Krakowski Zakład Witrażów S.G. Żeleński

Przedsiębiorstwa

Krakowski Zakład Witrażów S.G. Żeleński to renomowana pracownia zajmująca się wytwarzaniem witraży oraz mozaiki, która została założona w 1902 roku w sercu Krakowa. Jej inicjatorami byli Władysław Ekielski oraz Antoni Tuch. Prawdziwy rozwój zakładu miał miejsce w latach 1904–1914, kiedy to z liderstwem Stanisława Gabriela Żeleńskiego pracownia zyskała na uznaniu. Po jego śmierci, prowadzenie zakładu przejęła jego rodzina, gwarantując ciągłość tradycji oraz jakości wytwarzanych dzieł.

Zakład odegrał kluczową rolę w polskim ruchu artystycznym, szczególnie w kontekście sztuki witrażowej, współpracując z wybitnymi artystami, takimi jak Stanisław Wyspiański oraz Józef Mehoffer. Ich wkład przyczynił się do powstania niezwykle pięknych i unikalnych projektów, które do dziś cieszą się dużym zainteresowaniem.

Po zakończeniu II wojny światowej, przedsiębiorstwo zostało upaństwowione, a następnie przekształcone w spółdzielnię. W roku 2001 zakład znalazł się w rękach prywatnego właściciela, Piotra Ostrowskiego, który z sukcesem kontynuuje tradycje wytwórcze. Dziś Zakład wciąż wytwarza witraże, a także ma na celu ochronę oraz propagowanie polskiego dziedzictwa witrażowego, będąc najstarszą istniejącą pracownią w tym fachu w kraju.

Od 2004 roku, przestrzenie zakładu otwarte są dla zwiedzających jako Pracownia i Muzeum Witrażu, co pozwala miłośnikom sztuki na bliskie spotkanie z historią i procesem tworzenia witraży. Oferując unikalne doświadczenie, muzeum stanowi doskonałe miejsce dla osób pragnących zgłębić tajniki tej wyjątkowej sztuki.

Historia

Okoliczności historyczne

Na przełomie XIX i XX wieku w Europie oraz Stanach Zjednoczonych można było zaobserwować znaczny wzrost zainteresowania witrażem, zarówno jako formą rzemiosła, jak i techniką artystyczną. Wzrost ten związany był z określonymi tendencjami kulturowymi tamtej epoki, gdzie artyści związani z ruchami takimi jak secesja i Arts and Crafts starali się na nowo odkryć wartość rzemiosła artystycznego. Zjawisko to charakteryzowało się dążeniem do piękna w codziennych przedmiotach, co stanowiło kontrast dla powszechnej brzydoty masowej produkcji przemysłowej, a odnowiona sztuka użytkowa miała zyskać równorzędną pozycję w hierarchii sztuk pięknych (Pawłowicz s. 68).

Witraże, ze względu na swoje wyraziste linie i płaskie plamy barwne, doskonale wpisywały się w estetykę secesji. Z tego powodu wielu artystów chętnie podejmowało się tworzenia w tej technice. Do ich grona zaliczały się nie tylko znane postacie światowej sztuki, takie jak George Braque, Henri Matisse, Marc Chagall, William Morris, Antoni Gaudí czy Frank Lloyd Wright, ale również wybitni polscy twórcy, w tym Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Henryk Uziembło, Stefan Matejko, Wojciech Jastrzębowski, oraz Jan Piasecki.

Powstanie i działalność Zakładu

W Polsce, aż do początku XX wieku, nie istniała żadna pracownia zdolna do realizacji skomplikowanych dzieł witrażowych. Przełom nastąpił w 1902 roku, kiedy architekt Władysław Ekielski oraz malarz Antoni Tuch zainaugurowali działalność Krakowskiego Zakładu Witrażów.

W dwa lata później do wspólnego przedsięwzięcia dołączył Stanisław Gabriel Żeleński, którego wkład w rozwój Zakładu był nieoceniony. Po pewnym czasie przejął on zakład w całości i osobiście podjął się jego rozwoju. Żeleński odbył podróż do znanych europejskich pracowni, gdzie zdobył inspiracje i wiedzę, które wykorzystał w tworzeniu swojej wizji artystycznej. Wbudował nowy budynek zaprojektowany przy współpracy z uznanym krakowskim architektem Ludwikiem Wojtyczką, który zaspokajał specyficzne potrzeby artystyczne oraz rzemieślnicze.

Budynek ten mieścił atelier dla artystów, bibliotekę oraz mieszkanie dla rodziny Żeleńskich. Przyciągnięto do współpracy specjalistów, którzy przekazywali wiedzę polskim rzemieślnikom, co wkrótce zaowocowało wyłącznie rodzimą kadrą. W Zakładzie powołano również stanowisko kierownika artystycznego, które kolejno pełnili Jan Bukowski, Stefan Matejko oraz Henryk Uziembło, wszyscy reprezentujący nurt Polskiej Sztuki Stosowanej. Początkowo w budynku mieściła się także pracownia mozaiki szklanej w stylu Murano.

Krakowski Zakład Witrażów, znany również jako „Krakowski Zakład Witrażów, Oszkleń Artystycznych i Fabryka Mozaiki Szklanej S.G. Żeleński”, a powszechnie określany jako „S.G. Żeleński”, cieszył się dużym uznaniem. Stanisław Gabriel Żeleński brał udział w I wojnie światowej jako oficer armii austro-węgierskiej i zginął w 1914 roku pod Łukowem. Po jego śmierci Zakład przeszedł w ręce jego żony, Izabeli z Madejskich, która z powodzeniem zarządzała przedsiębiorstwem i angażowała się w tworzenie dzieł – wyróżniała się szczególnym talentem w doborze elementów szklanych oraz kolorów.

Rodzina Żeleńskich zarządzała Zakładem do 1952 roku, kiedy to przedsiębiorstwo zostało upaństwowione. Choć do późnych lat 90. pozostawało w rękach spółdzielni Renowacja, nadal było najważniejszym centrum sztuki witrażowej w Polsce. Niestety, po transformacji ustrojowej próby kontynuacji działalności spotkały się z trudnościami.

W 1999 roku zakład wykupił Piotr Ostrowski, zdobywając zgodę potomków rodziny Żeleńskich na dalszą kontynuację działalności pod oryginalną nazwą oraz zachowanie historycznej identyfikacji wizualnej, w tym logotypu zaprojektowanego przez prof. Jana Bukowskiego w 1904 roku. Po roku 2000, poza nowymi przedsięwzięciami, wykonano także konserwacje historycznych projektów Stanisława Wyspiańskiego dla katedry wawelskiej, rewitalizację witraży Józefa Mehoffera dla Domu pod Globusem oraz rekonstrukcję serii ośmiu okien zaprojektowanych dla kościoła w Turku. W 2017 roku Zakład podjął się rekonstrukcji witraża „Apollo Spętany” autorstwa Wyspiańskiego, wytworzonego dla budynku Domu Towarzystwa Lekarskiego w Krakowie.

Na przestrzeni ponad stu lat istnienia Krakowski Zakład Witrażów został wyróżniony ponad 80 nagrodami w kraju oraz za granicą, co potwierdza jego znaczenie na arenie artystycznej.

Najważniejsze realizacje

W bogatej historii witrażownictwa w Polsce, szczególne miejsce zajmują wyjątkowe realizacje, które stały się wizytówką Krakowa oraz innych miast. Na liście znaczących dzieł znalazły się:

  • Kraków, witraże w kościele Mariackim (projekty S. Wyspiańskiego i J. Mehoffera),
  • Kraków, witraże w kaplicy Świętokrzyskiej katedry wawelskiej (projekt J. Mehoffer),
  • Kraków, ul. Radziwiłłowska 4, Apollo Spętany, znany też jako System Słoneczny Kopernika (projekt S. Wyspiański),
  • Kraków, ul. Szpitalna 30, witraże w Hotelu Pollera (projekt Stanisława Wyspiańskiego),
  • Kraków, Muzeum Narodowe, witraż „Vita Somnium Breve” (projekt J. Mehoffer),
  • Kraków, witraże w Zamku na Wawelu (projekt Włodzimierza Przerwy – Tetmajera),
  • Kraków, ul. Szpitalna 13, witraże w dawnym budynku Kasy Oszczędnościowej, obecnie siedziba Banku PKO (projekt J. Mehoffer),
  • Kraków, witraże w kościele na Skałce (projekt Adam Bunsch),
  • Kraków, al. Słowackiego 64, witrażowa klatka schodowa w budynku Nowego Herbewa (projekt Piotr Ostrowski) – witraż pt. Wyłaniający się horyzont,
  • Korczyna, witraże w kościele parafialnym (projekt Stefan Matejko),
  • Kalisz, witraże w katedrze św. Mikołaja (projekt Włodzimierz Przerwa – Tetmajer),
  • Przemyśl, bazylika archikatedralna, witraże św. Jana Chrzciciela w Wielkim Ołtarzu i św. Stanisława Biskupa (projekty J. Mehoffer, T. Wojciechowski),
  • Gdańsk, witraże w bazylice Mariackiej (projekt Wiktor Ostrzołek),
  • Kołobrzeg, witraże w bazylice konkatedralnej (projekt Wiktor Ostrzołek),
  • Bielsko-Biała, Gmach niegdysiejszej Komunalnej Kasy Oszczędności, później Banku Śląskiego,
  • Lwów, witraże w katedrze ormiańskiej (projekt Jan Henrik Rozen),
  • Podkowa Leśna, witraże w kościele św. Krzysztofa (projekt Jan Henrik Rozen),
  • Mysłowice – Janów, witraże w kościele św. Maksymiliana Kolbe (projekt Werner Lubos),
  • Zabawa, witraże w sanktuarium Karoliny Kózkówny (projekt Piotr Ostrowski),
  • Białystok, witraże w sanktuarium Miłosierdzia Bożego (projekt Piotr Ostrowski),
  • Lublin, witraże w kościele MB Nieustającej Pomocy (projekt Piotr Ostrowski),
  • Wąwolnica, witraże w kaplicy przy sanktuarium Matki Boskiej Kembelskiej (projekt Piotr Ostrowski),
  • Tarnów, witraże w kościele Świętej Rodziny (projekt Stefan Matejko),
  • Stare Sioło (dawne województwo lwowskie) – witraże w kościele pw. Matki Bożej Śnieżnej i Świętej Trójcy.

Przypisy

  1. MariaM. Taszycka MariaM., Stare Sioło, „Cracovia Leopolis” (3 (51) 2007), s. 61-63, ISSN 1234-8600.
  2. KrystynaK. Pawłowska KrystynaK., Witraże w kamienicach krakowskich z przełomu wieków XIX i XX, 1994, s. 90.

Oceń: Krakowski Zakład Witrażów S.G. Żeleński

★★★★★
Średnia ocena:4.87 Liczba ocen:23