Park Krakowski im. Marka Grechuty

---

Historia

Park Krakowski, zlokalizowany na przedmieściach, poza historycznymi granicami Krakowa, obejmował teren Czarnej Wsi oraz częściowo Nowej Wsi. Jego założycielem był Stanisław Rehman, znany przedsiębiorca i restaurator, który działał również jako radny miejski. Powstanie parku było odpowiedzią na potrzebę stworzenia nowego miejsca wypoczynku i rozrywki dla mieszkańców miasta. W 1885 roku Rehman wydzierżawił obszar o powierzchni około 7 ha, usytuowany w obrębie pasu fortyfikacyjnego przy ulicy Karmelickiej, a park został otwarty dla odwiedzających w 1887 roku.

Analizując historię parku, można wyodrębnić cztery istotne fazy jego rozwoju.

Faza I

Od 1885 do około 1938 roku park pełnił rolę ogrodu ludowego, wzorowanego na wiedeńskich rozwiązaniach. Charakteryzował się on geometrycznym układem, w północnej części znajdował się ośmiokątny plac oraz szereg obiektów rekreacyjnych. Oferowano tam restaurację, kawiarnię, cukiernię, pawilony muzyczne, huśtawki, kręgielnię, pływalnię, a także zimową ślizgawkę oraz Teatr Letni. Ten ostatni, znany także jako Rozmaitości czy Teatr Ludowy, uruchomiono w 1893 roku. To w tym teatrze, 23 lipca 1898 roku, miała miejsce prapremiera wodewilu Konstantego Krumłowskiego pt. „Królowa przedmieścia”. Teatr rozpoczął swoją historię jako niewielki drewniany obiekt, a w kolejnych latach stopniowo go rozbudowywano.

W 1914 roku obiekt mógł pomieścić już 634 widzów na miejscach siedzących oraz około 120 na miejscach stojących. Dyrektorem teatru był wtedy Edmund Rygier. Jednakże, w sierpniu 1914 roku, teatr został przeniesiony na ulicę Rajską, a jego pomieszczenia później wykorzystano przez operetkę.

Środkowa część parku zawierała mniej budynków, a więcej przestrzeni do spacerów z siedmioma równoległymi ścieżkami. Znajdował się tam prostokątny staw, a w południowej części parku stał budynek rogatki Czarnowiejskiej oraz liczne ogrody warzywne. Zachodnia część parku była przeznaczona do ćwiczeń fizycznych, a w 1905 roku powstała niewielka menażeria, gdzie można było zobaczyć różnorodne zwierzęta, takie jak lamy, niedźwiedzie czy egzotyczne ptaki. Te atrakcje cieszyły się popularnością do 1914 roku, a później w tym miejscu zaaranżowano ujeżdżalnię i korty tenisowe.

Faza II

Okres od około 1938 do 1950 roku charakteryzował się nową zabudową dzielnicy z modernistycznymi budynkami. Oznaczało to, że dotychczasowa funkcja parku jako ogrodu ludowego stała się nieadekwatna. Różne próby zmiany charakterystyki parku rozpoczęły się już w 1910 roku, jednak rzeczywiste zmiany miały miejsce dopiero po 1937 roku, kiedy to w budżecie miasta przewidziano 130 000 zł na przebudowę parku. Nowe projekty zakładały przekształcenie układu przestrzennego ze stricte geometrycznego na bardziej swobodny i przyjazny dla spacerowiczów.

W tym czasie usunięto wszystkie obiekty budowlane, z wyjątkiem stróżówki, transformatora oraz stawu, który miał zostać przebudowany. Zamierzano stworzyć dwie wyspy na stawie oraz nowy budynek kawiarni. Niestety, prace budowlane przerwała II wojna światowa, co skutkowało, że nie zrealizowano pierwotnych zamierzeń. W trakcie okupacji hitlerowskiej park przeszedł kolejne przekształcenia.

Faza III

Po zakończeniu II wojny światowej, park, który jeszcze w latach wcześniejszych był położony na przedmieściach, znalazł się w samym centrum miasta. Czas ten wprowadził również nową funkcję przelotową, ponieważ wiele osób korzystało z przejścia przez park, przemieszczając się między Placem Inwalidów a Akademią Górniczo-Hutniczą. W tej fazie poprawiła się dostępność do parku, dodano również nowe wejścia oraz udoskonalono jego układ.

W tym okresie odnowiono staw, na którym powstała nowa wyspa oraz fontanna, a przestrzeń wzbogacono o nowe elementy do zabaw dla dzieci. W 1965 roku zrealizowano nowe schody, a w 1974 roku zainstalowano grupę współczesnych rzeźb, co uczyniło park swoistą plenerową galerią sztuki. Park został również wpisany do rejestru zabytków 14 lipca 1976 roku. W późniejszych latach park przeszedł różnorodne koncepcje związane z jego dalszym rozwojem i na przykład pojawił się projekt trasy rowerowej łączącej Bulwary Wiślane z osiedlem Krowodrza Górka.

Faza IV

Od 2017 roku trwa projekt rewitalizacji, który obejmował wszystkie aspekty infrastruktury parkowej, w tym alejki oraz małą architekturę. W ramach prac zrealizowano generalny remont parku, a w 2018 roku nadano mu imię Marka Grechuty, co podkreślono podczas otwarcia przez prezydenta Krakowa Jacka Majchrowskiego.

W rezultacie modernizacji park zyskał nowy wygląd, w tym dziewiętnaście odnowionych rzeźb i łąki z wieloma gatunkami roślin bylinowych, które wzbogaciły jego kolorystykę. Ulepszono nawierzchnie ścieżek, dodano nowe elementy wyposażenia, takie jak ławki, kosze na śmieci oraz nowe miejsca do gry w bule. Prace modernizacyjne kosztowały ponad 6 milionów złotych, a ich celem było uczynienie parku bardziej dostępnym, w tym dla osób z niepełnosprawnościami.

Roślinność

Pierwotna struktura roślinności w obrębie Parku Krakowskiego miała ścisły związek z naturalnymi terenami, które charakteryzowały się podmokłymi obszarami, przez które przepływały odnoga Młynówki Królewskiej. W takich strefach występują typowe dla tych lokacji gatunki drzew, jak olcha czarna, wiąz szypułkowy, a także topola biała. Po utworzeniu parku, gdy zaczęła się kształtować organizacja przestrzenna, drzewa sadzono rzędowo wzdłuż wytyczonych ścieżek, przeważnie sadząc jesiony oraz wiązy. Te rzędami nasadzeń odzwierciedlają przebiegi nieistniejących już alejek, które zostały zlikwidowane lub przekształcone na przestrzeni lat.

W kolejnej fazie rozwoju parku, jego krajobraz wzbogacono o różnorodne krzewy i egzotyczne drzewa. Na szczególną uwagę zasługują gatunki takie jak wiązowiec zachodni, lilak chiński, surmia bignoniowa, sosna wejmutka oraz jaśminowce, które pojawiły się wzdłuż Alei Mickiewicza oraz nad stawem, gdzie rosną także topole włoskie. Po zakończeniu II wojny światowej, w latach 50. XX wieku, po przeprowadzonych pracach porządkowych, liczba drzew i krzewów w parku znacznie wzrosła. Od tego czasu w kompozycji parku przeważają rodzime gatunki, takie jak lipy, jesiony wyniosłe, klony pospolite, wiązy szypułkowe, olchy czarne oraz topole białe. Tłem dla tych drzew są skupiska brzóz.

W składzie roślin egzotycznych warto wyróżnić tulipanowce amerykańskie, morwy białe, robinie akacjowe oraz glediczje trójcierniowe. Park jest domem dla prawie trzydziestu gatunków i odmian krzewów, w tym takich jak krzewy dereni: biały, jadalny oraz świdwa. Z roślin iglastych obecnych na terenie parku znajdują się modrzew europejski, świerk pospolity, świerk kłujący oraz jodła jednobarwna.

Cały obszar Paraku Krakowskiego jest gęsto zadrzewiony i offers substantial shade, co sprawia, że brakuje w nim dużych, otwartych polan. Wzdłuż granic parku wytwarzają się również żywopłoty.

Rewitalizacja parku przeprowadzona w latach 2017-2018 wzbogaciła drzewostan o jesiony wąskolistne, klony polne oraz lipy krymskie. W południowo-wschodniej części parku posadzono kasztanowce, a w centralnej i północnej części wprowadzono jabłonie. Od strony zachodniej pojawiły się kiszonki wonne. Wzdłuż Alei Trzech Wieszczów utworzono szpaler krzewów z gatunku świdośliwa Lamarcka, wzbogacony o istniejące wcześniej leszczyny pospolite, żylistki szorstkie, śnieguliczki białe, forsycje pośrednie oraz jaśminowce wonne. Jako dominujące w strefach z bylinami, posadzono m.in. hortensje.

Na terenie parku założono łąki bylinowe, które są złożone z sześciu wiodących grup roślin: piwonie, liliowce, tawułki i świecznice, pióropuszniki i żywokosty, marzanki i kalimerisy oraz bodziszki i rdesty. Uzupełniono je roślinami cebulowymi takimi jak narcyzy, krokusy, cebulice, śnieżyczki oraz rannikami. Tak zaprojektowane łąki gwarantują kwitnienie od wczesnej wiosny aż do późnej jesieni.

Poszczególne grupy roślin kwitnących na łąkach parku są odpowiednio zaaranżowane w grupy kolorystyczne. W pobliżu Placu Inwalidów przeważają gatunki kwitnące na biało oraz niebiesko. Wzdłuż Alei Mickiewicza dominują rośliny kwitnące w bieli i odcieniach czerwieni, nad stawem znajdują się kwiaty kwitnące na żółto, natomiast w okolicy ulicy Lea rośliny w jasnoniebieskich tonach. W południowo-wschodniej części kwitną natomiast kwiaty w odcieniach fioletu. Całość kompozycji roślinnej wzbogacają dwa kwietniki przeznaczone na roślinność sezonową. Blisko połowę przestrzeni parku, około 2,45 ha, stanowią trawniki.

Rzeźby plenerowe

W Parku Krakowskim im. Marka Grechuty znajduje się stała galeria nowoczesnych rzeźb plenerowych, która odgrywa istotną rolę w architekturze tego miejsca. Galeria składa się z dwóch głównych zespołów rzeźb. Pierwszy został zrealizowany w latach 70. XX wieku, kiedy to z inicjatywy krakowskich rzeźbiarzy powstał projekt o nazwie „Projekt aranżacji plastycznej Parku Krakowskiego”. W związku z nim w październiku 1970 roku zorganizowano wystawę projektów rzeźb w hallu Kina „Kijów”. Rzeźby, które były prezentowane, cechowały się minimalistyczną formą, która miała w estetyczny sposób wpisać się w parkowy krajobraz. Projektanci samodzielnie określali, gdzie powinny stanąć poszczególne rzeźby, które miały stanowić przeciwwagę dla realistycznych pomników. Po przedstawieniu koncepcji radnym Rady Narodowej Dzielnicy Zwierzyniec, projekt został pozytywnie oceniony i przyjęty do realizacji.

W ramach tego przedsięwzięcia artyści otrzymali materiały, takie jak kamień, metal czy drewno, a rada zapewniła betonowe postumenty. Rzeźby były wykonane w czynie społecznym i ofiarowane miastu za pośrednictwem Związku Polskich Artystów Plastyków. W geście wdzięczności, miasto przekazało artystom teren na Zwierzyńcu, gdzie mogli założyć swoje pracownie. Tak powstała kolekcja rzeźb, która została zainstalowana w parku w 1974 roku. Wśród twórców byli m.in. Wincenty Kućma, Bogusław Gabryś, Krzysztof Kędzierski, Tadeusz Mazurek, Stanisław Plęskowski oraz Józef Sękowski. Jednak jedna z rzeźb pozostaje bezautorska. Niestety, nie zachowały się prace Stefana Borzęckiego, Antoniego Hajdeckiego oraz Jana Sieka, z uwagi na zastosowanie nietrwałych materiałów, takich jak stal spawana czy drewno.

W skład drugiego zespołu galerii wchodzi kolekcja rzeźb autorstwa Romana Tarkowskiego. Artysta ten w 1998 roku zaoferował miastu Kraków 14 rzeźb wykonanych z betonu. Zgodnie z opisem zawartym w ofercie, w skład tej kolekcji wchodziły takie dzieła jak Ewa Kolorowa, Nie jestem sama, Ptaki (2 szt.), Ptak duży oraz Postać z ptakiem. Ponadto, Tarkowski przygotował kolejne pięć rzeźb, które nosiły tytuły Postać kobieca kompozycja, Lot, Lot mały i dwie rzeźby nazwane jako Ptak. W ofercie znalazła się także jedna praca stworzona w technice betonu patynowanego: Zagrożenie (5 figur). Pozostałe rzeźby nosiły tytuły Zafrasowanie, Zamyślenie i Kompozycja.

Inicjatywa ta zyskała poparcie Mieczysława Wątorka, artysty malarza i sąsiada Tarkowskiego, który zainicjował organizację galerii rzeźby w 1970 roku. Pozytywne opinie na temat projektu wydały również Wydział Gospodarki Komunalnej oraz prof. Janusz Bogdanowski, a także Miejski Konserwator Zabytków, dra Zbigniew Beiersdorf. Ostatecznie, po śmierci artysty w 1999 roku, rzeźby zostały umieszczone w parku na podstawie uchwały Rady Miasta Krakowa, tworząc „Galerię Rzeźby Romana Tarkowskiego”. W 2005 roku jego dorobek artystyczny został uzupełniony o rzeźbę Komedianci.

Większość rzeźb w parku jest wykonana z betonu. Aby uzyskać większą stabilność, beton w rzeźbach często wzmacniano. Niektóre posągi stworzono również z piaskowca, marmuru czy metalu, w tym aluminium spawanego. Ciekawe są również techniki eksperymentalne wykorzystane przez Tarkowskiego, takie jak patynowanie betonu, czy użycie miału szklanego i opiłków. Te innowacyjne podejścia artystyczne pozwoliły na stworzenie unikalnych rzeźb, które zyskały różnorodne określenia, takie jak szkło-beton czy opiłko-beton. W ostatnich latach, w związku z remontem parku, rzeźby zostały odrestaurowane, przywracając ich pierwotny wygląd i kolorystykę, co miało na celu dalsze podkreślenie ich estetycznych walorów.

Lista rzeźb plenerowych w parku

Kolejność rzeźb odpowiada ich rozmieszczeniu w parku z północy na południe.

Obrazek	Tytuł	Rok powstania	Twórca	Materiał/technika
_	Ewa Kolorowa	1958	Roman Tarkowski	szkło-beton
_	Dojrzewanie	1967	Wincenty Kućma	wapień pińczowski
_	Nie jestem sama	II połowa XX wieku	Roman Tarkowski	szkło-beton
_	Para (Zakochana para)	lata 70. XX wieku	Tadeusz Szpunar	biały beton
_	Frasobliwy	II połowa XX wieku	Roman Tarkowski	opiłko-beton
_	Zamyślenie	II połowa XX wieku	Roman Tarkowski	szkło-beton
_	Bez tytułu	1967	Stanisław Plęskowski	beton
_	Kompozycja	II połowa XX wieku	Roman Tarkowski	łusko-beton, opiłko-beton
_	Destruktura III	1967	Bogusław Gabryś	wapień pińczowski
_	Zafrasowanie	II połowa XX wieku	Roman Tarkowski	opiłko-beton
_	Ptak	II połowa XX wieku	Roman Tarkowski	szkło-beton
_	Pocałunek	1967	Tadeusz Mazurek	piaskowiec
_	Światowid	lata 70. XX wieku	Tadeusz Mazurek	marmur „Biała Marianna”
_	Ptak Duży	II połowa XX wieku	Roman Tarkowski	szkło-beton, opiłko-beton
_	Tytuł nieznany – forma abstrakcyjna	lata 70. XX wieku	autor nieznany	wapień pińczowski częściowo patynowany
_	Rzeźba bez tytułu	1967	Józef Sękowski	wapień pińczowski, stal
_	Postać kobieca, Miria II	II połowa XX wieku	Roman Tarkowski	szkło-beton
_	Architektura Orła Białego	1967	Krzysztof Kędzierski	blacha aluminiowa spawana
_	Komedianci	1969	Roman Tarkowski	beton

---

Oceń: Park Krakowski im. Marka Grechuty

---