Adam Branicki

---

Życiorys

Adam Branicki był synem Ksawerego Branickiego oraz Anny Potockiej. W trakcie I wojny światowej brał udział w działaniach wojennych w armii rosyjskiej. Po zakończeniu wojny zajął teoretycznie stanowisko II ordynata na Rosi. Po wojnie zamieszkał w majątku Roś, który odziedziczył po ojcu, usytuowanym na Grodzieńszczyźnie, aczkolwiek nigdy nie osiedlił się w pałacu, który został zniszczony w czasie działań wojennych, w tym w czasie wojny polsko-bolszewickiej.

Ten pałac był pozbawiony cennych zbiorów sztuki po Stefanie Potockim, które to zbiory zostały ewakuowane do Homla już w 1915 roku i niestety skradzione przez bolszewików. W 1921 roku ożenił się z Beatą Potocką z Rymanowa, z którą doczekał się trzech córek: Marii (ur. 1923), Anny (ur. 1924) oraz Beaty (ur. 1926). Po zakończeniu I wojny światowej, wraz z żoną, zainicjował i prowadził w ordynacji roskiej ochronkę dla polskich sierot pochodzących ze wschodu, a w instytucji tej wychowało się około 80 dzieci.

W 1926 roku, po śmierci ojca, Adam Branicki odziedziczył dobra wilanowskie oraz nieruchomości w Warszawie, w tym pałac przy Nowym Świecie 18 oraz kamienicę przy ulicy Smolnej 40. W 1928 roku Branicki na stałe osiedlił się w Wilanowie, gdzie zamieszkał w pałacu wilanowskim, chociaż często przebywał w jego kamienicy przy ul. Smolnej. Nad dobrem wilanowskim, które obejmowało trzy klucze: wilanowski, Chojnów oraz Zastów, czuwali pełnomocnicy oraz Główny Zarząd Dóbr i Interesów hr. Adama Branickiego.

W obliczu utraty dóbr na Ukrainie, kryzysu gospodarczego w nowo odzyskanej Polsce oraz kosztów utrzymania rezydencji wilanowskiej oraz historycznych zbiorów sztuki, Adam Branicki szybko znalazł się w długach. Przerażające były zmiany w świetle nowej ustawy o reformie rolnej; dotknęły one również jego posiadłości. Rozpoczęto proces parcelacji i sprzedaży majątków, który przebiegł najszybciej w majątkach takich jak Służew, Służewiec, Wawer oraz Anin.

W 1933 roku Branicki, podczas parcelacji Wawra-Anina, przekazał ponad 300 ha terenu na rzecz skarbu państwa jako Park Narodowy „Darowizna”, z czego część obecnie stanowi Las im. Króla Jana III Sobieskiego. Niestety, finansowa sytuacja Adama Branickiego była na tyle dramatyczna, że nieruchomości zaczęły być obciążane hipoteką kaucyjną, a cenne zbiory sztuki zostały zastawione w Państwowym Banku Rolnym. Aby poradzić sobie z kłopotami finansowymi, Branicki zdecydował się na sprzedaż co cenniejszych ruchomości, w tym na przykład wystawienie na sprzedaż największego w Europie dywanu perskiego typu Kaszan w 1929 roku. Ostatecznie państwo polskie zakupiło ten dywan dla Państwowych Zbiorów Sztuki i umieściło go w Zamku Królewskim w Warszawie.

W 1932 roku Adam Branicki przekazał historyczną Bibliotekę Wilanowską do dyspozycji Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Następnie, przekazana jako wieczysty depozyt, trafiła do Biblioteki Narodowej, stając się jednym z największych depozytów tejże instytucji w okresie po odzyskaniu niepodległości. Biblioteka ta zawierała cenne druki, w tym wiele z XVIII wieku oraz iluminowanych rękopisów; łącznie obejmowała około 50 tysięcy tomów i 2204 teki sztychów z około 15 tysiącami rycin, których wartość wyceniano na 10 milionów złotych oraz 3 miliony za sztychy.

W 1935 roku został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za swoje zasługi w działalności społecznej. W 1938 roku sprzedał Zarządowi Miejskiemu m.st. Warszawy Las Kabacki za kwotę 3 mln 425 tys. zł, z czego 3 mln zł stanowiły obligacje miejskie.

W momencie wybuchu II wojny światowej był aktywnie zaangażowany w Straż Obywatelską, organizował placówki sanitarne oraz szpital polowy w pałacu wilanowskim, którym zarządzała jego żona Beata wraz z córkami oraz personelem pałacowym. Po aresztowaniu przez Niemców wkrótce po rozpoczęciu konfliktu, przetrzymywany był w Pawiaku razem z siostrą Katarzyną. Oswobodzeni zostali dopiero po długotrwałych staraniach, które wymagały interwencji ze strony rodziny królewskiej we Włoszech.

Od chwili okupacji, Niemcy dążyli do przejęcia majątku Branickiego, co prawdopodobnie było przyczyną jego aresztowania. W pierwszej kolejności skonfiskowali kolekcje sztuki, a w 1941 roku dobra ziemskie, pozostawiając mu jedynie pałac wilanowski oraz park. Adam Branicki uchodził za osobę, która nie podtrzymywała kontaktów z władzami okupacyjnymi, delegując te sprawy głównie na swoją żonę Beata. W momencie powstania warszawskiego pozostał w Warszawie, ale jego kamienica przy ul. Smolnej została zbombardowana, co doprowadziło do jej całkowitego spalenia.

Po upadku powstania jego rodzina ewakuowała się do Nieborowa, gdzie znalazł się w wrześniu 1944 roku. 21 stycznia 1945 roku Adam Branicki został deportowany przez NKWD, wraz z żoną i córkami, do ZSRR — najpierw do Moskwy na Łubiankę, a później do obozu internowanych w Krasnogorsku, gdzie przebywał aż do września 1947. Po powrocie do Warszawy, który miał miejsce 12 października 1947, został zatrzymany na trzy tygodnie przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego.

Na podstawie dekretu o reformie rolnej, Adam Branicki stracił swoje ziemskie dobra 13 września 1944 roku. Z przedwojennych 3000 ha klucza wilanowskiego, w lutym 1945 roku do zarządu państwowego przekazano jedynie nieco poniżej 1000 ha, co wyraźnie świadczy o szerokim zakresie przedwojennych parcelacji i wyprzedaży. Zbiory muzealne zostały przekazane 28 stycznia 1945 roku do Muzeum Narodowego w Warszawie, które najpierw skupiło się na ich zabezpieczeniu i rewindykacji, a po wojnie pozostało jedynie 1/5 z ich pierwotnego stanu. Dzisiaj zbiory te przynależą do Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, które stało się niezależną instytucją w wyniku podziału z Muzeum Narodowym w 1995 roku.

Adam Branicki, osłabiony po chorobie płuc, zmarł 2 grudnia 1947 roku w szpitalu w Otwocku. Był ostatnim męskim przedstawicielem rodu Branickich, a jego pogrzeb odbył się w kościele Świętej Anny w Wilanowie. W ostatnich chwilach jego życia towarzyszyła mu nie tylko stara służba pałacowa, ale również niemal cała wieś oraz liczni członkowie rodziny. Pozostawił żonę i trzy córki, z których ostatnia, Anna Branicka-Wolska, odeszła w 2023 roku, w wieku prawie 99 lat.

W 2009 roku Adam Branicki został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, a jego imieniem nazwano ulicę w stolicy.

---

Oceń: Adam Branicki

---