentrował się na historii średniowiecznego prawa polskiego oraz analizie ustroju Polski od XIV do XVIII wieku, a także na historii Krakowa. Jego najważniejszą pracą jest Historia ustroju Polski w zarysie, która obejmuje cztery części: I Korona, II Litwa, III Po rozbiorach – część I, oraz IV Po rozbiorach – część II, pisana w latach 1905–1917. W dziele tym zaprezentował rozwój polskich instytucji ustrojowych. Zajmował się także prawną naturą relacji między Polską a Litwą.

Inną kluczową publikacją Kutrzeby jest Historia źródeł dawnego prawa polskiego, wydana w latach 1925–1926 w dwóch tomach. Książka ta przybliża charakterystykę źródeł do ziemskiego prawa koronnego, mazowieckiego, śląskiego, pruskiego i litewskiego, a także do prawa odnoszącego się do stanów oraz wyznań. W 1926 roku Polska Akademia Umiejętności wyróżniła autora nagrodą im. Barczewskiego. Również Adam Vetulani określił tę publikację jako „najważniejsze o charakterze pomocniczym dzieło dla nauk historycznych, jakie powstało w okresie międzywojennym”.

Kutrzeba badał również aspekty skarbowości Krakowa w średniowieczu. Wspólnie z Janem Nepomucenem Fijałkiem prowadził badania nad kopiarzem rzymskim Erazma Ciołka. W 1909 roku opracował katalog zbiorów Archiwum Krajowego Aktów Grodzkich i Ziemskich, a w latach 1909–1913 stworzył także katalog rękopisów Muzeum Czartoryskich w Krakowie, który składał się z czterech zeszytów.

Ogółem Stanisław Kutrzeba opublikował ponad czterysta prac naukowych. Jego dzieła miały niezwykle istotne znaczenie w kontekście rozwoju polskiej nauki. Do korzystania z jego badań, zwłaszcza z książki Historia ustroju Polski i Litwy w zarysie, w pracy redakcyjnej nad Encyklopedią staropolską (1937–1939) przyznał się m.in. Aleksander Brückner.

Publikacje

Wydawnictwa źródłowe

Stanisław Kutrzeba miał znaczący wkład w badania archiwalne, czego dowodem są następujące publikacje:

• akta dotyczące stosunków handlowych między Polską a Węgrami w latach 1354–1505, które ukazały się w 1909 roku,
• prawa, przywileje, statuty oraz lauda księstw oświęcimskiego i zatorskiego z 1912 roku,
• materiały związane z pospolitym ruszeniem z lat 1497 i 1509, zebrane częściowo przez śp. Adolfa Pawińskiego w 1902 roku,
• wykaz urzędów oraz służby dworu królewskiego w Polsce za czasów Henryka Walezego, wydany w 1902 roku,
• zbiór aktów dotyczących historycznego ustroju sądów prawa polskiego oraz kancelarii sądowych województwa krakowskiego z XVI–XVIII wieku z 1909 roku,
• Ordo coronadi regnis Poloniae z 1910 roku,
• wizytacje dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i kapituły gnieźnieńskiej z XVI wieku, wydane w 1920 roku,
• akta sejmikowe województwa krakowskiego z lat 1572–1620, które ukazały się w 1932 roku,
• akta unii Polski z Litwą z lat 1396–1791, wydane w 1932 roku w współpracy z Władysławem Semkowiczem,
• polskie ustawy oraz artykuły wojskowe z okresu XV do XVIII wieku, opublikowane w 1937 roku (cyfrowa wersja dostępna w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej),
• polskie ustawy wiejskie z XV–XVIII wieku, przygotowane w 1938 roku wspólnie z Alfonsem Mańkowskim.

Monografie

Kutrzeba jako autor monografii skupił się na różnych aspektach polskiej historii i prawa, co uświetnia następująca lista jego prac:

• historia ustroju Polski w zarysie, przedstawiona w czterech tomach (cyfrowa wersja dostępna w zasobach Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej),
• konstytucja Trzeciego Maja z 1791 roku,
• przyczynek do dyplomatyki polskiej w XIII wieku z 1895 roku,
• finanse Krakowa w wiekach średnich z 1899 roku,
• historie rodziny Wierzynków opublikowana w 1899 roku,
• podwody miast polskich do roku 1564, która ukazała się w 1900 roku,
• stosunki prawne Żydów w Polsce w XV stuleciu wydane w 1901 roku,
• studia do historii sądownictwa w Polsce, prowadzone w latach 1901–1903,
• handel Krakowa w wiekach średnich, z uwzględnieniem stosunków handlowych Polski, opublikowane w 1902 roku,
• taryfy celne i polityka celna w Polsce od XIII do XV wieku z 1902 roku,
• urzędy koronne i nadworne w Polsce, ich początki oraz rozwój do roku 1504, wydane w 1903 roku,
• dawny zarząd Wawelu z 1906 roku,
• skład sejmu polskiego w latach 1493–1793, wydany w 1906 roku,
• kwestie mężobójstwa w prawie polskim XIV i XV wieku, napisane w 1907 roku,
• Franciszek Piekosiński jako historyk prawa polskiego z 1908 roku,
• przyczynki do teoretycznej analizy runicznej z 1909 roku,
• krótkie omówienie metryki kościelnej w Polsce z 1910 roku,
• unii Polski z Litwą, dotyczące problemów i metod badawczych, opublikowane w 1911 roku,
• sprawy polskiej w Królestwie Polskim w latach 1815–1915, przestawione w 1916 roku,
• sprawa żydowska w Polsce w 1918 roku,
• dawne polskie prawo sądowe wydane w dwóch tomach w 1921 roku,
• odrodzona Polska w 1921 roku,
• sejm walny dawnej Rzeczypospolitej Polskiej z 1922 roku,
• polskie prawo polityczne według traktatów, które ukazało się w 1923 roku w dwóch częściach,
• historia Śląska, w której pełnił rolę redaktora w 1933 roku,
• metoda historyczna w prawie politycznym wydana w 1938 roku,
• Polska Akademia Umiejętności w latach 1872–1938, której publikacja miała miejsce w 1939 roku,
• wstęp do nauki o państwie i prawie, przygotowany w 1946 roku.

Uczniowie

Wśród uczniów, którzy mieli zaszczyt kształcić się pod okiem Stanisława Kutrzeby, można wymienić kilka znamienitych postaci. Wśród nich szczególnie wyróżnia się Jan Konstanty Dąbrowski, który wniósł wiele do historii polskiej nauki, oraz Roman Grodecki, znany ze swojego zaangażowania oraz pracy naukowej. Nie można również zapomnieć o Oskarze Lange, który stał się istotną postacią w świecie ekonomii. Równie imponujący jest wkład Bogusława Leśnodorskiego, który zasłynął w wielu dziedzinach oraz Adama Vetulani, specjalisty w swoich badaniach.

Ordery i odznaczenia

Stanisław Kutrzeba, wybitna postać, został odznaczony wieloma prestiżowymi wyróżnieniami, które świadczą o jego zasługach i osiągnięciach. Jego lista odznaczeń przedstawia się następująco:

• krzyż komandorski z gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, przyznany 8 listopada 1930 roku,
• krzyż komandorski Orderu Odrodzenia Polski, otrzymany 2 maja 1923 roku,
• złoty krzyż zasługi, nadany 11 listopada 1936 roku,
• krzyż oficerski Orderu Legii Honorowej, odznaczenie z Francji.

Doktoraty honorowe

Stanisław Kutrzeba, znany polski prawnik oraz profesor, otrzymał liczne zaszczyty w postaci tytułów honorowych.

• doktor honoris causa Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w 1929 roku,
• doktor honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego w 1938 roku.

---

Oceń: Stanisław Kutrzeba

---