Zamek Królewski na Wawelu

---

Historia

W ciągu wieków Zamek Królewski na Wawelu przeszedł wiele transformacji. Pożary, grabieże oraz inwazje obcych armii, wymusiły na kolejnych pokoleniach nieustanne prace renowacyjne i odbudowy. Każda z tych zmian prowadziła do przyjmowania nowych stylów architektonicznych, co wpływało na zewnętrzny i wewnętrzny wygląd tej ważnej rezydencji królewskiej.

Wiek XI – XIII

W czasie wykopalisk archeologicznych na wzgórzu wawelskim potwierdzono istnienie licznych murowanych budowli już w XI wieku. Wśród nich znalazła się sala o 24 słupach, znana jako palatium.

Na przełomie XI i XII wieku powstał większy zamek obronny, zbudowany w odpowiedzi na przeniesienie stolicy Polski do Krakowa. Ta rezydencja, wzniesiona w stylu romańskim, składała się z obronnej wieży oraz budynku mieszkalnego. W pobliżu wznosiły się także liczne obiekty sakralne.

Na wschodniej stronie wąwozu okalającego wzgórze powstały mury obronne, tworząc tzw. zamek wyższy, podczas gdy na zachodzie zlokalizowano zamek niższy, będący osadą przygrodową.

Na początku XI wieku powstały murowane bramy, jak ta w Smoczej Jamie, a także wieże obronne, które przyczyniły się do dalszej obronności zamku. Na przestrzeni wieków, szczególnie w 1241 roku, zamek wykazał zdolność obrony przed najazdem tatarskim, co potwierdza opis Jana Długosza.

Prace budowlane intensyfikowały się w kolejnych stuleciach, gdy Bolesław Wstydliwy (około 1265 roku) przeprowadził istotne modyfikacje.—

Wiek XIV i XV

W początkach XIV wieku przekształcono zamek, dodając do stołpu romańskiego tzw. Wieżę Łokietkową, co zaowocowało nowym kształtem rezydencji. Pod rządami Kazimierza III Wielkiego zamek stał się bardziej monumentalny, aby pomieścić rozbudowany aparat państwowy, inspirowany europejskimi wzorcami.

Rezydencja przeszła szereg modyfikacji, w tym budowę kaplicy św. Marii Egipcjanki oraz odnawianie Wieży Łokietkowej, tworząc złożoną strukturę wokół nieregularnego dziedzińca. W czasach panowania Jadwigi Andegaweńskiej, a następnie Władysława II Jagiełły zakończono budowę Wieży Duńskiej oraz przywrócono świeżość ścian poprzez ręce mistrzów malarskich z Przemyśla.

Na zamek składały się także dzieła obronne, takie jak zespoły bramne i wieże, które przetrwały do początku XVI wieku, do momentu, gdy Kurza Noga częściowo ucierpiała w pożarze.

Wiek XVI

Renesans oraz innowacyjności w architekturze stały się kluczowe na Wawelu po śmierci króla Jana Olbrachta. Przebudowę zamku rozpoczął król Aleksander Jagiellończyk, zlecając prace architektowi Franciszkowi Florentczykowi. To on w 1504 roku rozpoczął przebudowę zachodniego skrzydła.

W wyniku rozbudowy powstał Pałac Aleksandra, a przy katedrze zrealizowano słynną kaplicę Zygmuntowską, będącą przykładem doskonałości sztuki renesansowej w Polsce.

Na zamku powstały nowe obiekty, w tym skrzydło północne, oraz kontynuowano zlecenia na wykończenie wnętrz, co stało się większym wyzwaniem po śmierci Florentczyka. Budową kierowali liczni architekci, w tym Bartłomiej Berrecci, który ukończył wiele prac budowlanych do 1536 roku.

Wiek XVII i XVIII

W XVII wieku Zamek Królewski był świadkiem licznych wydarzeń, w tym pożarów oraz konfliktów, w tym potopu szwedzkiego. Prace renowacyjne prowadzone przez polskich artystów tchnęły w zamek nowego ducha, co miało miejsce zwłaszcza za czasów Zygmunta III Wazy.

Przekształcenia obejmowały wnętrza, na przykład zbudowanie Sali Pod Ptakami oraz Schodów Senatorskich. Ponadto na zamku dodano nowe wieże, w tym Wieżę Zygmunta III Wazy oraz Wieżę Sobieskiego.

W XVIII wieku zamek oddano Konserwatorowi, a wiele przekształceń miało miejsce w wyniku kolonizacji i konfliktów wojennych, co prowadziło do jego degradacji.

Wiek XIX i XX

W okresie po rozbiorach Wawel został przekształcony w koszary, co tymczasowo zniszczyło jego architekturę i wnętrza. W latach 1803-1807 inżynier Jan Markl przeprowadził wiele zmian, które skompromitowały pierwotny wygląd zamku.

W 1846 roku zamek powrócił pod kontrolę austriacką, co kontynuowało dalszą degradację. Na szczęście w 1903 roku zamek zakupiły władze Krakowa i Galicji, rozpoczynając tym samym prace renowacyjne, które przywróciły mu dawny blask pod przewodnictwem architektów jak Tomasz Pryliński i Zygmunt Hendel.

Po II wojnie światowej zaczęto odnawiać przemiany z okresu renesansowego, a do zamku powróciły dzieła sztuki zaginione w czasach okupacji, w tym prace Jacka Malczewskiego. 

Obecnie zamek funkcjonuje jako Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki, będąc ważnym punktem kulturalnym i turystycznym, przyciągającym miłośników historii oraz architektury. 

Malarstwo w Zamku Królewskim na Wawelu

Obecna na Wawelu pracownia konserwacji malarstwa zajmuje się nie tylko sztuką, ale także historią zamku jako cennego miejsca dla kultury polskiej.

Zbiory Lanckorońskich

Kolekcja Lanckorońskich, zebrana przez znaną historyk sztuki, stanowi ważny element dziedzictwa narodowego,świadcząc o wartości i znaczeniu zamku w polskiej historii.

Wygląd

Zamek Królewski na Wawelu to monumentalna budowla, która przyciąga nie tylko swoją historią, ale również architekturą. Obiekt o dwóch kondygnacjach oraz trzech skrzydłach jest także wyposażony w skrzydło parawanowe, co nadaje mu unikalny kształt. Jego elewacja i wnętrza reprezentują style renesansowy, barokowy oraz klasycystyczny, co czyni go prawdziwym klejnotem architektonicznym. Na terenie zamku znajduje się dziedziniec z arkadowymi krużgankami, brama wjazdowa oraz pięć wież mieszkalnych.

Z zewnątrz

W zachodnim oraz północnym narożu budynku dominuje Wieża Sobieskiego. Z kolei od zachodniej strony zamku prowadzi dwupiętrowa brama Berrecciego, która otwiera drogę na wewnętrzny dziedziniec. Dziedziniec ten otoczony jest skrzydłami, a od strony piątej znajduje się budynek, który powstał na bazie wcześniejszych kuchni królewskich i wozowni w okresie II wojny światowej. Powieżchnia dziedzińca ułożona została z kostek brukowych i wapiennych.

Krużganki otaczające dziedziniec oraz podpierane kolumnami, z wyjątkiem drugiego piętra, gdzie kolumny są znacznie większe, są clou architektury. Okna i drzwi otoczone są bogato zdobionymi kamiennymi detalami. W północno-wschodnim narożniku mieści się Wieża Zygmunta III, a przy północnej części skrzydła wschodniego znajduje się Wieża Duńska, będąca świadectwem gotyckiej przeszłości budowli. Oprócz tego, gotyckie elementy można dostrzec także w Kurzej Stopce, która stoi pomiędzy Wieżą Duńską a Zygmunta III, oraz w Wieży Jordance, która subtelnie wtopiona jest we wschodnią część zamku.

Na terenie zamku rozciągają się również Ogrody Królewskie, z malowniczymi alejkami po południowej, północnej i wschodniej stronie, które w dawnych czasach były miejscem relaksu dla monarchów. Ogrody dzielą się na ogród królowej oraz króla, który obecnie odbudowuje się. Tak jak w przeszłości, można tam spotkać wiele pawilonów oraz drogę prowadzącą do łaźni królewskiej, usytuowanej poza zamkowymi murami. Zamek łączy się z katedrą wawelską przy pomocy dziedzińca Batorego oraz przejściem, które zostało wybudowane w obrębie dziedzińca.

Wnętrza

W zamku znajduje się aż 71 sal wystawowych, które są podzielone na pięć głównych ekspozycji, a także dwie reprezentacyjne klatki schodowe: Senatorską oraz Poselską. Wiele przestrzeni jest zaaranżowanych w stylach renesansowym i barokowym, jak przykładowo Sala pod Orłem, ale można również odnaleźć salę Kolumnową, która jest w stylu klasycystycznym, oraz apartament Mościckiego z lat międzywojennych. Znajdziemy tam także kilka gotyckich sal w przyziemiu dawnej Wieży Łokietkowej.

Dawniej

W XIV wieku, w sypialni królewskiej dominowały malowidła stworzonych przez rosyjskich artystów z Przemyśla, obok wisiały haftowane makaty. Z gotyckiego wyposażenia niemal nic nie przetrwało do dziś, a o tym, jak wyglądały inne pomieszczenia, nie wiemy wiele. Ze zdobionych górnych sal na parterze przetrwały tylko te w północno-wschodnim narożniku, w skład których wchodzi Skarbiec Koronny z maleńkim fragmentem XIV-wiecznej polichromii w jednej z sal – Sali Kazimierza Wielkiego. W renesansie, parter pełnił funkcje służebne, podczas gdy I piętro zamieszkiwały monarchy oraz ich dwór.

Obecnie

Później, po wyjeździe wojsk austriackich w 1905 roku, zamek przeszedł szereg renowacji. Wiele zniszczonych fragmentów budowli zostało zastąpionych nowymi, w tym kapitele kolumn na dziedzińcu. Ściany w północnym skrzydle wyłożono kurdybanami z zamku w Moritzburgu, a na sufitach pojawiły się nowe plafony inspirowane tymi z zamku w Podhorcach. W salach zamku wstawiono XVIII-wieczne piece kaflowe oraz wzbogacono pomieszczenia o nowe stropy kasetonowe. Dla cesarza Franciszka Józefa I, Jan Matejko przekazał do rezydencji wzmiankowany obraz Hołd pruski, co umocniło jeszcze bardziej historyczną obecność tego miejsca. Gromadzenie eksponatów w Muzeum odbywa się nieprzerwanie do dnia dzisiejszego.

Ekspozycje

W zamku dostępnych jest pięć stałych ekspozycji, a szósta, dotycząca ogrodów królewskich, została otwarta w 2005 roku i jest integralną częścią rezydencji. Ekspozycje te obejmują Reprezentacyjne Komnaty Królewskie oraz Prywatne Apartamenty Królewskie, które kiedyś tworzyły jedną wystawę. W skład wchodzi również Zbrojownia, która w przeszłości była osobną całością oraz Sztuka Wschodu, dawniej również częścią zbiorów wawelskich.

Reprezentacyjne Komnaty Królewskie

Osobny artykuł: Reprezentacyjne Komnaty Królewskie na Wawelu.Wystawa ta obejmuje pomieszczenie wielkorządcy krakowskiego z zachowanymi portalami oraz stropami. Dodatkowo, II piętro (nazwane piano nobile) jest przeznaczone na reprezentacyjne funkcje. Wśród zabytków wzbogacających salę znajdują się meble, obrazy, ceramika i arrasy Zygmunta Augusta. Na ścianach niektórych pomieszczeń można zaobserwować kurdybany z XVIII wieku, natomiast sufity udekorowane są plafonami, stiukami i kasetonowymi stropami. W tym piętrze odbywały się posiedzenia senatu oraz dworskie wydarzenia, takie jak bale. Do najważniejszych sal, które możemy tam znaleźć są: Sala Poselska, Turniejowa, Pod Przeglądem Wojsk, Pod Zodiakiem, Pod Planetami, Bitwy pod Orszą, Jadalnia Zygmunta III, Łożnica Królewska, Kaplica Królewska, Sala Pod Ptakami, Sala Pod Orłem, oraz Sala Senatorska.

Prywatne Apartamenty Królewskie

Osobny artykuł: Prywatne Apartamenty Królewskie na Wawelu. W tej części znajdują się pomieszczenia I piętra, które w przeszłości były użytkowane przez rodzinę królewską oraz ich świtę. Istnieje tu m.in. apartament dla gości, apartament królewski oraz apartament prezydenta Mościckiego, a także sala, która służyła do przechowywania sreber stołowych, przekształcona na potrzeby króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w XVIII wieku.

Skarbiec Koronny

Osobny artykuł: Skarbiec Koronny na Wawelu. Ekspozycja ta znajduje się w pomieszczeniach parteru zamku i ma swój początek w dawnych murach Wieży Łokietkowej. Zgromadzone przedmioty pochodzą z historycznych skarbców magnackich oraz pozostałości dawnych skarbców. Spośród pięciu sal wystawowych, trzy datują się na czasy gotyckie (sień, Sala Jadwigi i Jagiełły, oraz Sala Kazimierza Wielkiego). W skarbcu umieszczone są m.in. pantofelki koronacyjne Zygmunta Augusta, Szczerbiec – miecz koronacyjny królów Polski, a także korona grobowa Zygmunta Starego oraz wiele innych cennych artefaktów.

Zbrojownia

Osobny artykuł: Zbrojownia na Wawelu. Ta wystawa ulokowana jest we wschodnim skrzydle budowli, gdzie zgromadzono różne rodzaje broni, sprzętu ochronnego oraz inne militaria. Choć nigdy wcześniej nie istniała oddzielna zbrojownia na Wawelu, w ramach muzealnych starań postanowiono wyeksponować zbiory, które przeważnie pochodzą z wykopalisk archeologicznych i innych kolekcji. Otwarcie wystawy miało miejsce w 1963 roku.

Sztuka Wschodu

Osobny artykuł: Sztuka Wschodu na Wawelu. Wielu polskich królów pasjonowało się orientaliami, których znaczna część stała się częścią ich prywatnych kolekcji. Zbiory tej ekspozycji ukazują zamiłowania władców oraz eksponują różnorodne egzotyczne tkactwo, ceramikę oraz uzbrojenie wschodnie.

Wieża Jana III Sobieskiego

Osobny artykuł: Wieża Jana III Sobieskiego na Wawelu.

Wieża Zygmunta III Wazy

Osobny artykuł: Wieża Zygmunta III Wazy na Wawelu.

Wieża Jordanka

Osobny artykuł: Wieża Jordanka na Wawelu.

Wieża Duńska

Osobny artykuł: Wieża Duńska na Wawelu.

Kurza Stopka

Osobny artykuł: Kurza Stopka na Wawelu.

Ogrody Królewskie

Osobny artykuł: Ogrody Królewskie na Wawelu. Ta najmłodsza wystawa, odkrywająca historię najstarszych ogrodów w Polsce, ukazuje ogrodnictwo w renesansie. Archeologiczne badania ujawniają ceglane aleje, które pomagają w rekonstrukcji górnego tarasu, znanego jako ogród królowej, gdzie uprawiano zioła oraz róże. W planach są dalsze badania, które ujawnią kolejne partie ogrodu, gdzie w przeszłości istniały różnorodne pawilony oraz droga do łaźni królewskiej, ulokowana poza zamkowymi murami.

Opis techniczny

Bilans powierzchni

Wawel, jako obiekt o ogromnym znaczeniu historycznym i kulturowym, zajmuje obszerną działkę o powierzchni 40 000 m². W ramach jej zagospodarowania wyróżnia się kilka kluczowych elementów.

Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje:

• Powierzchnia zabudowy, która wynosi 13 500 m²,
• Powierzchnia utwardzona, szacowana na 15 000 m²,
• Powierzchnia zieleni, która zajmuje 11 500 m².

Wszystkie te obszary ukazują różnorodność funkcji, które spełnia zamek oraz jego otoczenie.

---

Oceń: Zamek Królewski na Wawelu

---