Bazylika św. Michała Archanioła i św. Stanisława Biskupa w Krakowie

---

Historia

Bazylika św. Michała Archanioła i św. Stanisława Biskupa w Krakowie ma bogatą historię, sięgającą czasów pogańskich. Według legend, przed jej wybudowaniem na tym miejscu znajdowała się świątynia pogańska. W czasach romańskich zbudowano tutaj kościół pod wezwaniem św. Michała Archanioła. Przemiany nastąpiły w XIV wieku, kiedy to król Kazimierz III Wielki wzniósł gotycką świątynię, która obecnie zdobi tę okolicę. Od 1472 roku, opiekę nad tym miejscem sprawuje Zakon Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika, który został sprowadzony do Krakowa przez Jana Długosza. Długosz miał ogromny wpływ na rozwój kościoła, wkrótce poświęcił się jego odbudowie.

Jan Długosz, znany historyk, zmarł w 1480 roku i jego szczątki zostały pierwotnie złożone w katedrze wawelskiej. W 1792 roku przeniesiono je do niewielkiej niszy grobowej w kościele na Skałce, a później, w 1880 roku, do sarkofagu znajdującego się w Krypcie Zasłużonych. Te przekształcenia doprowadziły do wytworzenia silnego kultu wokół tego miejsca.

Kościół na Skałce jest również historycznym centrum związanym z dramatycznymi wydarzeniami z życia biskupa krakowskiego Stanisława oraz króla Bolesława Szczodrego. W wyniku konfliktu biskup został skazany na śmierć w 1079 roku za rzekome zdrady, co jest relacjonowane przez Galla Anonima. Istnieje również alternatywna wersja, ostrożnie przedstawiona przez Wincentego Kadłubka, w której biskup miał być zabity podczas odprawiania mszy w kościele na Skałce przez samego króla, według którego wola była niezłomna, a w tej wersji bardziej dramatycznej jawi się jako postać kontrowersyjna.

Po opusczeniu kraju przez króla, Kościół uznał Stanisława biskupa za świętego i sformalizował to w 1253 roku kanonizacją. Papież Innocenty IV oparł decyzję o cuda, które miały miejsce nad grobem biskupa, co niewątpliwie przyczyniło się do wzrostu kultu wokół tego świętego. W 750-lecie jego kanonizacji, papież Jan Paweł II podniósł kościół na Skałce do rangi bazyliki mniejszej, co elevarło jakże ważne miejsce do jeszcze większej rangi.

Od 1089 roku, zwłoki biskupa spoczywają w katedrze wawelskiej, ale to właśnie Skałka pozostaje sercem jego kultu, przyciągając pielgrzymów i wiernych, którzy przychodzą oddać hołd temu niezwykłemu świętemu.

Kalendarium historyczne

– W XI wieku, na mocy kanonicznej decyzji, zorganizowano diecezję krakowską, a Stanisław ze Szczepanowa został jej szóstym biskupem. Szczątki biskupa przeniesiono do katedry, co podkreśliło jego znaczenie dla regionu.

– W roku 1253 dokonano kanonizacji Stanisława ze Szczepanowa, co przyczyniło się do wzrostu znaczenia Kościoła na Skałce, który stał się celem pielgrzymek do nowego świętego.

– W 1270 roku król Węgier, Stefan V, wraz z rodziną odbył pielgrzymkę do kościoła na Skałce, co ukazuje rangę tego miejsca w ówczesnej Europie.

– 25 marca 1471 roku król Kazimierz Jagiellończyk na prośbę Jana Długosza wydał zgodę na przekazanie kościoła na Skałce ojcom paulinom. Decyzję tę potwierdził biskup krakowski Jan Rzeszowski.

– W 1593 roku Janusz Ostrogski, kasztelan krakowski, po pokonaniu zbuntowanych oddziałów kozackich, zawiesił na Skałce chorągwie zdobyte w walce.

– W 1655 roku kościół doświadczył oblężenia ze strony Szwedów, co stanowiło jedno z wielu wyzwań w jego historii.

– Prace przy dekoracji elewacji zachodniej oraz wykonaniu więźby dachowej nad kaplicami bocznymi zaczęły się w 1727 roku, co zainicjowało długoletnie prace budowlane.

– Lata 1733–1751 to czas przebudowy kościoła w stylu barokowym, co miało wielkie znaczenie dla jego charakterystycznego wyglądu.

– 21 czerwca 1787 roku król Stanisław August Poniatowski, wracając z Kaniowa, urządził procesję z Wawelu na Skałkę, co pokazuje jego osobiste związki z tym miejscem.

– W 1792 roku kości Jana Długosza zostały umieszczone w krypcie kościelnej, co podkreśla jego zasługi i znaczenie w historii.

– W 1797 roku stworzono relikwiarz św. Pawła Pierwszego Pustelnika, co było elementem wzbogacającym świątynną tradycję.

– W 1836 roku władze austriackie urządziły więzienie polityczne w klasztorze, co miało duży wpływ na życie lokalnej społeczności.

– Rok później, w 1837, doszło do kradzieży jednego z srebrnych relikwiarzy św. Stanisława, co było szokującym wydarzeniem dla wiernych.

– W 1856 roku książę Stanisław Jabłonowski ufundował relikwiarz, który osłaniał ślady krwi św. Stanisława, podkreślając znaczenie kultu tego świętego.

– Lata 1848–1858 to czas, kiedy Austriacy przekształcili część klasztornych budynków na koszary, co wpłynęło na funkcjonowanie miejsca.

– W 1880 roku architekt Teofil Żebrawski zaaranżował w krypcie kościoła Groby Zasłużonych, co było ważnym wydarzeniem dla historii tego miejsca, kiedy uroczyście przeniesiono zwłoki Jana Długosza do grobowca.

– W 1889 roku restaurację kościoła rozpoczęto z inicjatywy przeora paulinów Ambrożego Federowicza, który wezwał Polaków do wsparcia finansowego jego odbudowy, jak również skierował apel do polskich pism.

– To właśnie w tym roku powstała pseudobarokowa polichromia według projektu Juliana Niedzielskiego, co znacząco wzbogaciło wnętrze świątyni.

– W 1890 roku prace konserwatorskie przejął Karol Knaus, który kontynuował dzieło poprzedników.

– Uroczystość poświęcenia obrazu Matki Boskiej odbyła się w 1891 roku i miała miejsce w nawie północnej kościoła.

– W latach 1889–1890 powstała neorokokowa polichromia wnętrza kościelnego, wykonana przez Antoniego Mikołajskiego, zgodnie z projektem Juliana Niedzielskiego.

– 3 listopada 1889 roku kardynał Albin Dunajewski poświęcił odnowiony kościół; w trakcie ceremonii dokonano również poświęcenia ołtarza św. Rodziny.

– W 1890 zakończono główną restaurację świątyni, co zostało uhonorowane umieszczeniem tabliczki z datą na fasadzie budowli.

– W 1892 roku do kościoła trafił obraz Matki Boskiej Częstochowskiej autorstwa Jana Nepomucena Grotta, wraz z sukienką wykonaną przez Tadeusza Rybskiego.

– W tym samym roku umieszczono na stopniach prowadzących do świątyni nazwiska darczyńców, którzy w znaczący sposób wsparli kościół.

– Prace kontynuowano w latach 1892–1894 oraz 1894–1895, a świątynia zyskała neobarokową bramę zamykającą ulicę Skałeczną, zaprojektowaną przez Karola Knausa.

– Rok 1893 był czasem powstania stalli z płaskorzeźbami Teofila Lenartowicza, które przedstawiały wydarzenia związane z oblężeniem Jasnej Góry oraz ks. Augustyna Kordeckiego przed królem Janem Kazimierzem.

– Na początku XX wieku do kościoła wprowadzono lampy wieczne, co dodatkowo przyczyniło się do jego wyjątkowej atmosfery.

– W 1899 roku przeor podpisał umowę na gruntowną przebudowę organów, co było istotnym krokiem w kierunku revitalizacji instrumentu.

– W 1902 roku przy ołtarzu Matki Boskiej Częstochowskiej umieszczono pomnik Kordeckiego, zaprojektowany przez Tole Certowiczównę.

– W 1917 roku w niszy zaprojektowanej przez Zygmunta Hendla umieszczono popiersie Jana Długosza, co było hołdem dla tego znaczącego dla historii świętego.

– W 1927 roku rozpoczęto restaurację kościoła pod kierownictwem prof. Adolfa Szyszko-Bohusza, co miało na celu odnowienie i zachowanie świątyni.

– Rok 1940 przyniósł tragiczną historię, gdy okupanci niemieccy zabrali srebrny pozłacany relikwiarz z początku XVI wieku, przedstawiający św. Stanisława.

– W 1950 roku rozpoczęto prace konserwatorskie, które obejmowały odnawianie fasady oraz oczyszczanie wnętrza kościoła.

– W 1971 roku Jan Strojny wraz z Janem Nawałką podjęli się odnowy dekoracji stiukowej, co wpisało się w kontynuację tradycji konserwatorskiej.

– W 1979 roku do kościoła przybył papież Jan Paweł II, by spotkać się z intelektualistami Krakowa oraz młodzieżą, co miało ogromne znaczenie dla lokalnej społeczności.

– Rok 1981 to czas odsłonięcia popiersia Jana Pawła II w kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej, co stanowiło kolejny wyraz kultu tej postaci.

– W latach 1983–1984 przeprowadzono gruntowną renowację XVIII-wiecznych organów, które uznano za jedne z najpiękniejszych instrumentów w Krakowie.

– W latach 1978–1984, przy udziale działających tam przeorów, do kościoła przybyły dwa posągi św. Kazimierza i królowej Jadwigi, a także opracowano rozbudowę organów przez firmę Truszczyńskich.

– W latach 1993–2002, pod przewodnictwem ojców Zygmunta Oklińskiego i Jana Mazura, prowadzono gruntowną renowację elewacji kościoła.

– W 2005 roku Kościół na Skałce otrzymał tytuł Bazyliki Mniejszej, będący darem papieża dla uczczenia 750-lecia kanonizacji św. Stanisława, biskupa i męczennika. Papież wysłał z tej okazji list „Beatum Stanislaum”, a na uroczystość rocznicową wysłał kardynała Józefa Ratzingera, późniejszego papieża Benedykta XVI.

– W 2008 roku, 8 maja, na dziedzińcu koło kościoła kardynał Stanisław Dziwisz poświęcił Ołtarz Trzech Tysiącleci, co było kulminacją wielu lat historii i tradycji związanych z tą świątynią.

Przebudowa kościoła

W historii przebudowy Krakowskiego kościoła św. Michała Archanioła i św. Stanisława Biskupa kluczowy był rok 1732, kiedy to rozpoczęto prace nad nowym projektem mającym na celu przebudowę pierwotnej gotyckiej świątyni. W dniu 31 marca 1733 zawarto kontrakt pomiędzy paulinami a cieślą Matyjaszem Mieradzkim, który zobowiązał się do rozbiórki dzwonnicy oraz demontażu dzwonów. Następnie, 23 kwietnia, podpisano drugą umowę, która zakładała całkowite zburzenie starego kościoła aż do fundamentów. W tym samym czasie ustalono współpracę z architektem Antonim Gerhardem Müntzerem, który miał czuwać nad budową nowego obiektu.

W okresie 1733-1738, Müntzer rozpoczął intensywne prace budowlane, otrzymując stałą pensję za swoją funkcję jako główny architekt. Budowa postępowała dynamicznie dzięki zespołowi kamieniarzy zarówno polskich, jak i niemieckich, na co wpływ miały wcześniejsze doświadczenia tych rzemieślników w pracy na Jasnej Górze. W tym czasie architekt wielokrotnie podróżował do Częstochowy, co świadczy o jego zaangażowaniu w projekt.

W 1734 roku dokonano ważnego odkrycia – wykopano kości Jana Długosza, które następnie przeniesiono do specjalnie przygotowanego naczynia glinianego. W 1735 roku zawarto umowę z Adamem Stylem, mistrzem kamieniarskim, który zobowiązał się do wykonania niezbędnych prac związanych z odkrywaniem i wytwarzaniem kamienia na potrzeby budowy.

Przed końcem tego etapu, w 1736, zespół budowlany opuścił Jan Adam Tiel, pozostawiając po sobie niewykonane zadania związane z filarami kościelnymi. Z kolei Jerzy Machacz podjął się dokończenia tych prac. W 1737 roku cieśle z Tyńca zajmowali się przygotowaniem galerii oraz pozyskiwaniem materiałów budowlanych z pobliskich cegielni, w tym cegły i dachówki.

W roku 1738 nad budową kościoła pojawił się kryzys – mur tymczasowej struktury został przykryty prowizorycznym zadaszeniem. Powstały napięcia między paulinami a Müntzerem w związku z finansami, co ostatecznie doprowadziło do zakończenia jego kierownictwa nad budową.

W latach 1739-1740 roboty budowlane przejął lokalny majster Mikołaj Pucek. W 1740 roku na zlecenie warszawskich paulinów przybył nowy architekt, Antoni Solarii, który przystąpił do korekty dotychczasowych planów, proponując styl malowniczego baroku, który był popularny w ówczesnej architekturze włoskiej oraz habsburskiej.

W 1741 roku snycerz Wacław Beranek wyrzeźbił imponujące piętnaście kapiteli w kamieniu pińczowskim, zgodnie z projektem Solariego oraz informacjami dostarczonymi przez Mikołaja Pucka. 27 maja 1742 roku zawarto umowę z kamieniarzami, w ramach której wykonano elementy kamienne ważne dla konstrukcji drugiej kondygnacji fasady. Szczególnie istotnym punktem tego etapu była budowa portalu głównego, której dokonano do końca maja tegoż roku.

Realizacja wielu elementów budowy, takich jak drzwi portalu czy związanie dachowe, również została powierzona odpowiednim rzemieślnikom. 1743 rok to czas, kiedy kontynuowano prace nad szkleniem okien w świątyni.

W kolejnych latach kontynuowano różne prace wykończeniowe, w tym 1744 roku, kiedy powstała dekoracja stiukowa sklepienia, a rok 1745 przyniósł wykonanie ołtarza św. Stanisława. Dwa lata później, w 1746, ukończono wspaniałe portale w prezbiterium, a także finalizowano inne istotne elementy dekoracyjne oraz rzeźby.

W roku 1758 rozpoczęto prace nad ołtarzem głównym, który następnie wzbogacono o cenny obraz stworzony przez biskupa Kostkę-Załuskiego. W 1762 roku zakończono prace budowlane, podwyższając wieże dekoracyjnymi hełmami, za które odpowiedzialny był cieśla Jakub Hertel. Budowa ostatecznie dobiegała końca z pięknym dziełem architektonicznym, które dostrzegalnie wzbogaciło krajobraz Krakowa.

1766 roku przyniósł kolejne zdobienia oraz prace przy ołtarzu głównym, co skutkowało konsekracją świątyni, która miała miejsce w 1751 roku, nadając jej jednocześnie szerokie znaczenie kulturowe i społeczne.

Współczesna bazylika nie tylko odzwierciedla architektoniczne walory baroku, ale jest także miejscem o ogromnym znaczeniu historycznym, na które składają się zarówno świadectwa kultury duchowej, jak i materialnej, niewątpliwie stanowiąc integralny element dziejów Krakowa.

Kościół barokowy

Kościół św. Michała Archanioła oraz św. Stanisława Biskupa w Krakowie to doskonały przykład barokowej architektury, który został zbudowany w latach 1733–1751. Jego pierwotne plany stworzył architekt Antoni Müntzer, jednakże projekt został zmieniony przez Antonio Solariego, który przekształcił zarówno fasadę budynku, jak i wnętrze. Wizytówką wejścia do świątyni są schody, których stopnie noszą nazwiska ofiarodawców, którzy wsparli renowację świątyni prowadzoną w latach 1888–1899 przez Karola Knausa.

Jednym z kluczowych elementów wnętrza jest ołtarz główny, w którym mieści się obraz Tadeusza Kuntzego, namalowany około 1758 roku. Obraz przedstawia Michała Archanioła. W lewym, południowym ramieniu kościoła, mieszczącym ostatnie ołtarze, znajduje się ołtarz św. Stanisława. W jego skład wchodzi XVII-wieczny obraz tego świętego, a także relikwia w postaci drewnianego stopnia, na którym zachowały się ślady krwi biskupa. Interesującym elementem jest też ściana po prawej stronie ołtarza, na której znajdują się trzy właśne ślady krwi, zabezpieczone pod szklanymi osłonami w metalowej tablicy.

Kościół gości także popiersie Augustyna Kordeckiego, obrońcy Jasnej Góry, które powstało w 1902 roku z rąk artystki Toli Certowiczówny. W prawej bocznej nawie znajduje się popiersie papieża Jana Pawła II, wykonane w 1981 roku przez Adama Wojnara, które szczególnie porusza wiernych i turystów odwiedzających tę wyjątkową świątynię.

Krypta zasłużonych

Krypta Zasłużonych, która powstała w latach 1876–1880 z inicjatywy Teofila Żebrawskiego, jest uznawana za narodowy panteon. W podziemiach bazyliki św. Michała Archanioła w Krakowie znajduje się Krypta Zasłużonych, gdzie złożono wiele znamienitych postaci polskiej kultury i nauki.

Tradycja postrzegania Skałki jako miejsca spoczynku ważnych osobistości zaowocowała specjalnymi, uroczystymi pogrzebami, które rozpoczynały się w kościołach, takich jak pijarzy, fara Mariacka czy franciszkanie. Zwyczaj ten rozwinął się szczególnie w czasach zaborów, stając się symbolem patriotyzmu. Ceremonia otwarcia krypty związana była z 400-leciem śmierci Jana Długosza, co podkreśliło jej znaczenie kulturowe. Ta tradycja przetrwała również w okresie II Rzeczypospolitej, a co roku 28 listopada, z okazji rocznicy śmierci Stanisława Wyspiańskiego, w Krypcie Zasłużonych odprawiana jest msza żałobna z udziałem Teatru im. Juliusza Słowackiego.

Oprócz Długosza w krypcie spoczywają liczne wybitne postacie:

• Wincenty Pol, poeta (zmarł w 1881),
• Lucjan Siemieński, poeta (zmarł w 1881),
• Józef Ignacy Kraszewski, pisarz (zmarł w 1887),
• Teofil Lenartowicz, poeta (zmarł w 1893),
• Adam Asnyk, poeta (zmarł w 1897),
• Henryk Siemiradzki, malarz (zmarł w 1903),
• Stanisław Wyspiański, malarz i poeta (zmarł w 1907),
• Jacek Malczewski, malarz (zmarł w 1929),
• Karol Szymanowski, muzyk (zmarł w 1937),
• Ludwik Solski, aktor (zmarł w 1954),
• Tadeusz Banachiewicz, matematyk i astronom (zmarł w 1955),
• Czesław Miłosz, poeta (zmarł w 2004),
• ojcowie i bracia paulini (od 1482 do 1880 roku była to krypta zakonna paulinów) (zmarli w 2007).

Sadzawka kultowa

Nieco na północ od głównego wejścia do bazyliki znajduje się sadzawka kultowa znana jako „Kropielnica Polski”, dedykowana św. Stanisławowi. To prawdopodobnie miejsce związane z dawnymi obrzędami przedchrześcijańskiej religii ludowej. W swoich pismach wspominał o tym Jan Długosz, który odnosił się do praktyk religijnych odbywających się w tym miejscu. Zgodnie z legendą, to właśnie tutaj porzucone zostały rozczłonkowane zwłoki św. Stanisława tuż po jego brutalnym zabójstwie.

Obecna forma sadzawki została nadana w czasie wczesnego baroku, w latach 1683–1689. Realizacją projektu zajął się kamieniarz Jacek Napora na zlecenie biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika, który przedstawił pomysł już w 1638 roku. W zwieńczeniu bramki, przed smukłą obudową, znalazły się herby: Korab Zadzika oraz Wieniawa Długosza, a również emblematy Paulinów.

W centrum sadzawki umieszczona została rzeźba biskupa, której wykonanie datuje się na rok 1731. Przypisuje się ją szwajcarskiemu Jezuitowi Dawidowi Heelowi, który jest również autorem posągów przed kościołem św. św. Piotra i Pawła.

Sadzawka przeszła renowację w latach 1895–1896 w ramach prac, które objęły również obiekt kościelny. W czasie tych działań, pod kierunkiem Karola Knausa, dodane zostały nowe lampy, a oryginalne kamienne posągi orłów, pełniące rolę legendarnych strażników ciała świętego, zostały zastąpione metalowymi odlewami, co wzbogaciło całą aranżację.

Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Paulinów

W 1472 roku ks. Jan Długosz sprowadził na Skałkę zakonników z Zakonu Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika. Ci mnisi są obecni w tym miejscu nieprzerwanie do dzisiaj, stanowiąc istotny element historii paulińskiego zakonu. W 1653 roku Paulini uzyskali zgodę od Stolicy Apostolskiej na zorganizowanie domu studiów filozoficzno-teologicznych, a wybór padł na Skałkę. Od 350 lat krakowska Skałka jest związana ze studiami, które trwają łącznie 6 lat: 2 lata filozofii i 4 lata teologii, jako nieodłączny etap formacyjny przyszłych kapłanów zakonu oo. Paulinów.

Różne burze dziejowe wpływały na przebieg nauczania na Skałce, co spowodowało, że nie zawsze odbywały się tu przygotowania paulińskich kandydatów do kapłaństwa. W latach 1933–1935 wzniesiono przy Skałce osobny budynek seminaryjny, który zaprojektował znany architekt Adolf Szyszko-Bohusz. Niestety, po II wojnie światowej budynek został przejęty przez władze państwowe i używany do celów świeckich, związanych z edukacją. Dopiero w 1992 roku powrócił on do swoich prawowitych właścicieli, a następnie został przystosowany do działań seminarium duchownego.

Rektorzy Seminarium po reaktywowaniu studiów w 1975 roku to:

• O. Rufin Abramek (1975–1978),
• O. Stanisław Turek (1978–1984),
• O. Zachariasz Jabłoński (1984–1987),
• O. Bronisław Krąp (1987–1993),
• O. Zygmunt Okliński (1993–1996),
• O. Jan Mazur (1996–2002),
• O. Andrzej Napiórkowski (2002–2008),
• O. Michał Lukoszek (2008–2014),
• O. Grzegorz Prus (2014–2020),
• O. Mariusz Tabulski (2020-).

---

Oceń: Bazylika św. Michała Archanioła i św. Stanisława Biskupa w Krakowie

---