Młynówka Królewska

---

Historia

Rzeka Rudawa, kiedyś płynąca wzdłuż Mydlnik w kierunku dzisiejszych Błoń, była pierwotnym korytem, które z biegiem lat nabrało nowej formy. Po zbudowaniu Młynówki Królewskiej, zaczęto nazywać ją „Rudawą Wolską”, co odnosiło się do jej przynależności do właścicieli Woli Chełmskiej, późniejszej Woli Justowskiej. W międzyczasie pierwotne koryto rzeki podzieliło się na trzy nurty, z których środkowy generował rozlewiska otaczające Błonia, nazywany był „Niecieczą”, natomiast północny nurt nazywany „Rudawą” wpadał do Wisły w rejonie dzisiejszej ulicy Powiśle. Południowy nurt z kolei, zwany „Rudawką”, płynął zgodnie z dzisiejszym korytem Rudawy i uchodził, podobnie jak obecnie, koło klasztoru ss. Norbertanek, do Wisły.

Koryto Młynówki Królewskiej oddzieliło się od pierwotnej Rudawy w Mydlnikach, kierując się na północny wschód, przez Bronowice, Łobzów i Piasek. W pobliżu ulicy Asnyka potrafiło dzielić się na trzy przepływy. Dwa z nich zasilały fosy wokół murów miejskich, omijając Kraków z zachodniej oraz wschodniej strony, zbiegając się w okolice kościoła św. Idziego, a następnie uchodziły do nieistniejącego dzisiaj koryta Wisły w rejonie ulicy św. Sebastiana. Trzeci nurt biegł wzdłuż ulicy Garbarskiej i Krupniczej, łącząc się z oryginalnymi korytami Rudawy i Niecieczy.

Proces budowy nowego, sztucznego kanału Rudawy datuje się na koniec XIII wieku. W 1286 roku książę Leszek Czarny zezwolił dominikanom na czerpanie wód z Rudawy w Mydlnikach i ich prowadzenie do krakowskiego klasztoru, gdzie znajdował się dominikański młyn. Głównym powodem tej budowy była potrzeba zasilenia fos, które powstały w latach 1286–1287 z inicjatywy Leszka Czarnego. Powódź zagrażała miastu, a Wisła nie mogła przewidzieć takich zniszczeń. Wówczas wykonanie nowego kanału stało się zaawansowanym przedsięwzięciem inżynieryjnym. Cała budowa liczyła 15 kilometrów koryta, wybudowanego na sztucznie stworzonej grobli, której przebieg harmonizował z naturalnym ukształtowaniem terenu. Proces ten prowadził młynarz Mikołaj Gerlak, a zakończenie budowy Młynówki przypadło na 1330 rok. Kanał był zabezpieczony szalunkiem z drewna, a brzegi pokryte chrustem, co miało na celu zachowanie czystości wody. Miejsca z urządzeniami podnoszącymi wodę chronione były kasztowaniem, co zapewniało ich trwałość.

W 1304 roku, w uznaniu zasług dla budowy kanału, wójtowie krakowscy otrzymali przywilej, pozwalający im na stawianie młynów nad akweduktem. Niestety, w 1311 roku, przywilej został odebrany po buncie wójta Alberta, a książę stał się jedynym właścicielem wody w nowym korycie Rudawy. Młynówka z czasem zaczęła rozwijać się jako źródło energii dla młynów, które nie tylko mieli na celu mielenie zboża, lecz także wytwarzanie narzędzi oraz artykułów rzemieślniczych. Historia Młynówki zaczęła się rozwijać dzięki dużej ilości młynów, które zaczęto nazywać właśnie „Młynówką”, z dodanym przymiotnikiem „królewska”, wskazującym na sposób finansowania budowy oraz ówczesnych właścicieli.

Największe młyny zlokalizowane nad kanałem Młynówki Królewskiej obejmowały:

• Młyn Górny, prawdopodobnie zbudowany przez Mikołaja Gerlaka na początku dzisiejszej ulicy Łobzowskiej, w 1335 roku przeszedł w ręce syna Gerlaka, Bieniasza, a później konwentu Bożego Ciała na Kazimierzu. W 1769 roku został przebudowany na murowany i funkcjonował do początku XX wieku, jako skład mąki i budynek mieszkalny.
• Młyn Dolny, zbudowany przez Hieronima Wierzbowskiego na Garbarach w 1658 roku, był wyposażony w osiem kół mącznych oraz dwa urządzenia do wyrobu kaszy. Spłonął w 1850 roku i został odbudowany, pracując aż do 1939 roku.
• Młyn Kutlowski, zlokalizowany nad wschodnim ramieniem Młynówki, znany jako młyn Gerlaka. Był wykorzystywany przez piwowarów oraz karczmarzy do mielenia słodu. W obszarze jego działalności w XIX wieku powstał Dom Cechu Rzeźników i Masarzy, który działał do czasów najazdu szwedzkiego, po którym młyn nie został odbudowany.

W szczytowym okresie, Młynówka Królewska miała znaczący wpływ na gospodarkę. Jej wody zasilały ogrody Pałacu Królewskiego i umożliwiając dostęp do różnych wzbogacających działalności, takich jak młyn bronowicki. W 1533 roku wybudowano urządzenie do regulacji wody, zarządzane przez króla Zygmunta Starego. W 1399 roku zorganizowano nowoczesny system wodociągów, w którym instalacje dbały o przekazywanie czystej wody. Niestety, na początku XVI wieku zauważono niedobór wody, co prowadziło do rozporządzeń w mieście w celu regulacji jej spożycia.

W miarę rozwoju w XIX wieku, Młynówka Królewska straciła na znaczeniu, gdyż wiele z jej kanałów zostało zniszczonych w trakcie potopu szwedzkiego. Po 1800 roku, decyzje o likwidacji ulic i ubok koryta Młynówki wprowadziły na miejsce Planty, które zatarły ślady jej istnienia. Zupełnie rzeka straciła na znaczeniu, a fragmenty koryta zostały zasypane, w tym tereny wzdłuż Retoryki oraz innych ulic, orbitujących ich.

W XX wieku, rzeczywistość Młynówki również się zmieniła. W związku z pogarszającym się stanem czystości wody w Wiśle, postanowiono o budowie Zakładu Uzdatniania Wody „Rudawa”. Młynówka przestała pełnić swoje funkcje gospodarcze. W 1987 roku rozpoczęto budowę zbiorników retencyjnych, gdzie surować wodę uzyskiwano do zakładów. W ciągu kolejnych lat Młynówka przekształciła się w niepotrzebny element, a jej dzieje zakończyły się przez zaniechania i strukturalne zmiany wokół obyczajów roboczych.

Park miejski

Na przełomie lat 80. i 90. XX wieku Rady Dzielnic V i VI zaczęły przedzierać się przez proces rewitalizacji terenów historycznej Młynówki Królewskiej. W 1992 roku przyjęto uchwałę mającą na celu ochronę tych obszarów, w tym istniejącej zieleni parkowej.

Rok później Młynówka uzyskała status części Miejskiej Zieleni Publicznej w ogólnym planie zagospodarowania przestrzennego Krakowa. W 1995 roku decyzją Rady Dzielnicy VI, włączono do planów budowę parku historyczno-krajobrazowego „Młynówka Królewska”. Zadanie to zostało zatwierdzone uchwałą Rady Miasta Krakowa, a jego budowa wpisana do planu gospodarczego miasta na lata 1996–2001.

W 1996 roku Wydział Ochrony Zabytków zlecił stworzenie „Studium Programowo-Przestrzennego Młynówki Królewskiej”, które posłużyło jako podstawa do utworzenia parku. Prace zaczęto w 1997 roku, koncentrując się na odcinku Młynówki Królewskiej, z zachowanym korytem między zaporą na Rudawie a ulicą Na Błonie.

Na początku tych działań uporządkowano drzewostan, usuwając obumarłe i chore drzewa, a na ich miejscu posadzono nowe. Aby wspierać roślinność wilgociolubną, teren został nawodniony.

W 1998 roku wzdłuż traktu spacerowego zamontowano oświetlenie, które łączy ulicę Piastowską z ulicą Młodej Polski. Zmieniono również dwa place zabaw oraz dodano nowe elementy małej architektury. Powstała także droga rowerowa wzdłuż ciągu spacerowego.

Park Młynówka Królewska składa się z różnych odcinków, które różnią się pomiędzy sobą. Pierwszy fragment, ciągnący się od zapory w Mydlnikach do ulicy Filtrowej, zachowuje naturalny stan oraz koryto Młynówki, charakteryzując się bogactwem flory i fauny. Odcinek ten przekształcono w ścieżkę spacerową, w większości bez utwardzonej nawierzchni, z elementami małej architektury. Poprowadzono tutaj czerwony szlak turystyczny do Lasu Wolskiego oraz Pasma Sowińca.

Drugi odcinek, od ulicy Filtrowej wzdłuż ulicy Zarzecze oraz przecinający ulicę Armii Krajowej, prowadzi przez Przybyszewskiego, Młodą Polskę do Podchorążych. Ten fragment parku jest w pełni urządzono jakociąg spacerowy z wydzieloną ścieżką rowerową, zgodny z dawnym nurtem Młynówki. Można tu znaleźć place zabaw, ławki oraz dobrze zagospodarowaną zieleń parkową.

Trzeci odcinek, prowadzący od ulicy Podchorążych do alei Kijowskiej oraz alei Grottgera po Aleje Trzech Wieszczów, jest mniej atrakcyjny pod względem turystycznym i nieco mniej uczęszczany. Prace urządzeniowe na tym fragmencie były mniej intensywne ze względu na trudności związane z wykupieniem działek od prywatnych właścicieli.

Warto zaznaczyć, że 1 lipca 2009 roku Rada Miasta Krakowa nadała nazwy terenom zielonym na obszarze Dzielnic V i VI, obejmującym Aleję Trzech Wieszczów, aleję Grottgera oraz inne ulice, w tym nazwę „Park Młynówka Królewska”.

Flora i fauna

Pod względem przyrodniczym obszar Młynówki Królewskiej można podzielić na dwa różniące się od siebie sektory. Pierwszy odcinek, który rozciąga się między zaporą w Mydlnikach a ulicą Filtrową, cechuje największa różnorodność zarówno flory, jak i fauny. Jest to również jedyny fragment, w którym przetrwało koryto Młynówki, w którym okresowo znajduje się woda. Roślinność tego miejsca składa się głównie z gatunków preferujących wilgotne środowisko. Wśród drzew dominują nasadzone przez ludzi olsze czarne oraz wierzby kruche, z których najstarsze mają ponad 100 lat, a ich obwód pnia sięga nawet 300 cm. Z biegiem lat niektóre z tych drzew umierają, pozostawiając spróchniałe pnie, które stają się idealnym siedliskiem dla wielu gatunków owadów i ptaków.

Inne drzewa, jakie można spotkać na tym obszarze, to lipa drobnolistna, klon zwyczajny, klon jawor, brzoza omszona, brzoza brodawkowata, topola czarna, robinia akacjowa oraz jesion wyniosły. Wśród krzewów obecne są czeremcha zwyczajna, śliwa tarnina, bez czarny i jarząb pospolity. Nad kanałem Młynówki dostrzec można również pnącza, w tym chmiel zwyczajny oraz kielisznik zaroślowy. Na tym terenie rosną także mozga trzcinowata, mietlica rozłogowa, rzeżucha gorzka, pałka, mięta długolistna i niezapominajka błotna. Do doliny Młynówki dotarły także drzewa i krzewy owocowe oraz ozdobne, przynoszone z sąsiednich ogrodów, takie jak jabłoń, wiśnia ptasia, grusza czy orzech włoski.

Fragment terenu, który rozciąga się od ulicy Zakliki do Mydlnik oraz ulicy Filtrowej, charakteryzuje się tak samo różnorodną fauną. Można tam spotkać zające, wiewiórki pospolite, sarny, nietoperze i lisy rude. Wiele gatunków ptaków znajduje tu swoje miejsce, jak sikory, wróble, szpak zwyczajny, kos, szczygieł, sroka, a także rzadziej występujące sójka zwyczajna, kukułka zwyczajna, grzywacz, bażant zwyczajny, słowik szary, kwiczoł, kuropatwa zwyczajna oraz kaczka krzyżówka. Teren zamieszkują również jaszczurka zwinka, jaszczurka zielona oraz zaskroniec zwyczajny.

Drugi fragment, rozciągający się między ulicą Filtrową a Alejami Trzech Wieszczów, przeszedł znaczne zmiany w wyniku zasypania koryta Młynówki. Roślinność wilgociolubna, która wcześniej tam rosła, zniknęła i została zastąpiona gatunkami drzew typowymi dla miejskich parków. Na odcinku od ulicy Filtrowej do ulicy Piastowskiej można jeszcze spotkać nieliczne stare drzewa, które przetrwały okres przed likwidacją kanału, takie jak wiązy, wierzby oraz olsze czarne. W tej części parku wprowadzono nowe gatunki drzew, takie jak topola włoska, brzoza brodawkowata, miłorząb dwuklapowy, a także krzewy, m.in. porzeczka złota, żylistek szorstki, różnorodne tawuły oraz pnącza jak winobluszcz pięciolistkowy, rdestówka Auberta, powojnik i liczne byliny ozdobne, takie jak barwinek pospolity, nawrot purpurowy, lawenda wąskolistna i rudbekia błyskotliwa. Czeremcha zwyczajna również jest częścią tej roślinności.

Na odcinku od ulicy Piastowskiej do Alej Trzech Wieszczów praktycznie zatarły się wszelkie ślady po niegdysiejszym cieku, w tym pierwotna wilgociolubna flora. Na tym terenie zostały nasadzone drzewa i krzewy typowe dla przestrzeni miejskich. Fauna fragmentu Młynówki Królewskiej, między ulicą Filtrową a Alejami Trzech Wieszczów, składa się z gatunków zaliczanych do tych, które wolą tereny miejskie, takich jak kuna leśna oraz szczur wędrowny, a także ptaki, takie jak szpak, kos, sierpówka, sroka, a co rzadziej, modraszka zwyczajna, sikora uboga i bogatka zwyczajna.

Przebieg

Rzeka Młynówka Królewska, oddzielając się od Rudawy w miejscowości Mydlniki, przesuwała się wzdłuż wielu dzisiejszych ulic, które można obecnie zobaczyć na mapie Krakowa. Początkowo płynęła

• ulicą Zygmunta Starego,
• ulicą Filtrową,
• ulicą Zarzecze,
• ulicą Jadwigi z Łobzowa,
• ulicą Podchorążych (odcinek),
• aleją Artura Grottgera,
• ulicą Łobzowską,
• ulicą Garbarską,
• ulicą Krupniczą (odcinek),
• ulicą Wenecja,
• ulicą Retoryka.

Taki kierunek przepływu rzeki jest istotnym czynnikiem w wyjaśnieniu pochodzenia nazw kilku ulic, takich jak Zarzecze, Garbarska (nawiązując do osób zajmujących się garbowaniem) czy Wenecja oraz Dolne Młyny.

---

Oceń: Młynówka Królewska

---