Feliks Koneczny

---

Życiorys

Pochodzenie, rodzina i życie prywatne

Feliks Koneczny pochodził z rodziny, której korzenie sięgają Moraw. Jego przodek, będąc młodym żołnierzem, włączył się do armii Jana III Sobieskiego w 1683 roku. Był synem Józefa i Józefy z domu Brazda. Niestety, matka Feliksa zmarła, gdy był jeszcze małym dzieckiem. Jego ojciec, po studiach, został usunięty z Uniwersytetu Jagiellońskiego z powodu uczestnictwa w powstaniu krakowskim, co zmusiło go do podjęcia pracy na kolei. Tam awansował od stróża do konduktora. W 1865 roku ożenił się po raz drugi z Heleną Nowakowską, z którą doczekał się syna, Józefa.

Feliks, będąc studentem, ożenił się z Marcelą Kerč, która była Czeszką (1859–1935). Z tego związku przyszły na świat córka Bronisława (1889–1951) oraz dwóch synów: Czesław (1890–1944, tragicznie zamordowany podczas tłumienia powstania warszawskiego wraz z żoną Marią) i Stanisław (1892–1944, aresztowany za działalność konspiracyjną w 1943 roku, a następnie stracony).

Wykształcenie

Feliks Koneczny rozpoczął swoją edukację w szkole podstawowej, a następnie kontynuował naukę w gimnazjum św. Anny w 1873 roku. Jego postępy były na początku bardzo obiecujące, ale z czasem wyniki ulegały pogorszeniu, co zmusiło go do powtórzenia czwartej klasy w Gimnazjum św. Jacka. Niestety, sytuacja się powtórzyła – mimo dobrych wyników, feliksowi zdarzały się poważne braki w nauce, w tym absencje szkolne. Ostatecznie, po licznych przeciwnościach, zdał egzamin maturalny jako ekstern w 1883 roku.

W latach 1883–1888 studiował historię na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie obronił pracę doktorską pod kierunkiem Maksymiliana Iskrzyckiego; jej tytuł brzmiał: „Najdawniejsze stosunki Inflant z Polską do r. 1393”. Rozprawa zdobyła wysokie uznanie recenzentów, takich jak A. Lewicki i W. Zakrzewski, którzy dostrzegli w niej „niepospolity talent kombinacyjny”, choć krytykowali niektóre zbyt daleko idące wnioski oparte na fragmentarycznych danych. Feliks uzyskał stopień doktora 2 lipca 1888 roku.

Praca zawodowa i aktywność naukowa

W latach 1889–1890 Koneczny prowadził badania w Archiwach Watykańskich. Po ich zakończeniu powrócił do Krakowa, gdzie specjalizował się w pracy naukowej w Archiwum Akademii Umiejętności. Jego kariera zawodowa obejmowała również pracę w bibliotekach Akademii Umiejętności oraz Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1897–1919. Był aktywnym członkiem m.in. Klubu Słowiańskiego i Towarzystwa Szkoły Ludowej.

W tym czasie Feliks Koneczny publikował rozmaite artykuły w popularnych czasopismach takich jak „Czas”, „Przegląd Polski”, „Głos Narodu” oraz miesięczniku „Świat Słowiański”, który redagował w latach 1905–1914.

Podczas I wojny światowej, w wyniku ewakuacji Krakowa, Koneczny z rodziną przebywał w miejscowości Stare Hamry na Morawach. Tam stworzył kilka istotnych książek, w tym „Tadeusz Kościuszko” (1917), „Dzieje Rosji” (1917) oraz był redaktorem „Polska w kulturze powszechnej” (1918).

Po wojnie podjął pracę na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie jako zastępca profesora. W 1920 roku uzyskał habilitację z pracy „Dzieje Rosji do r. 1449”. W 1922 roku przyznano mu tytuł profesora, a od 1922 do 1929 roku kierował katedrą historii Europy Wschodniej. W tym czasie współpracował z wieloma czasopismami, w tym „Kwartalnikiem Historycznym” i „Przegląd Powszechny”.

Po przejściu na emeryturę w 1929 roku, Koneczny wrócił do Krakowa, gdzie zmienił tematykę swojej działalności naukowej na historiozofię, etykę oraz religię. Wśród jego prac znalazły się: „O wielości cywilizacyj” (1935), „Święci w dziejach narodu polskiego” (1937), oraz „Rozwój moralności” (1938). Dodatkowo publikował również teksty w prasie katolickiej.

Wersja rzeczywistości po II wojnie światowej była skomplikowana: w jego mieszkaniu zamieszkały rodziny niemieckie, a po wkroczeniu Armii Czerwonej, Helena Blum zajęła ten dom. Po wojnie został zarejestrowany na Uniwersytecie Jagiellońskim, jednak nie miał prawa do prowadzenia zajęć dydaktycznych. W latach 1946–1948 regularnie publikował artykuły dotyczące samorządu i historii gospodarczej w „Niedzieli” i „Tygodniku Warszawskim”.

Feliks Koneczny zmarł 10 lutego 1949 roku w Krakowie, a dwa dni później został pochowany w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Salwatorskim (kwatera SC7-10-1). W dniu 23 września 2023 roku, staraniem krakowskiego oddziału IPN, odsłonięto nowy nagrobek na jego grobie oraz grobie jego rodziny.

Twórczość

Krytyka teatralna

Na przełomie XIX i XX wieku Feliks Koneczny spędził dziewięć lat (od 1896 do 1905 roku) na publikacji tekstów dotyczących teatru w krakowskim miesięczniku „Przegląd Polski”. Należał on do czołowych krytyków tamtej epoki, gwarantując staranność przygotowania do obejrzanych przedstawień, a następnie przeprowadzając ich obiektywną oraz niemal naukową ocenę. Koneczny stworzył 75 krytyk, które, jak sam je nazywał, ukazały się w rubryce poświęconej Teatrowi krakowskiemu.

Historia

W swoich badaniach historycznych Koneczny koncentrował się na Europie Środkowej oraz Wschodniej, zwłaszcza w okresach średniowiecza i wczesnej nowożytności. Jego zainteresowania obejmowały w szczególności relacje związane z zakonem krzyżackim, a także stosunki pomiędzy Polską i Litwą a ich wschodnimi sąsiadami. Niektóre z jego bardziej ogólnych prac, takich jak „Dzieje Śląska”, miały charakter pionierski. Oprócz publikacji naukowych, Koneczny wydawał także dzieła mające na celu popularyzację wiedzy, w tym, „Dzieje narodu polskiego dla młodzieży” (1889), „Dzieje Śląska” (1897), „Dzieje Polski za Piastów” (1902) oraz „Dzieje Polski za Jagiellonów” (1903).

W zakresie metodologicznym Koneczny uważał, iż wydarzenia historyczne należy interpretować w kontekście ich cywilizacyjnego osadzenia. Łączył historiografię z własną teorią cywilizacji. Opisując historię Polski, podkreślał, że jej konflikty z sąsiadami miały cywilizacyjne podłoże: Polska posługiwała się cywilizacją łacińską, Rosja przynależała do cywilizacji turańskiej (o mongolskim pochodzeniu), a Niemcy były związane z cywilizacją bizantyńską. Koneczny akcentował również ważny wpływ Kościoła katolickiego na rozwój społeczeństwa oraz znaczenie idei i instytucji w historii. Z biegiem lat Koneczny coraz rzadziej publikował prace o charakterze historycznym, a coraz częściej zajmował się refleksjami historiozoficznymi.

Historiozofia

Ważną częścią dorobku Feliksa Konecznego, która wzbudzała szczególne zainteresowanie, była jego filozofia historii. W licznych tekstach opracował on nowatorską teorię cywilizacji, której celem było sformułowanie zasad rządzących dziejami ludzkości. Refleksja Konecznego nad stosunkiem Polski do Europy oraz naszą ogólną wartością cywilizacyjną rozpoczęła się w 1917 roku. Efektem tych rozmyślań był artykuł „Polska w kulturze powszechnej”, zamieszczony w dwutomowym dziele pod jego redakcją (1917 lub 1918). To właśnie wtedy rozpoczął swoje prace nad książką „O wielości cywilizacyj”. Jego pierwsza znacząca publikacja historiozoficzna, „Polskie Logos a Ethos. Roztrząsanie o znaczeniu i celu Polski”, ukazała się w 1921 roku. Koneczny podejmował w niej temat celu istnienia Polski jako państwa oraz Polaków jako narodu, definiując go jako ideał, który powinien być wyborem świadomym, nie narzuconym z góry. Idea ta miała wynikać z predyspozycji narodu oraz odpowiadać na potrzeby całej ludzkości.

Koneczny podkreślał, że tylko te wspólnoty zasługują na miano narodu, które podejmują działania w zgodzie z takim celem, który jest inny niż samodzielne przetrwanie. Jego zdaniem, Polska miała obowiązek głoszenia i dowodzenia wyższości moralności nad pragmatyzmem w polityce, jak również promowania idei dobrowolnych unii między narodami. Doskonałym przykładem tego były unie polsko-litewskie. W roku akademickim 1926/27 Koneczny prowadził na Uniwersytecie Stefana Batorego wykłady z przedmiotu „Wstęp do nauki o cywilizacji”, trwające trzy godziny tygodniowo. W tym czasie opublikował szereg artykułów oraz broszur historiozoficznych, takich jak „Różnorodność cywilizacyjna Słowiańszczyzny” (1925), „Bizantynizm niemiecki” (1927), „Kościół w Polsce wobec cywilizacji” (1928), „Zależność ekonomii od etyki” (1932), które kształtowały jego rozumienie kluczowych pojęć dla jego teorii cywilizacji: cywilizacja, trójprawo, pięciomian bytu (Quincunx), personalizm, indywidualizm, gromadność.

Dorobek Konecznego w zakresie historiozofii znalazł swoją ostateczną formę w książce „O wielości cywilizacyj” (1935), która na Zachodzie została wydana w 1962 roku w języku angielskim pod tytułem „On the Plurality of Civilisations”, z przedmową Arnolda Josepha Toynbee’a. Powstały również uzupełniające teksty, takie jak „Rozwój moralności” (1938) oraz niewydane za jego życia prace: „Cywilizacja bizantyńska”, „Cywilizacja żydowska” oraz „Państwo i prawo w cywilizacji łacińskiej”. Dla Konecznego historiozofia była badaniem praw rządzących dziejami. Jednak zrozumienie przez niego tych praw nie polegało na deterministycznym podejściu, lecz na analizie powtarzających się w dziejach zależności między ideami, systemami społecznymi, politycznymi oraz religijnymi. Krytykował różne formy determinizmu w historiozofii, takie jak marksizm, heglizm, teorie Towiańskiego, Hoene-Wrońskiego oraz Vico, a także wszelkie formy rasizmu i darwinizmu społecznego. Twierdził, że przy pomocy historiozofii nie można przewidzieć przyszłych kierunków rozwoju ludzkości.

Teoria cywilizacji

Cywilizacje

Według Feliksa Konecznego, cywilizacja może być rozumiana jako „metoda życia zbiorowego”. W odróżnieniu od idei Oswalda Spenglera, który pojmował cywilizacje jako organizmy przechodzące przez z góry ustalone etapy rozwoju, Koneczny twierdził, że cywilizacje nie mają wbudowanej ścieżki ku upadkowi. Ich przetrwanie w społeczeństwie zależy wyłącznie od woli społecznej.

Myśliciel ten afirmował pluralityzm cywilizacyjny, stanowczo odrzucając istnienie jednej uniwersalnej cywilizacji dla całej ludzkości. Podkreślał, że cywilizacje podlegają specyficznym prawom cywilizacyjnym. Wśród licznych cywilizacji historycznych, z których wiele zniknęło, wyróżnił siedem, które istnieją obecnie:

• arabska,
• bizantyńska,
• bramińska,
• chińska,
• łacińska,
• turańska,
• żydowska.

Cywilizacje dzielą się na różnorodne kultury, co różni Konecznego od tradycji niemieckiej, która rozdziela pojęcia kultury i cywilizacji. W jego koncepcji, różnorodność ustroju życia społecznego jest kluczowa, a różnice pomiędzy cywilizacjami nie powinny być klasyfikowane według ras, języków czy religii.

W analizie Konecznego, różnice w ustroju życia społecznego mogą wiązać się ze zróżnicowanym podejściem do tak zwanych trójpraw, czyli różnic w zakresie prawa majątkowego, rodzinnego i spadkowego, które jego zdaniem są obecne w każdej społeczności. Zwrócił również uwagę na odmienne rozumienie idei quincunxu, co dotyczy pięciu kluczowych wartości: zdrowia, bogactwa, dobra, prawdy oraz piękna, które są fundamentem każdej z cywilizacji.

Zaobserwował, że najbardziej zróżnicowane różnice leżą w obszarze etyki. Koneczny dostrzegał wspólne zasady w różnych etykach, określając je jako siedem generaliów: obowiązek, bezinteresowność, odpowiedzialność, sprawiedliwość, sumienie, stosunek do czasu i pracy. W ramach tych generaliów każda etyka nadaje własną, unikalną treść.

Pomiędzy cywilizacjami nie powinno się mieć nadziei na syntetyzowanie ich wartości, gdyż sprzeczności między ich etykami są nie do pogodzenia. Przykłady mieszania cywilizacji kończą się albo dominacją jednej nad drugą, najczęściej tej, która nakłada mniejsze obowiązki moralne, albo tworzeniem mieszanki niezdolnej do rozwoju. W kontekście Polski Koneczny wspominał o dominującym wpływie cywilizacji łacińskiej na tle żydowskiej, bizantyjskiej oraz turańskiej.

Różne cywilizacje mają swoje charakterystyczne stosunki między jednostką a społeczeństwem oraz władzą, co sprawiło, że Koneczny wyodrębnił dwie konstrukcje pojęciowe: gromadnościowy i personalistyczny.

Quincunx

Quincunx stanowi centralny element w teorii cywilizacji Konecznego. Opisuje on „pięciomian bytu”, który łączy pięć fundamentalnych kategorii: dobro, prawdę, zdrowie, dobrobyt oraz piękno. Te kategorie, według Konecznego, powinny współistnieć oraz harmonizować, aby rozwój cywilizacji był prawidłowy.

Koneczny dostrzegał rządzące zasadami „quincunxu” związki pomiędzy tymi pięcioma kategoriami. Według niego, zharmonizowany rozwój wymaga równorzędnego traktowania sfery duchowej i fizycznej. W przypadku wystąpienia sprzeczności, kluczową rolę powinno pełnić dobro. Zróżnicowane podejścia do quincunxa prowadzą do odmian cywilizacyjnych, które są widoczne nawet we wczesnych społeczeństwach rodowych.

Rody, przestrzegając wspólnych norm prawnych, tworzą większe jedności w miarę jednoczenia się w plemiona i ludy. Aby takie jednostki mogły istnieć, kluczowe jest poszanowanie zasad quincunxu. Prawo współmierności stanowi podstawę dla życia zbiorowego.

Dwa szeregi pojęć

Koneczny podjął kwestię dwóch głównych porządków w myśleniu cywilizacyjnym, a mianowicie: gromadności oraz personalizmu. Gromadność stawia grupę ponad jednostką, w przeciwieństwie do personalizmu, który kładzie nacisk na dobro osoby. Sposób modlitwy, czy człowiek zwraca się do Boga jako jednostka, czy jako część grupy, jest kluczowy dla określenia preferencji danej cywilizacji.

Pod koncepcją aprioryzmu kryje się ocena tego, czy społeczny ustrój zyskuje na podstawie doświadczeń, czy z teorii nieopartych na doświadczeniu. W szczególności negacja wszystkiego nawiązuje do obecności bądź braku żywej tradycji.

Jednostajność a jedność w różnorodności to kolejne kryterium oceny cywilizacji, gdzie Koneczny dostrzegał dążenie do biurokratyczności. To prowadzi do rozumienia społeczeństwa jako mechanizmu, lub też organizmu zdolnego do regeneracji.

Prawa cywilizacyjne

Koneczny zauważył, że między cywilizacjami działają prawa cywilizacyjne, które określają poziom rozwoju i osiągnięć społeczeństwa w danym czasie historycznym, szczególnie w kontekście kultury materialnej i techniki. Stwierdził, że:

• mieszanki cywilizacyjne nie przetrwają z powodu braku spójności,
• niemożliwe jest bycie cywilizowanym na dwa sposoby,
• cywilizacje w kontaktach ze sobą będą się zwalczać,
• przy równouprawnieniu, jeśli nie występuje zacięta walka, dominacja przypada cywilizacji niższej,
• każda cywilizacja dąży do zinternalizowania innych wpływów według własnych zasad.

Charakterystyka poszczególnych cywilizacji

Cywilizacja łacińska

Osobny artykuł: Cywilizacja łacińska. Koneczny twierdzi, że cywilizacja łacińska czerpie z trzech głównych źródeł:

• starożytnego dziedzictwa Grecji, które kładzie nacisk na racjonalne poznanie prawdy,
• tradycji rzymskiej, która kształtowała pojęcie prawa jako odzwierciedlenia dobra i sprawiedliwości,
• chrześcijaństwa, które transformowało te źródła przez swoją unikalną etykę.

Charakteryzuje się brakiem sakralności oraz dominacją idei duchowej, co stawia ją w kontraście do cywilizacji bizantyjskiej, arabskiej, chińskiej i turańskiej. Wpływ Kościoła katolickiego jest w tej cywilizacji znaczący; etyka katolicka kształtuje jej fundamenty moralne.

Cywilizacja bizantyńska

Osobny artykuł: Bizantynizm niemiecki. Bizantynizm wyłonił się z Cesarstwa Rzymskiego. Koneczny, wskazując na jej cechy, zauważył, że prawo publiczne było zdominowane przez wpływy wschodnie, co nie zapewniało jej zgodności z tradycją rzymską i prowadziło do degradacji. W bizantyńskim przypadku władza polityczna stawiana była wyżej niż duchowa, a Kościół nie miał wiele do powiedzenia w sprawach politycznych. To z kolei przyczyniło się do podziału w Kościele.

Cywilizacja turańska

Rozwinęła się na terenach Wielkiego Stepu w starożytności. Koneczny zauważył, że cywilizacja ta nie zbudowała trwałych więzi społecznych, co zmuszało jej mieszkańców do tworzenia ord, czyli tymczasowych społeczności wojennych. Aktywność polityczna w ramach tej cywilizacji była w pełni militarna, a władza nie była ograniczana przez moralność.

Cywilizacja żydowska

Civilizację tę opisał Koneczny jako sakralną, w której życie jednostki i społeczności podlega prawu religijnemu. Twierdzi, że prawa są sukcesywnie wypierane przez komentarze, co dowodzi ich elastyczności w odpowiedzi na zmieniające się czasy. Opracowanie prawa stało się szczególnie widoczne w kontekście doświadczenia babilońskiego, które zdefiniowało rozwój cywilizacji żydowskiej oraz jej podejście do handlu.

Cywilizacja arabska

W tej półsakralnej cywilizacji, Koneczny zwrócił uwagę na rodowy charakter życia społecznego i niepełną emancypację rodziny. Relacja między prawem publicznym a prywatnym jest ściśle powiązana, a władza polityczna podlega władzy religijnej w drodze odwoływania się do Koranu.

Cywilizacja bramińska

W kontekście tej cywilizacji, która ma charakter sakralny i politeistyczny, Koneczny zaznacza, że rozwinęła się ona w uwarunkowaniach kastowych, gdzie struktura społeczna pozostała znacząco zróżnicowana i hierarchiczna. Poligamia była jej istotnym elementem społecznym, a etyka stanowiła właściwie niezależną sferę życia.

Cywilizacja chińska

Charakterystyczna dla niej jest samodzielna struktura rodowa, jednak w miastach występują pewne rozluźnienia tych więzi. Koneczny stwierdza, że ta cywilizacja wprowadzała poligamię, a relacje między jednostką a społeczeństwem były bardzo wyraźnie zinstytucjonalizowane. W kontekście politycznym, Koneczny wykazywał, że chińska wizja władzy była nieetyczna i podlegała ograniczeniom.

Wpływ na innych autorów

„W kraju teorie Konecznego nie zdobyły większego uznania, co sprawiło, że grono jego kontynuatorów jest bardzo ograniczone. Do nielicznych z nich zalicza się Józefa Kosseckiego, który wdrożył metodę socjologiczno-psychologiczną opracowaną przez Leona Petrażyckiego. W szczególności skupił się na jego teorii norm społecznych, jak również na dokonaniach jego ucznia Henryka Piętki, co pozwoliło mu na głębsze zrozumienie mechanizmów działania cywilizacji. Szczególnie zajmował się on wyjaśnianiem procesu asymilacji religii i ideologii przez różnego rodzaju społeczeństwa.

Kossecki w swojej książce zatytułowanej „Podstawy nowoczesnej nauki porównawczej o cywilizacjach. Socjologia porównawcza cywilizacji” z 2003 roku szeroko omówił temat nauki porównawczej dotyczącej cywilizacji Feliksa Konecznego, uwzględniając przy tym zarówno jego oryginalne koncepcje, jak i późniejsze modyfikacje.

Na arenie międzynarodowej jeden z ważniejszych zwolenników teorii Konecznego to niemiecki profesor Anton Hilckman, związany z uniwersytetem w Moguncji. Od lat 90. XX wieku powstało wiele publikacji, które przybliżają zarówno całokształt, jak i fragmenty poglądów historiozoficznych Konecznego. Choć owocuje to w różnorodne interpretacje, liczba autorów, którzy podejmują się rozwijania jego teorii cywilizacji, pozostaje ograniczona.

Publikacje

Feliks Koneczny, znany polski historyk i myśliciel, pozostawił po sobie bogaty dorobek literacki. Jego prace obejmują szeroką gamę tematów, głównie z zakresu historii Polski i cywilizacji. Poniżej przedstawiamy wybrane publikacje Konecznego:

• 1893 – Jagiełło i Witold, Lwów,
• 1897 – Dzieje Ślązka: ozdobione licznymi obrazkami, Bytom,
• 1898 – Życie i zasługi A. Mickiewicza, Kraków,
• 1902 – Dzieje Polski za Piastów, Kraków,
• 1903 – Dzieje Polski za Jagiellonów, Kraków,
• 1905 – Geografia historyczna, Lwów,
• 1917–1929 – Dzieje Rosji: t. 1 Do roku 1449, Warszawa 1917; t. 2 Litwa a Moskwa w latach 1449–1492, Wilno 1929; t. 3 Schyłek Iwana III 1492-1505, Londyn 1984; całość, Komorów 2003,
• 1917 – Tadeusz Kościuszko, Poznań; wydania: Poznań 1922, Warszawa 1996,
• 1920 – O pierwotnej polskości Ziemi Chełmskiej i Rusi Czerwonej, Warszawa,
• 1921 – Polskie Logos a Ethos. Roztrząsanie o znaczeniu i celu Polski. Tom I i II, Poznań; wydania: Komorów 2009,
• 1924 – Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno; wydania: Warszawa 1999,
• 1935 – O wielości cywilizacyj, Kraków; wydania: Warszawa 2002,
• (en) 1962 – On the Plurality of Civilisations, London 1962; wydanie, Komorów 2012,
• 1938 – Rozwój moralności, Lublin,
• (en) 2016 – The Development of Morality, Komorów,
• 1939 – Święci w dziejach narodu polskiego, Warszawa; wydania: Warszawa 1988, Komorów 2005,
• 1973 – Cywilizacja bizantyńska, Londyn; wydanie pośmiertne,
• (en) 2014 – The Byzantine Civilization, Komorów,
• 1974 – Cywilizacja żydowska, Londyn; wydania pośmiertne: Komorów 2001, Krzeszowice 2006,
• (en) 2012 – The Jewish Civilization, Komorów,
• 1976 – O ład w historii, Londyn; wydanie pośmiertne; wydanie: Wrocław 2004,
• (en) 2014 – On Order in History, Komorów,
• 1981 – Państwo w cywilizacji łacińskiej. Zasady prawa w cywilizacji łacińskiej, Londyn; wydanie: Komorów 1997 pt. Państwo i prawo w cywilizacji łacińskiej,
• (en) 2016 – The Latin Civilization, Komorów 2016,
• 1982 – Prawa dziejowe, Londyn; wydanie: Komorów 2001,
• (en) 2013 – The Laws of History, Komorów,
• 2000 – O sprawach ekonomicznych, Kraków; wydanie: Warszawa 2006,
• 2002 – Obronić cywilizację łacińską, Lublin.

---

Oceń: Feliks Koneczny

---