Jan II Kazimierz Waza

---

Tytuł królewski

Ioannes Casimirus, Dei Gratia rex Poloniae, magnus dux Lithuaniae, Russie, Prussiae, Masoviae, Samogitiae, Livoniae, Smolenscie, Severiae, Czernichoviaeque; nec non Suecorum, Gothorum, Vandalorumque haereditarius rex, Rex Orthodoxus etc.

Tłumaczenie brzmi: Jan Kazimierz, z Bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, inflancki, smoleński, siewierski i czernihowski, a także dziedziczny król Szwedów, Gotów i Wendów, Król Prawowierny.

Dzieciństwo i młodość

Jan Kazimierz, królewicz Polski, przyszedł na świat w niedzielę 22 marca 1609 roku. Był on ostatnim z żyjących synów Zygmunta III Wazy oraz jego drugiej żony, a także ostatnim członkiem dynastii Wazów, który doczekał się narodzin na Wawelu, przed przeniesieniem królewskiego dworu do Warszawy. Swój czas najmłodszy syn spędzał w skromnych okolicznościach, które zgrupowały się wokół Zamku Królewskiego, gdzie pod opieką Urszuli Gienger, znanej jako Meierin, otrzymywał edukację. Nauki prowadzone były przez jezuitów, a nad ogólnym rozwojem czuwał osobiście król.

W czasach, gdy jego brat Władysław Zygmunt miał nadzieję na objęcie tronu carsko-rosyjskiego, Jan Kazimierz był rozważany jako potencjalny następca tronu. Chociaż ostatecznie Władysław nie został carem, królowa Konstancja przedstawiła kandydaturę Jana Kazimierza na sejmie w 1626 roku, mimo, że Zygmunt III jeszcze żył. Podczas sejmu toruńskiego w tym samym roku, był zgłoszony na następcę tronu za sprawą matki i jej zwolenników.

Oboz ultrakatolicki, który widział w Janie Kazimierzu lidera, stracił na znaczeniu po nagłej śmierci królowej w 1631 roku, co zakończyło jego marzenia o objęciu królewskiego tronu. W młodości Jan Kazimierz spędzał wiele czasu na wojennych eskapadach. W 1629 roku jego ojciec zabrał go do Prus, aby uczestniczył w wyprawie przeciwko Szwedom. Poza tym, młody królewicz wziął udział w elekcji swojego brata, a także brał udział w wojnie smoleńskiej oraz konfliktach z Turcją. W trakcie powrotu z tych kampanii zatrzymał się dłużej we Lwowie, gdzie zachorował na ospę, pozostawiającą trwałe ślady na jego twarzy.

W dniu 25 czerwca 1635, w obliczu zbliżającej się wojny ze Szwedami, udał się do Torunia. W Wiedniu, gdzie asystował przy ślubie Marii Anny, córki cesarza, był uczestnikiem negocjacji dotyczących wsparcia Habsburgów w starciach ze Szwedami. Otrzymał dowodzenie regimentem kirasjerów oraz polskich ochotników i wyruszył w kierunku frontu wojny trzydziestoletniej do Alzacji. Po zawarciu rozejmu przez Władysława IV, powrócił do kraju 12 września 1635 roku.

Wicekról Portugalii i aresztowanie przez kardynała Richelieu

Pomimo obietnic cesarza, Jan nie zyskał księstwa lennego, a po tym jak sejm nie przyznał mu Kurlandii, przyjął propozycję objęcia godności wicekróla Portugalii. Udał się zatem do Hiszpanii, gdzie miał otrzymać roczną pensję oraz zawrzeć małżeństwo. Niestety, w trakcie morskiej podróży jego statek musiał schronić się na francuskim wybrzeżu, gdzie Jan Kazimierz został aresztowany na rozkaz kardynała Richelieu i oskarżony o szpiegostwo na rzecz hiszpańskich Habsburgów, którzy wówczas walczyli z Francją. Przetrzymywany był w niewoli od 10 maja 1638 roku do lutego 1640 roku, a od wiosny 1639 roku więziono go w twierdzy Sisteron, a później przeniesiono do zamku w Vincennes pod Paryżem. Udało mu się odzyskać wolność dzięki interwencji poselstwa Rzeczypospolitej, które przybyło do Paryża z wojewodą smoleńskim Krzysztofem Korwinem Gosiewskim na czele oraz w efekcie podpisania sojuszu antyfrancuskiego pomiędzy Polską a Hiszpanią.

Nominacja kardynalska

W 1643 roku, pomimo braku akceptacji ze strony królewskiej, Jan Kazimierz udał się do Włoch i wstąpił do jezuitów w Loreto, chociaż po dwóch latach nowicjatu postanowił opuścić zakon. Pomimo tego, że nie otrzymał święceń kapłańskich, papież Innocenty X 28 maja 1646 roku wyniósł go do godności kardynalskiej jako kardynała diakona, nie przyznając mu jednak kościoła tytularnego. Jan Kazimierz domagał się przyznania mu prawa do tytułu książęcego oraz umieszczenia korony w swoim herbie, co powodowało zgorszenie pośród współczesnych, nazywając go „niedonoszonym kardynałem.” Ostatecznie zadeklarował swoje wsparcie dla Francji oraz kardynała Mazariniego i przybył do Polski w świeckim stroju, ze szpadą u boku.

W 1647 roku, po śmierci siedmioletniego królewicza Zygmunta, który był jedynym synem Władysława IV, Jan Kazimierz stał się tytularnym spadkobiercą szwedzkiego tronu oraz potencjalnym następcą brata na tronie Rzeczypospolitej. Wówczas złożył swoją godność kardynalską na ręce papieża Innocentego X.

Elekcja

Po zakończeniu panowania Władysława IV Wazy nastąpiła wolna elekcja, której wynikiem było objęcie przez Jana II Kazimierza Wazę tronu Rzeczypospolitej. 20 listopada 1648 roku, po długim okresie trwającym sześć miesięcy, władca ten został wybrany, zdobywając łącznie 4352 głosy elektorskie od szlachty.

W dniu 17 stycznia 1649 roku, w katedrze wawelskiej, odbyła się koronacja Jana Kazimierza, którą przeprowadził arcybiskup gnieźnieński oraz prymas Polski, Maciej Łubieński. To wydarzenie miało wielkie znaczenie dla przyszłości Rzeczypospolitej.

W maju tego samego roku, Jan II Kazimierz ożenił się z wdową po swoim bracie, księżniczką francuską Ludwiką Marią Gonzagę, co dodatkowo wzmocniło jego pozycję na tronie.

Panowanie

W czasie swojego królestwa Jan II Kazimierz Waza musiał stawić czoła trzem poważnym wrogom. W latach 1648–1649 oraz 1651–1654 miała miejsce wojna domowa na terenach południowo-wschodnich Rzeczypospolitej, znana jako powstanie Chmielnickiego. W tym konflikcie prawosławni Kozacy oraz ruscy chłopi walczyli z dominacją polskiej szlachty katolickiej i wojskami koronnymi. Powstanie, którego kurs zmieniło wsparcie Rosji w 1654 roku, doprowadziło do wojny polsko-rosyjskiej w latach 1654–1667, przerwanej wybuchem wojny polsko-szwedzkiej (1655–1660), znanej jako „potop szwedzki”, związanej z II wojną północną, w trakcie której większość Rzeczypospolitej została zajęta przez wojska szwedzkie.

W 1648 roku Jan Kazimierz, pod wpływem kanclerza wielkiego koronnego Jerzego Ossolińskiego, początkowo optował za porozumieniem z Bohdanem Chmielnickim. Jednak z biegiem czasu, po stracie złudzeń, w 1649 roku wyruszył na czoło armii Rzeczypospolitej.

Latem 1649 roku, w trakcie wyprawy z odsieczą dla oblężonego Zbaraża, stoczył decydującą bitwę pod Zborowem, która zakończyła się podpisaniem ugody zborowskiej oraz pozyskaniem poparcia chana krymskiego Islama III Gireja. W 1651 roku dzięki swoim umiejętnościom strategicznym odniósł znaczące zwycięstwo nad wojskami kozacko-tatarskimi w bitwie pod Beresteczkiem, zmuszając Kozaków do podpisania mniej korzystnej ugody w Białej Cerkwi. Mimo to powstania kozackie wciąż trwały, a sytuacja na południowo-wschodnich terenach Rzeczypospolitej pozostawała napięta.

W styczniu 1654 roku Bohdan Chmielnicki, tuszujący walki z Siedmiogrodem oraz ponownie z wojskami polskimi, zawarł ugodę z Rosją w Perejasławiu. Umowa ta uczyniła Ukrainę Naddnieprzańską częścią Rosyjskiego Cesarskiego Rządu. Warto zauważyć, że zgoda z Chmielnickim oznaczała zerwanie przez Rosję pokoju w Polanowie, jednak nie obejmowała województw podolskiego, wołyńskiego i ruskiego, które pozostały przy Koronie.

W maju 1654 roku, z pomocą Chmielnickiego, na Naddnieprzańską Ukrainę ruszyły wojska rosyjskie, najpierw atakując Księstwo Litewskie. Tak oto rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska (1654–1667). Armią rosyjską dowodził sam car Aleksy I Romanow, który w przeciągu lata zajął Połock, Smoleńsk, Witebsk i Mohylew. Odwroty rosyjskiej ofensywy nastąpiły z powodu potężnej epidemii grypy, która spustoszyła państwo moskiewskie.

W tym okresie Hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł, ponosząc porażki, obwiniał za nie Koronę, żądając dla Litwy neutralności w wojnie Rosji przeciwko Rzeczypospolitej. W obliczu tej sytuacji doszło do przymierza polsko-tatarskiego. 29 stycznia 1655 roku miała miejsce bitwa pod Ochmatowem, w której armia polsko-tatarska pod dowództwem hetmana wielkiego koronnego Stanisława Rewery Potockiego pokonała siły kozacko-rosyjskie, zmuszając je do odwrotu.

Wiosną 1655 roku car wznowił ofensywę, zdobył Wilno, ogłaszając siebie wielkim księciem Litwy, Wołynia i Podola. Jednak po wybuchu konfliktu ze Szwecją, wojna zakończyła się rozejmem w Niemieży. Szwedzi, wchodząc do Rzeczypospolitej w 1655 roku, nie spotkali się początkowo z większym oporem, co pozwoliło im szybko zająć większość terytorium Korony i części Litwy. Bezsilność Króla Jana Kazimierza zmusiła go do opuszczenia terytorium Rzeczypospolitej na rzecz zamku w Głogówku w księstwie opolsko-raciborskim, gdzie przebywał przez dwa miesiące.

Księstwo opolsko-raciborskie, będące uposażeniem królowej Marii, gościło króla. Jego właściciel, Franciszek Euzebiusz Oppersdorff, obdarzał parę królewską wdzięcznością za schronienie w czasie wojny trzydziestoletniej. Również na zamku w Niepołomicach organizowane były sojusze przeciwko Szwedom oraz spotkania z wojskowymi, wspierającymi zdetronizowanego monarchę.

W dniu 20 listopada 1655 roku Jan Kazimierz wydał uniwersał opolski, wzywający wszystkie stany do zbrojnego powstania przeciwko Szwedom. Odmiana w działaniach militarnych nastąpiła po obronie Jasnej Góry oraz utworzeniu konfederacji tyszowieckiej przy królu. Na znak wdzięczności złożył on śluby lwowskie 1 kwietnia 1656 roku.

Iż luboście dla jawnej z nieprzyjacielem naszym korrespondencyjej i zdradziectwa tych Żydów, którzy nieprzyjacielowi za sołdatów przeciwko nam służyli i służą i na wszystko złe onego nawodzą, zasłużyli to byli, aby imię wasze z Korony Polskiej, od której żeście tak wielkie zawsze dobrodziejstwa mieli, wykorzenione było. Którego rozkazania naszego i postanowienia wiernych rad naszych jeślibyście nie usłuchali, bądźcie tego pewni, że was ostali z Polski, dobra wszystkie wasze konfiskowawszy, wypędzić rozkażemy i tym, którzy się za granicę wyprowadzili, więcej do Korony powracać się nie dopuścimy i żaden Żyd już na wieki w państwach naszych nie będzie mógł mieszkać ani bywać uniwersał króla Jana II Kazimierza Wazy do Żydów koronnych z wiosny 1657 roku.

Ostatecznie Szwedzi zostali wyparci z Rzeczypospolitej do maja 1660 roku, a wojna zakończyła się pokojem w Oliwie. Wkrótce Jan Kazimierz przystąpił do planowania elekcji vivente rege dla księcia d’Enghien, Henryka Juliusza Burbon-Condé, jednakże w 1661 roku porzucił ten zamiar z powodu oporu sejmików ziemskich.

Podczas sejmu w 1661 roku, podczas przemówienia, Jan Kazimierz przekonywał o konieczności przeprowadzenia elekcji vivente rege. Prezentując swoje przekonania, prorokował nadchodzące rozbiory Polski, czego dowodem było jego wyraźne ostrzeżenie:

Moskwa i Ruś odwołają się do ludów jednego z nimi języka i Litwę dla siebie przeznaczą; granice Wielkopolski staną otworem dla Brandenburczyka, a przypuszczać należy, iż [ten] o całe Prusy certować [starać się] zechce, wreszcie Dom Austriacki spoglądający łakomie na Kraków nie opuści dogodnej dla siebie sposobności i przy powszechnym rozrywaniu państwa nie wstrzyma się od zaboru.

Na Ukrainie Naddnieprzańskiej po śmierci Chmielnickiego w 1657 roku hetman Iwan Wyhowski, wespół z kozacką starszyzną, zrealizował Unię Hadziacką 1658 roku, która miała na celu utworzenie Księstwa Ruskiego jako trzeciego członu Rzeczypospolitej, zapewniając prawosławiu równouprawnienie z Kościołem rzymskokatolickim. Pomimo zaprzysiężenia przez króla oraz zatwierdzenia przez sejm w 1659 roku, unia ta nie została zrealizowana, co wynikało z inspirowanego przez Moskwę powstania kozackiego oraz obalenia Wyhowskiego, co doprowadziło do nowo wzbudzonej wojny polsko-rosyjskiej w 1660 roku.

Wojska Stefana Czarnieckiego oraz hetmana polnego koronnego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, walcząc z Rosjanami, wyparły ich do linii Dniepru. W kolejnych latach wojna toczyła się ze zmiennym szczęściem, a w latach 1663–1664 Jan II Kazimierz zorganizował nową wyprawę moskiewską (wyprawa zadnieprzańska), która jednak nie przyniosła oczekiwanych rezultatów.

W kraju natomiast rozgorzały konflikty związane z wyborami po Janie II Kazimierzu, który zapowiedział swoją abdykację. Stronnictwo francuskie królowej Ludwiki Marii Gonzagi, wspierane przez króla Ludwika XIV, opowiadało się za kandydatem z Francji na tron polski. W 1664 roku Jan Kazimierz oskarżył Lubomirskiego o zdradę, a po skazaniu go na banicję wybuchł rokosz Lubomirskiego. Król z oddziałami ruszył przeciwko Lubomirskiemu, co przerodziło się w wieloletnią wojnę domową, kończącą się ugodą w Łęgonicach 31 lipca 1666 roku, po brutalnej bitwie pod Mątwami.

Monarcha musiał zrezygnować z pomysłu elekcji vivente rege. W 1666 roku zdetronizowany został przez Stambuł chan krymski Mehmed Girej, przyjazny Polsce, a Cesarstwo osmańskie rozwijało plany zajęcia ziem ukraińskich, na których zyskał władzę hetman Piotr Doroszenko, co prowadziło do kolejnych zmian sojuszy.

W obliczu problemów do walki z Rosją doszło do zawarcia rozejmu w Andruszowie w 1667 roku, kończącego 13-letnią wojnę polsko-rosyjską. Na mocy tego rozejmu Rzeczpospolita straciła „czasowo” Smoleńsk oraz Ukrainę Zadneprzańską z Kijowem. Postanowienia rozejmu andruszowskiego zostały potwierdzone w 1686 roku w traktacie pokojowym (traktat Grzymułtowskiego) z Carstwem Rosyjskim, a zasady podziału Ukrainy utrzymały się aż do II rozbioru Polski w 1793.

Po rozejmie andruszowskim Doroszenko złożył hołd sułtanowi, który zesłał Tatarów krymskich przeciwko Polsce. W tym czasie dowództwo nad wojskami koronno sprawował pułkownik Jan Sobieski, który z sukcesem nękał czambuły tatarskie. W skomplikowanej sytuacji, nieposłuszne oddziały kozackie wtargnęły na Krym, co doprowadziło do zawarcia pokoju między Turkami a Polakami.

Po abdykacji

W dniu 16 września 1668 roku, Jan II Kazimierz Waza podjął decyzję o rezygnacji z tronu, co zainaugurowało nowy rozdział w jego życiu. Po abdykacji, 30 kwietnia 1669 roku, udał się do Francji, gdzie objął posadę opata w niezwykle dochodowym opactwie Saint-Germain-des-Prés, zostając jego 76. opatem.

Jego życie zakończyło się 16 grudnia 1672 roku, zaledwie cztery lata po rezygnacji. Według relacji, przyczyną zgonu miała być apopleksja, która dopadła go po wieści o klęsce Kamieńca Podolskiego. Również ważnym momentem był dzień 31 stycznia 1676 roku, kiedy to Jan II Kazimierz został pochowany w katedrze wawelskiej.

Co ciekawe, jego serce spoczywa w kościele Saint-Germain-des-Prés w Paryżu, gdzie znajduje się również jego imponujący grobowiec, będący dziełem braci Gasparda II i Balthasara Marsy z 1675 roku.

Próba oceny

Oceniający Jan II Kazimierz Waza w czasach współczesnych byli niezwykle surowi. Jego monogram “Ioannes Casimirus Rex” często był interpretowany jako “Initium Calamitatis Regni”, co tłumaczy się jako “Początek Nieszczęść Królestwa”.

Po upływie 80 lat rządów rodu Wazów, stan Rzeczypospolitej był zgoła opłakany. Liczne konflikty z Kozakami oraz Tatarami na Ukrainie, jak również późniejsze zmagania z Rosją i Szwecją, które niemal całkowicie objęły terytorium kraju, doprowadziły do nieodwracalnych zniszczeń w gospodarce. Całkowita liczba ludności spadła o około 30% i wynosiła zaledwie 6-7 milionów; większość urodzajnych gruntów pozostała odłogiem. Tak drastycznie zmniejszyła się produkcja zbóż, że w pewnych latach występowały niedobory, a zboża nie wystarczało nawet na zaspokojenie podstawowych potrzeb mieszkańców.

Król podjął próbę reformy państwa, forsując na sejmie w 1661 roku postulat dotyczący ograniczenia liberum veto oraz zmiany sposobu obradowania sejmu, co miało zredukować uprawnienia hetmanów i wprowadzić elekcję vivente rege. Jednakże te ambitne plany zakończyły się niepowodzeniem, co było skutkiem przegranej wojny domowej z zwolennikami Jerzego Lubomirskiego.

Nie można jednak odmówić mu pewnych umiejętności militarnych. Jan II Kazimierz był odważnym człowiekiem, który nie żałował sił w trakcie wojen i wykazywał się odpornością na ciężkie warunki, jakie niosła ze sobą sztuka wojaczki.

W rezultacie abdykacji Jana II Kazimierza Wazy, sejm elekcyjny w dniu 19 czerwca 1669 roku, wybrał na króla Polski Michała Korybuta Wiśniowieckiego, który sprawował władzę do 1673 roku.

Genealogia

W poniższym tekście przedstawiamy szczegółową genealogę Jana II Kazimierza Wazy, jednego z kluczowych królów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. To drzewo genealogiczne ukazuje majestatyczne dziedzictwo i liczne powiązania dynastyczne, mające wpływ na losy ówczesnej Europy.

_
Prapradziadkowie	Erik Johansson Vasa (1470-1520) ∞1495 Cecilia Månsdotter Eka (1476 – 1523)	Erik Abrahamsson Leijonhufvud (-1520) ∞1512 Ebba Eriksdotter Vasa (-1549)	król Polski Kazimierz IV Jagiellończyk (1427–1492) ∞1454 Elżbieta Habsburżanka (1436–1505)	książę Mediolanu Gian Galeazzo Sforza (1469–1494) ∞1488 Izabela Aragońska (1470–1524)	król Kastylii i Leónu Filip I Habsburg (1478–1506) ∞1496 Joanna I Kastylijska (1479–1555)	król Czech i Węgier Władysław II Jagiellończyk (1456–1516) ∞1502 Anna de Foix-Candale (1484–1506)	książę Bawarii Wilhelm IV Wittelsbach (1493–1550) ∞1522 Maria Badeńska (1507–1580)	cesarz rzymski (to samo co pradziadkowie) Ferdynand I Habsburg (1503–1564) ∞1521 Anna Jagiellonka (1503–1547)
Pradziadkowie	król Szwecji Gustaw I Waza (1496–1560) ∞1536 Małgorzata Leijonhufvud (1516–1551)		król Polski Zygmunt I Stary (1467–1548) ∞1518 Bona Sforza (1494–1557)		cesarz rzymski (to samo co prapradziadkowie) Ferdynand I Habsburg (1503–1564) ∞1521 Anna Jagiellonka (1503–1547)		książę Bawarii Albrecht V Wittelsbach (1528–1579) ∞1546 Anna Habsburżanka (1528–1590)
Dziadkowie	król Szwecji Jan III Waza (1537–1592) ∞1562 Katarzyna Jagiellonka (1526–1583)				arcyksiążę austriacki (ożenił się ze swoją siostrzenicą) Karol Styryjski (1540–1590) ∞1571 Maria Anna Wittelsbach (1551–1608)
Rodzice	król Polski Zygmunt III Waza (1566–1632) ∞1605 Konstancja Habsburżanka (1588–1631)
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672), król Polski

Obecność w kulturze

Obecność króla Jana II Kazimierza Wazy w kulturze polskiej jest wyraźna, co można zauważyć na kilka różnych sposobów. W 1886 roku w swoim dziele Boży gniew polski autor Józef Ignacy Kraszewski poświęcił tej postaci szczególną uwagę, co przyczyniło się do popularyzacji jego wizerunku w literaturze.

Kolejnym ważnym dziełem odnoszącym się do tematu jest powieść Potop autorstwa Henryka Sienkiewicza, w której król Jan II Kazimierz również zajmuje istotne miejsce, wpisując się wświat historyczny przedstawiony w tej epickiej narracji.

Dodatkowo, warto wspomnieć, że 25 września 1999 roku Poczta Polska wprowadziła do obiegu znaczek z podobizną króla, co świadczy o jego znaczeniu w polskiej filatelistyce. Znaczek ten, o wartości 70 gr (numer katalogowy 3642), stał się częścią kulturowego dziedzictwa, przyczyniając się do utrwalenia jego wizerunku w świadomości społecznej.

---

Oceń: Jan II Kazimierz Waza

---