Getto krakowskie

---

Historia

Prześladowania ludności żydowskiej w Krakowie zaczęły się natychmiast po inwazji niemieckiej, która miała miejsce 6 września 1939 roku. Już we wrześniu nałożono na Żydów obowiązek pracy przymusowej, a w listopadzie wprowadzono nakaz noszenia opasek z Gwiazdą Dawida. Dodatkowo, zlikwidowano synagogi, a majątek Żydów był rekwirowany zarówno w formie ruchomej, jak i nieruchomej.

8 września 1939 roku Marek Bieberstein otrzymał polecenie utworzenia Rady Żydowskiej (Judenratu) w ciągu zaledwie dwóch dni oraz został mianowany jej prezesem. Rada miała za zadanie zapewnienie posłuszeństwa i terminowego wykonywania zarządzeń władz okupacyjnych wśród żydowskiej społeczności Krakowa.

Na początku maja 1940 roku, na mocy decyzji niemieckich władz, nastąpiły deportacje Żydów z miasta. Spośród około 68 tysięcy Żydów, zaledwie 15 tysięcy pozostało, głównie pracowników oraz ich rodzin.

Getto krakowskie formalnie powstało na mocy zarządzenia niemieckiego gubernatora dystryktu krakowskiego, Otto Wächtera, z dnia 3 marca 1941 roku, a jego utworzenie miało nastąpić do 20 marca, w dniu 21 marca getto zostało zamknięte. Ostatecznie utworzone getto obejmowało część dzielnicy Podgórze, w której przedtem mieszkało około 3 tysięcy osób.

Na wydzielonym obszarze, o powierzchni około 20 hektarów, wyznaczone zostały ulice oraz domy, w których miało zamieszkać ponad 15 tysięcy Żydów. Większość mieszkańców Podgórza musiała opuścić swoje domy i zasiedlić pożydowskie mieszkania na Kazimierzu.

Dzielnica żydowska została otoczona drutem kolczastym, a w kwietniu 1941 roku polscy murarze rozpoczęli budowę wysokiego muru wokół getta, co miało na celu jego skuteczną separację. Część tej konstrukcji przetrwała do dziś, zachowując się przy ul. Limanowskiego 62 oraz w okolicy Lwowskiej 27.

Do getta prowadziły cztery strzeżone bramy: jedna na placu Zgody (obecnie plac Bohaterów Getta), jedna przy ul. Lwowskiej, kolejna przy ul. Limanowskiego, oraz ostatnia na ul. Limanowskiego prowadząca na Rynek Podgórski. Przechodzenie przez te bramy bez specjalnej przepustki groziło poważnymi konsekwencjami.

Okna budynków zlokalizowanych od strony „aryjskiej” zostały zamurowane, co miało na celu ukrycie mieszkańców getta przed wzrokiem zewnętrznym. Siedziba policji żydowskiej, dowodzonej przez Symche Spira, znajdowała się przy ul. Józefińskiej 17. Na początku liczyła 40 osób, a w późniejszym okresie jej stan wzrósł do około 200 funkcjonariuszy.

W czerwcu 1941 roku, Judenrat przeniósł swoją siedzibę na Rynek Podgórski 1.

Niektórzy Żydzi godzili się na pracę poza gettem, m.in. w zakładzie produkcyjnym w Płaszowie, fabryce cegieł „Bonarka”, na lotnisku w Rakowicach, w Fabryce Emalia Oskara Schindlera oraz u Józefa Chmielewskiego. W samym getcie miały miejsce zakłady produkcyjne, takie jak zakład tekstylny Juliusa Madritscha (Rynek Podgórski 2) i fabryka szkieł optycznych Roberta Dziuby (ul. Targowa 6).

15 października 1941 roku, na mocy zarządzenia gubernatora Hansa Franka, getto zostało ogłoszone dzielnicą zamkniętą. Przekroczenie jego granic bez odpowiedniej przepustki groziło karą śmierci. Z dnia na dzień liczba przeprowadzanych akcji deportacyjnych wzrastała, a poczynione przymusowe przemieszczenia nie odnosiły się tylko do Żydów, ale również do Polaków, którzy w jakiś sposób wspierali ich.

W maju 1942 roku Niemcy rozpoczęli drugą falę deportacyjną, w wyniku której wiele tysięcy Żydów zostało wywiezionych do obozu zagłady w Bełżcu. Kulminacja deportacji miała miejsce w drugiej połowie 1942 roku, kiedy to getto zostało podzielone na dwie sekcje: dla osób zdolnych do pracy oraz dla tych, którzy nie mogli pracować z powodu wieku czy choroby.

Z dniem 13 marca 1943 roku miała miejsce akcja likwidacyjna getta, w wyniku której wielu Żydów zginęło na miejscu, a ci uznani za zdolnych do pracy zostali przetransportowani do obozu w Plaszowie. W ciągu tych tragicznych wydarzeń formowały się grupy oporu (m.in. Żydowska Organizacja Bojowa), które podejmowały różne działania, w tym zbrojne, w obronie swych społeczności.

Z około 70 tysięcy Żydów, którzy zamieszkiwali Kraków w czasie wojny, przetrwało jedynie około 1000 osób.

Granice getta

Obszar ograniczony gettem w 1941 roku wyznaczony był przez konkretne ulice, które dziś noszą inne nazwy. Warto przyjrzeć się tym lokalizacjom, które stanowią ważny element historii Krakowa.

Obszar ten zaczynał się od ulicy Piwniej, skąd kierowano się w stronę ulicy Krakusa, przechodząc obok jej fragmentu. Następnie, kontynuując wytyczoną trasę, docierano do ulicy Nadwiślańskiej, a także do fragmentu ulicy Na Zjeździe.

Kolejnym ważnym punktem był Kącik oraz ulica Traugutta. Fragment ulicy Dąbrowskiego również znajdował się w obrębie getta, a następnie przechodziło się do ulicy Lwowskiej oraz jej kolejnych odcinków. Warto również wspomnieć o ulicy Limanowskiego, gdzie prawdopodobnie znajdowały się granice tego obszaru.

Granica od północy opierała się na północnych stokach Wzgórza Lasoty, a za nią leżały ulica Potebni oraz ulica Parkowa.

Na zakończenie granic getta można wskazać Rynek Podgórski, gdzie przebiegały pierzeje wschodnia i północna, a także ulice takie jak Brodzińskiego oraz Józefińska.

Tramwaje w getcie krakowskim

W czasach, gdy istniało krakowskie getto, niezwykle istotnym elementem komunikacyjnym były linie tramwajowe, które biegły w jego obrębie. Na terenie getta przebiegały dwie „aryjskie” linie, przy czym ich przebieg był odpowiednio zaznaczony w dokumentacji. Oto one:

• linia „3”: DWORZEC TOWAROWY – Kamienna – Długa – Sławkowska – Rynek Główny – Mikołajska – Mały Rynek – Sienna – Starowiślna – Na Zjeździe – Lwowska – Tarnowska (ob. B. Limanowskiego) – Kalwaryjska – Wadowicka – ŁAGIEWNIKI (Borek Fałęcki),
• linia „6”: SALWATOR – T. Kościuszki – Zwierzyniecka – Wiślna – Rynek Główny – Mikołajska – Mały Rynek – Sienna – Starowiślna – Na Zjeździe – Lwowska – Wielicka – PŁASZÓW (cmentarz Podgórski).

Tramwaje te przemieszczały się przez teren getta bez zbędnych postojów, a czas przejazdu wynosił zaledwie kilka minut. W okresie przedwojennym linia tramwajowa numer „3” była szczególnie wykorzystywana, z uwagi na rozlokowane w „aryjskiej” część Podgórza liczne zakłady przemysłowe oraz siedzibę sądów karnych na ul. S. Czarnieckiego, a także więzienie.

Warto zaznaczyć, że tramwaje krakowskie nie miały zamalowanych szyb na niebiesko, co umożliwiało pasażerom obserwowanie codziennego życia w getcie. Czasami „aryjskie” tramwaje były wykorzystywane do transportu większych paczek z prowiantem oraz innymi przedmiotami, które ze względu na swoją wielkość nie mogły być przemycane przez piesze przejścia. Takie paczki były wyrzucane podczas przejazdu w umówionych miejscach.

Prawdopodobnie najbardziej dogodnym miejscem do przerzutu paczek był odcinek na ul. Lwowskiej, pomiędzy placem Zgody a skrzyżowaniem z ul. Józefińską. Według wspomnień T. Pankiewicza, znaczna część przemytu odbywała się nocą, głównie przez bramę przy pl. Zgody, co dodaje głębszego kontekstu do panujących wówczas okoliczności.

Ważniejsze obiekty na terenie getta

W obrębie krakowskiego getta znajdują się liczne miejsca o dużym znaczeniu historycznym, które warto odwiedzić, aby zrozumieć tragiczną przeszłość tego regionu. Należy do nich między innymi Apteka Pod Orłem, która odgrywała istotną rolę w czasie II wojny światowej, dostarczając nie tylko leki, ale także pomoc potrzebującym.

Kolejnym ważnym punktem jest Plac Bohaterów Getta, upamiętniający mieszkańców, którzy stawiali opór i walczyli o przetrwanie w trudnych okolicznościach. Plac ten jest symbolem heroizmu i tragizmu getta.

Nieopodal, przy ulicy Lwowskiej 27, można znaleźć fragmenty muru getta, na którym umieszczona jest tablica pamiątkowa w językach jidysz i polskim. Dodatkowo, w okolicy ul. Limanowskiego 62, istnieją kolejne resztki tego historycznego muru, które przypominają o dawnych czasach.

Literatura poruszająca temat getta krakowskiego

Wielu autorów podjęło się analizowania i przedstawiania trudnych losów Żydów w Krakowie, szczególnie w kontekście getta. Oto kilka kluczowych pozycji, które warto poznać:

• Aleksander Bieberstein, Zagłada Żydów w Krakowie,
• Katarzyna Zimmerer, Zamordowany świat. Losy Żydów w Krakowie 1939–1945,
• Tadeusz Pankiewicz, Apteka w getcie krakowskim,
• Stella Müller-Madej, Dziewczynka z listy Schindlera,
• Roma Ligocka, Dziewczynka w czerwonym płaszczyku,
• Roman Kiełkowski, … Zlikwidować na miejscu,
• Lejb Lejzon, Chłopiec z listy Schindlera, Warszawa 2014.

Każda z tych książek w unikalny sposób przyczynia się do zrozumienia tragicznych wydarzeń, które miały miejsce w Krakowie podczas II wojny światowej, oraz ukazuje głębokie ludzkie dramaty.

Mieszkańcy getta krakowskiego

„Temat, którym się zajmujemy, obejmuje wiele znaczących postaci. Wśród nich znajduje się Miriam Akavia, pisarka oraz tłumaczka, a także przewodnicząca Towarzystwa Izrael-Polska. Kolejnym istotnym nazwiskiem jest Julian Aleksandrowicz, znany polski lekarz, który przyczynił się do rozwoju medycyny.

Nie można zapomnieć o Josefie Bau, mającym talent do poezji, prozy, a także malarstwa i fotografii. Rozwój i edukacja były ważne dla Estery Broder, która była botaniczką oraz nauczycielką, a Mojżesz Deutscher, jako polityk i dziennikarz, miał istotny wpływ na życie społeczności.

Wśród wybitnych artystów należy wymienić Mordechaja Gebirtiga, który był nie tylko poetą, ale także autorem niezwykłych piosenek. Natan Gross wniósł wiele w świat literacki jako pisarz i reżyser, a Yoram Gross zyskał uznanie jako twórca filmów animowanych.

Fotografia jako sztuka jest reprezentowana przez Ryszarda Horowitza, a działalność społeczna Tadeusza Jakubowicza skupiała się na wsparciu społeczności żydowskiej. Nie sposób pominąć też Jerzego Korczaka, znanego prozaika i satyryka, który był wielkim humanistą.

Ważnymi postaciami byli również Samuel Kornitzer – rabin oraz Dawid Alter Kurzmann, który był chasydem, kupcem i filantropem, opiekującym się Domem Sierot. Roma Ligocka to kolejna pisarka, której twórczość zasługuje na uwagę. Abraham Neumann, malarz oraz grafik, dodaje kolorytu artystycznej historii Krakowa.

Również polski reżyser, Roman Polański, odgrywa znaczącą rolę w kulturze filmowej, a Michał Weichert, teatrolog i reżyser teatralny, znany z pracy na rzecz Żydowskiej Samopomocy Społecznej, ma swoje miejsce wśród wyróżniających się postaci. Na koniec warto zauważyć Aleksandra Weissberga-Cybulskiego, wybitnego fizyka, oraz Henryka Zvi Zimmermanna, polityka i dyplomaty izraelskiego. Renata Zisman, pianistka, dopełnia ten wspaniały zbiór talentów i osobowości z okresu krakowskiego getta.

Inne osoby związane z gettem

W historii krakowskiego getta pojawia się wiele postaci, które w różny sposób wpłynęły na jego losy. Warto przyjrzeć się niektórym z nich, aby zrozumieć ich znaczenie w tym trudnym okresie.

• Tadeusz Pankiewicz – właściciel Apteki pod Orłem, który pomógł wielu potrzebującym, oferując im nie tylko leki, ale także schronienie i wsparcie.
• Oskar Schindler – niemiecki przemysłowiec, który uratował setki Żydów zatrudniając ich w swojej fabryce, dzięki czemu zapewnił im ochronę przed zagładą.

---

Oceń: Getto krakowskie

---