Halina Nelken, urodzona 20 września 1923 roku w Krakowie, to jedna z najbardziej interesujących postaci w polskiej literaturze i historii sztuki. Zmarła 15 marca 2009 roku w Brookline, pozostawiając po sobie bogaty dorobek twórczy oraz niezatarte ślady w naukach humanistycznych.
Była nie tylko pisarką, ale także badaczką historii sztuki oraz wykładowcą akademickim, co wskazuje na jej wszechstronność i pasję do nauki. Jej życie podczas II wojny światowej było dramatyczne, gdyż była więźniarką nazistowskich obozów koncentracyjnych, co miało niebagatelny wpływ na jej późniejsze twórczości i refleksje dotyczące rzeczywistości społecznej i kulturowej.
Życiorys
Halina Nelken urodziła się 20 września 1923 roku w Krakowie. Pochodziła z rodziny żydowskiej, która była zasymilowana i patriotyczna. Jej dziadek wziął udział w powstaniu styczniowym, a ojciec walczył w Legionach Polskich. Ob pendidikan rozpoczęła w gimnazjum im. Adama Mickiewicza, jednak z powodu antysemickich napięć, w ostatnim roku edukacji przeniosła się do prywatnego gimnazjum im. Hugona Kołłątaja. Należała również do Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”.
Pobyt w getcie krakowskim
20 marca 1941 roku, kiedy miała zaledwie 17 lat, została deportowana do getta krakowskiego wraz z członkami swojej rodziny. W okresie tym prowadziła pamiętnik, który został wydany w formie książki w 1987 roku. W swoich zapiskach szczegółowo opisała trudne warunki życia w getcie, zmagając się z brakiem jedzenia, ciepłej odzieży i leków. 25 października 1941 roku zanotowała: „leje mi się do butów. Nie mam rękawiczek ani pończoch”. W getcie podejmowała różne prace, od opieki nad dziećmi po zatrudnienie w fabryce szczotek. Pisała również wiersze, w których opisywała codzienność w getcie; niektóre z nich znalazły się w jej później wydanym pamiętniku. Ekstremalne warunki życia były tak dotkliwe, że pchnęły ją do nieudanej próby samobójczej, z której została uratowana przez brata.
Dalsze losy wojenne
Po likwidacji krakowskiego getta, Nelken, wraz z matką i bratową, trafiła do obozu w Płaszowie, następnie do Auschwitz-Birkenau oraz Ravensbrück. W kolejnych latach była więźniarką w obozach w Malechowie i Lipsku. W obozach koncentracyjnych zetknęła się z głodem, szykanami oraz innymi brutalnymi doświadczeniami. 22 lutego 1947 roku została przesłuchiwana jako świadek przed Wojewódzką Żydowską Komisją Historyczną w Krakowie w sprawie Luise Danz, zbrodniarki wojennej, z którą miała do czynienia w obozie w Płaszowie. W swoich zeznaniach stwierdziła m.in.: „Uważam, że jako główna aufseherka była Danz odpowiedzialna za stosunki panujące w obiekcie. A mianowicie: za głód straszliwy, za stosunki zdrowotne (brak mydła), kompletny brak lekarstw, za nieregularne wydawanie obiadów i za szykany, którymi nas dręczyła w barakach. Wszystko to świadczyło o jej nieludzkim charakterze i nienawistnym stosunku do więźniarek”.
Działalność naukowa i publikacje
Halina Nelken, znana z pasji do sztuki, studiowała historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Do 1957 roku piastowała stanowisko kustoszki w galerii malarstwa Muzeum Narodowego w Krakowie, a następnie zajmowała stanowisko dyrektorki Muzeum w Gliwicach w latach 1957–1958.
Dodatkowo, jej wkład w historię sztuki zaznaczył się poprzez wstęp do publikacji autorstwa Stanisławy Serafińskiej pt. „Jan Matejko. Wspomnienia rodzinne”, która ukazała się w 1955 roku dzięki Wydawnictwu Literackiemu. W roku 1958 Nelken przeniosła się do Wiednia, gdzie podjęła pracę jako asystentka w Akademii Sztuk Pięknych.
Od 1960 roku aż do swojej śmierci w 2009 roku mieszkała w Stanach Zjednoczonych, gdzie była związana z Fogg Museum przy Uniwersytecie Harvarda. W okresie od 1966 do 1980 roku wykładała historię sztuki i historię Polski na uniwersytecie w Medford.
Jej badania koncentrowały się głównie na historii sztuki polskiej, ze szczególnym uwzględnieniem motywów żydowskich w tej dziedzinie. W 1986 roku zorganizowała wystawę judaików na Uniwersytecie Brandeisa, którą można było zobaczyć także w Muzeum Narodowym w Krakowie. Ponadto badała sztukę ludową krajów afrykańskich, w związku z czym jako wolontariuszka International Executive Service Corps dwukrotnie wyjeżdżała do Malawi i Zimbabwe.
W 1987 roku wydała książkę „Pamiętnik z getta w Krakowie”, która ukazała się nakładem Polskiego Funduszu Wydawniczego w Kanadzie, zawierająca wiersze i fragmenty dziennika, który Nelken sporządzała jako nastolatka w okresie okupacji w krakowskim getcie. Dodatkowo, w 1991 roku opublikowała pracę naukową poświęconą motywom żydowskim w malarstwie polskim pod tytułem „Images of a Lost World. Jewish Motifs in Polish Painting, 1770–1945”, która została wydana przez Instytut Studiów Polsko-Żydowskich w Oksfordzie. Ostatecznie, w 1999 roku, nakładem University of Massachusetts Press, wydała książkę „And Yet, I Am Here!”, w której zawarła wspomnienia związane z wojną.
Upamiętnienie
W celu upamiętnienia Haliny Nelken, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa opracowało specjalną publikację edukacyjną pt. „Śladami nastolatki. Krakowskie getto we wspomnieniach Haliny Nelken”. Ten projekt ma na celu przybliżenie młodego pokolenia do dramatycznych losów, które miały miejsce w czasach II wojny światowej.
W związku z tym, w 2011 roku Stowarzyszenie Podgorze.pl zorganizowało w Krakowie spacery edukacyjne, prowadzące po terenach byłego krakowskiego getta. Uczestnicy mieli szansę na to, by wędrować śladami miejsc, które zostały opisane w pamiętniku Haliny, przybliżając sobie w ten sposób historyczne konteksty i osobiste dramaty.
Pozostali ludzie w kategorii "Nauka i edukacja":
Wiktor Ormicki | Lucjan Lewitter | Wojciech Bałus | Janusz A. Majcherek | Jadwiga Siemińska | Filip Neriusz Walter | Wojciech Truszkowski | Josef Ben Szlomo | Anna Kowalska-Lewicka | Jadwiga Pstrusińska | Teresa Walas | Wojciech Kajtoch | Andrzej Paluch (socjolog) | Marek Stanisław Korowicz | Wiesław Wiatrak | Maria Michalska | Łukasz Gaweł (ur. 1970) | Helena Wereszycka | Jerzy Gintel | Stanisław Witczak (naukowiec)Oceń: Halina Nelken